Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттас реттеу әдістері мен бағыттары

Экономикалық қатынастарды мемлекеттік реттеу әдістері тікелей және жанама деп бөлінеді.

Мемлекеттік реттеудің тікелей әдістері, негізінен, кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің мінез-құлқына ықпал етудің әкімшілік құралдарын пайдалануға байланысты. Мемлекеттік реттеудің ондай әдістеріне кәсіпкерлік қызмет субъектілерін мемлекеттік тіркеу, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлерін лицензиялау және т.б. жатқызуға болады.

Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің маңызды бағыттарының бірі өнімнің, жұмыстардың және қызметтердің сапасына бақылау жасау болып табылады.

Нарықтық қатынастар жағдайында тұгынушылардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері маңызды және елеулі мағынаға ие болады. Нормативтік-құқықтық актілерде қазіргі таңда негізге алынатын ұстанымдар айқын тұжырымдалған:

- тұтынушылардың тауарлар қауіпсіздігіне құқығы;

- тауарлар, жұмыстар, қызметтер туралы дұрыс ақпарат алу құқығы;

- сапасы нашар тауарлар мен қызметтер келтірген залалды өтеу.

Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеудің келесі бағыты бағалар мен тарифтерді мемлекеттік реттеу болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде баға басқарудың маңызды құралы және мемлекеттік реттеу нысаны болып саналады.

Баға деп тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) ақшалай құны аталады. Сонымен бірге жұмыстар мен қызметтерге қатысты «баға» санатына теңестірілген «тариф» деген термин қолданылады.

Қазақстан Республикасында баға белгілеу жүйесі сұраныс пен ұсыныс ықпалымен қалыптасқан еркін (нарықтық) бағалар мен тарифтерді қолдануға негізделген және бағалардың төмендегідей: еркін бағалар; көтерме (босату) бағалар; бөлшек сауда бағалары; реттелетін бағалар түрлерін қарастырады.

Еркін бағалар тараптардың келісімімен тағайындалады және ҚР Үкіметі белгілеген тізбеден басқа барлық тауарлар мен қызметтерге таралады.

Еркін бағалар екі түрлі болады: көтерме және бөлшек. Көтерме (босату) бағалар дайындаушының тұтынушымен келісімі бойынша кұрылады, олар қосылған құн салығы мен акциздерді қамтиды және жұртшылықтан басқа барлық тұтынушылармен есеп айырысқанда қолданылады. Бөлшек сауда бағаларын халыққа тауар сатумен айналысатын коммерциялық ұйымдар анықтайды, ол бағалар қосылған кұн салығын жэне сауда үстемақысын енгізе отырып белгіленеді.

Реттелетін бағаларды уәкілетті мемлекеттік органдар немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдары тауарлар мен қызметтерге ҚР Үкіметі тағайындаған тізбе бойынша белгілейді.

Төте салықтар өз кезегінде нақты және жеке деп бөлінеді. Нақтыларға табыстың жекелеген түрлеріне және мүлік нысанына, мысалы, жерге, жылжымайтын мүлікке салынатын салықтар жатады. Жеке салықтарға, мысалы, жеке тұлғалардың табыс салығы, әлеуметтік салық жатқызылады.

Жанама салықтар - бұл бағаларға үстемеақы түрінде тауарлар мен қызметтерді тұтынуға салынатын және материалдық игіліктерді шығындау барысында өндіріліп алынатын салықтар. Жанама салықтарға, мысалы, акциздер, қосылған қүн салығы, кеден баждары жатады.

Кәсіпкерлік қатынастарды салықтық реттеу бір мезгілде мемлекеттің бюджетке түсетін салықтардың және баска да міндетті төлемдердің толық түсуін қамтамасыз ету бойынша қызметі де, мемлекеттің орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз ету мақсатында жеңілдіктер мен артықшьшықтар берудегі қызметі де болып табылады. Кәсіпкерлік қызметті ынталандыратын салық құралдары қатарына, мысалы, салық мөлшерлемелерін саралау, негізгі ңұралдардың жеделдетілген амортизациясын өткізу, әртүрлі салық жеңілдіктерін, кейбір арнайы салық режимдерін жатқызуға болады.

Арнаулы салық режимдері төмендегідей түрлерге бөлінеді:

1) шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы салық режимі, ал оған кіретіндер: патент негізіндегі арнаулы салық режимі; онайлатылған мағлұмдама негізіндегі арнаулы салық режимі;

2) шаруа және фермерлік қожалықтар үшін арнаулы салық режимі;

3) занды тұлғалар - ауылшаруашылық өнімдерін өндірушілер және селолық тұтыну кооперативтері үшін арнаулы салық режимі (ҚР СК 426-бабының 1-тармағы).

Патент негізіндегі арнаулы салық режимін келесі шарттарға сай келетін жеке кәсіпкерлер қолданады:

1) жұмыскерлер еңбектерін пайдаланбайтындар;

2) қызметін жеке кәсіпкерлік формасында жүргізетіндер;

3) салық кезеңі (күнтізбелік жыл) ішіндегі табысы ең аз 200 жалақы мөлшерінен (ары қарай - ЕАЖМ) аспайтындар.

Патент құнын жеке кәсіпкер жарияланған табыстың 2%-ы көлемінде мөлшерлеме қолдану жолымен есептейді. Патент құны бюджетке:

1) жеке табыс салығы түрінде - патент құнының 1/2 көлемінде

2) әлеуметтік салық түрінде - Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы» ҚР Заңына сәйкес есептелген әлеуметтік аударымдар сомасын шығарып тастағандағы патент құнының 1/2 көлемінде төленеді.

Лицензиялау туралы заң лицензиялауға жататын қызметтің түрлерінің, қосымша түрлерінің жете қарастырылған тізбесін белгілейді. Сөйтіп, «Лицензиялау туралы» Заңның 11-бабына сәйкес, лицензиялауға төмендегі салалардағы қызметтің жекелеген түрлері жатқызылады:

1) өнеркәсіп;

2) атом энергиясын пайдалану;

3) улы заттар айналымы;

4) техникалық қауіпсіздік;

5) көлік;

6) есірткі, психикаға эсер ететін заттар, прекурстар;

7) ақпараттық қауіпсюдікті қамтамасыз ету;

8) жедел іздестіру шараларын өткізу үшін арнайы техникагіық құралдар;

9) қаруландыру, әскери техника және қарудың жекелеген түрлері, жарылғыш заттар және олар пайдаланылатын бұйымдар айналымы;

10) ғарыш кеңістігін пайдалану;

11) ақпараттандыру және байланыс;

12) білім беру;

13) бұқаралық ақпарат құралдары;

14) ауыл жэне орман шаруашылықтары, жерге орналастыру, геодезия жэне картография;

15) денсаулық сақгау;

16) жеке және заңды тұлғаларға қызмет көрсету;

17) ойын бизнесі;

18) ветеринария;

19) сот-сараптау;

20) мәдениет;

21) қаржы саласы және қаржы ресурстарын шоғырландыруға байланысты қызмет;

22) сәулет, қала кұрылысы және құрылыс;

23) ҚР мемлекеттік рәміздерін әзірлеу;

24) кеден ісі;

25) этил спирті мен алкоголь өнімі өндірісі және айналымы, темекі өнімдерінің өндірісі;

26) валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты қызмет;

27) тауарлар экспорты және импорты.