ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 10 часть

– Чаа кандыг чурттап чор сен моң? Каң-кадыың кандыг чор моң? Аап-саап ажылга туттургаш, силерге-даа шоолуг кээп шыдавас кижи-дир мен, катым! – суг дигилеп, Чадагбан сула чаңнап эгелээн. Ол тоолчунуң ындыг төрелзек чугаазын дыңнааш, Ак-кыс чораан чоруу бүде бээринге бүзүреп орган.

– Бо багай самдар өгде чааскаан чурттап ор-ла мен. Багай кадайдан чарылга-ла ам үш чыл ажа бердим. Каракка чам-даа дүжерге, ону көрүп каар кижим бар эвес. Ол-даа канчаар, аныяк шаамда чааскаан тайга-таңдыга аңнап-меңнеп-ле чораан-на болгай мен. Кыраан назыда чаңгыс бот артарга, берге-ле-дир! – депкеш, Өскүс-Хамның үнү сириңейни берген, кижи кортканындан азы сүрээдээнинден үнү сириңейни бээр ыйнаан, ындыг бе дээрге ол ирей бодунуң суларап-баксыраанын улус караанга көргүспес дээни ол боор оң, оожуму кончуг олурган. Өскүс-Хамны ада-иезиниң адаан ады-сывы безин уттундурган. Ук шаанда шымбай хам чораан, бир кезек үеде аар үндүрүгге-даа онааттырып чораан. Чогум бодунуң ажы-төлү чок. Калган кадайының дуңмазы божааш, чок апаарга, ооң оглун азырап алган. Оозун эки-ле доруктуруп өстүрген, ооң аалынга-даа чорбастаан. Улустуң чугаазындан дыңнаарга, ол ашак кадайын орнукшуткан соонда оозунга бир чыл эрткенде барган дижир. Кени уруг-биле таарышпас болган. База катап Хам-Дыттыва чанып келген. Кым-бир кижи ооң азыранды оглун айтырар болза, ажынар апарган, ынчангаш Чадагбан чүнүң дугайын хөөрежирин, чүден чүнү эгелээрин угаап орган. Ак-кыс ылавылап көрүп орарга, өг иштинде хам кижиниң эт-севи черле көзүлбээн. Чүвенин аай-бажы билдинмес. Чадагбан кымны-даа мегелеп чорбаанын
билир болгаш ол уруг эрги шагның ховар эт-севин тып аарын кордавышаан олурган.

Ийи ашак дыка-ла чугаалашканнар. Олар таакпылап-таакпылап, кезек-кезек бодангылап база бичии-бичии хулүмзүржүр болганнар. Өскүс-Хамның чаңгыс чоргаарланыр чүвези ак салы, шөлээн чурттап орары, харын ол-ла арга-өзен, тайга-таңдынын чаңгыс ээзи болу бергенинде хире болган.

– Назы харың-даа улгады берип-тир. Чежеге-ле черниң черинге кара чааскаан чурттап орар сен. Аалывысче барза чүл? – деп, Чадагбан сегирти каапкан.

Өскүс-Хам харлыга берген. Ооң шагдан тура семеп чорза-даа, сеткил хандыр илередип шыдавайн чораан күзелин тоолчу илереди каапканы ол болган. Удурланыр бе дээрге, чүде-чүде чок калыр, аайынга кирер бе дээрге, сыр өске кижиниң бажыңынга төрели бооп канчап хоргадаар боор. Чадагбанның чалаанын Өскүс-Хам кижини кээргээр сеткилдиг кижиниң чедирип орар буяны деп угаап олурган.

– Дөө ол аскыда азып каан элик будун быжырып чи! – деп, Өскүс-Хам чугааның аянын чардыктыра берген. Хейде-ле сүртеп, коргуп орган.

– Ынчалыйн кай, бо чоокта элик эьди амзап көрбедим! – дээш, Чадагбан чиик-адак тура халаан. Чадагбан үш шиш эътти шиштей каапкан. Удаваанда үстүг сап төктүрге, көс шыжылаан. Өскүс-Хам бичии хап иштинден эрткен күзүн-не кадырып кааны, тайга черниң онзагай белээ маңгырзынны уштуп берген.

– Көрүп көрейн! – деп, Ак-кыс сонуургай берген.

Кижи бүрүзүнүң баарынга шиштээн эътти кожайтыр шашкылап каан. Өскүс-Хам-даа, Чадагбан-даа, Ак-кыс-даа тус-тус кезип чип эгелээн. Кыс кижи ындыг-ла ыйнаан, дораа-ла пөге берген. Маңгырзынны шенээр бодааш,
бир борбакты дайнай кааптарга, карааның чажы бүлдеңейнип келгилээн. Өскүс-Хам бир көре кааптарга, хүрең-сарыг карактарда эзим черниң эртенги шалыңнары кылаңайнып тургулаан. Сап-сарыг бажының дүгүнүң сырый чаагайы кончуг, ол хиреде кежегелеп албаан – чолдайты тааргып алган. Узун-чиңге мойнун аяар кедейтирге, сезик апкан кара-дуруяа мойнун сунупканзыг болу берген.

– Ыглап ор сен бе, уруум? – дээн.

– Чок! – депкеш, каттыра кааптарга, ак-ак диштерин канчаарыл аан, чуп-чуп каан бышкан бестер-ле.

– Хоозун чугаа боду билзин. Ырак черден келген төрелиң-дир. Хоочун коктуг, хола кактыг болгай. Чүнү бээр сен, бер че! – деп, Чадагбан база сегирти каапкан.

Бар чүвени чок деп болбас. Чок чүвени бар деп хөөредип болбас. Хенертен бодавааны чүве айтыра кааптарга, Өскүс-Хам алаага берген. Аап-саап чугааны ара каггаш, чиндинер ужурга таварышкан. Ооргазы күдүгүр, шаг-шаанда элээн узун чораан ашак човууртап тургаш, кара аптаразының чес шоочазын ажыдыпкаш, оон эргижиреп калган хөм хап уштуп эккелген. Өскүс-Хамның хап иштинден тооргу кежиниң кырындыва тө тудупкан чүвелерин Ак-кыс чиктигзинип көрүп орган.

– Че канчаар дээр, бир шагда мээң хан-дамырым угу-дөзүнүң үре-садыызы-дыр сен. Бо чаваганы калган күүйүң эдилеп чораан чүве. Бо мөңгүн оттук, бижекти тыва дарган соккан чүве, эзер дергизинден туттунуп кээримден эгелеп эдилеп келген мен. Бо мөңгүн билзекти күүйуң кадай ырак черже аъттангыже дээр холунга суп чораан. Эх, арай эрте кээриң кай! Че ам канчаар дээр, черже төккен шайны катап кудуп аар эвес! Бо-ла бүгү эдилелдерни ам эдилээр кижи-даа көзулбес апарган чүве, эрги шагның эг-севии сонуургап чоруур кижи сенче
эдилеп каар бооп-тур сен ийин! –деп, Өскус-Хам аянныы кончуг чугаалап орган.

– Мен боларны бодум эдилевес мен! – ден, Ак-кыс чугаалаан.

– Че ындыг болза, мөңгүн эттер хап иштинге чыткайлар аан.

– Могаттынма даан, күжүрүм! – деп, Чадагбан шыңгыырай бээрге, демгизи соксап каан.

Бо чараш эт-септи музейниң өнчүзү кылдыр чедирер мен, чон көргей аан! – деп, Ак-кыс тайылбырлап берген.

Ол чиңге сынныг, узунзумаар уругнуң чугаазын дыңнааш, Өскүс-Хам бодунуң келир үезин минни берген.

– Калган кадайымның эт-севи, база мээң бок-сагым төөгүге артары ол ышкажыл! Экизин аа! Канчап бээр чедип келдиң, уруум! Дөгерезин ап ал! – деп, Өскус-Хам амырай берген. Шынында ол ынчаар өөрүүр бодаваан, кажар тоолчунуң овунга алзыпкан. Оон ыңай чүгле чаңгыс Чадагбан ол кырган-биле үе-черге аайы-биле чугаалажыр болгаш харын бир чамдыкта котпактап аар суг аргалыг турган. Ак-кыстың бирде чаптанчыг, бирде чөптүг, бирде диленчи кижи чалынганзыг чугааларын дыңнааш, алыс угаанныг кижи болгаш бурун шагның ёзулуг үүжезин шыгжаан чердиве ол уругну боду эдертин эккелген. Чорук шымбай чогуп турар, ол хиреде Чадагбанның ёзулуг күзээн чүвезиниң ужу-кыдыы эге билдинмес турган иргин.

– Силерниң адыңар төөгүде кирген. Силерниң допчу намдарыңар, бо эдилелдерни соккан шевер дарганның угу-дөзүн дөгерезин чугаалап бээр силер, эртем паспортунга тайылбырлап бижип көрейн! – дээш, Ак-кыс белен ап чораан документилерин уштун алган. Өскүс-Хам билир-ле чүвезин тө каап берген. Бичии үнү соксай бээрге-ле, Чадагбан олдува чиктигзинип көрнү бээр, оозу
база катап чугаазын уламчылай бээр болган. Ол иренниң тоолчургу чугаазын ёзугаар алырга, хекти ол олчаан соп каар шевер дарган турган ышкажыл.

– Кайгамчык-ла дарган чурттап чораан чүве! – деп, Өскүс-Хам чугаазын төндүрген.

– Ол дарганның соккан эдилелдери ам кымда бар ирги? – деп, Ак-кыс салдынмастай берген. Ол уругну даштындан көөрге, мырыңай аныяк, назын халыынының үези, ол хиреде сөс-домааның утка-шынары кончуг-ла ханы бооп-тур эвеспе аан.

– Мээң адам үезиниң кижизи-дир. Ооң соккан чүвезин мен-не харын душ бооп арттырып кааным ол ыйнаан. Демирден ырлап турар хекти соп каар кижини бодап көруңер даан? – деп, ол кырган база катан хараадап сагынган.

Чадагбан чүвениң аянын бүдүү билип каапкан. Өскүс-Хам бодунуң дериг-дүңгүрүнүң дугайында чүнү-даа чугаалап бербээн. Хамнап чораанының дугайында хөк-даа дивээн. Кол-ла билир чүвезин, кол-ла солун чепсээн чажырып олурар болган. Кижиниң хуу өнчүзүн холдан ушта тыртып аар арга бар эвес, бир янзы кажарлаарын Чадагбан бодап чадап олурган. Ак-кыс доп-дораан бадыксай берген, ооң бодалы дээрге – дилээн чүвезиниң эң экизи тывылган, чорук чогаан. Ол аразында сеткили өөрээш, хамны хамнадып аарын көңгүс уттуп алган. Өскүс-Хам дашкаар үне бээр аразында кырган тоолчу мынча диген:

– Мен чүнү-даа чугаалаарымга, сен черле хорадава. Мен бир аргазын шенеп көрейн. Бо кыргандан чүнү-даа дыңнап болур, чүнү-даа тып ап болур.

– Чорук-ла чогуп турза, чоп хорадаар мен! – деп, Ак-кыс хүлүмзүрүп каан. Бүдүү иштинде сестир аян база бар болган. Ак-кыс самдар кара өгге хонар хөңнү чок
орган, бир эвес хонар ужур таварышса, даңны атсыр хөөрежирин тооргу кежи дөжек кырынга чыдарындан эки кылдыр угаап олурган. Чадагбан бир-ле чуве диленген ышкаш кылынган, Өскүс-Хам бакылап кел чорда, холдары салдына берген.

– Мээң силерде келген херээм хензиг чүве ийин, чугаалап көрейн бе?

– Өске-башка кижи эвес мен, чугаала даан.

– Бо уруг бир чамдыкта уйгузу келбес апаар кижи-дир ийин. Кандыг дуза чедирип болур силер! – дээш, шилде арагазын суна каапкан. Араганы көрүп кааш, Өскүс-Хамның караа ажый берген.

– Боларның херээжен улузу черле чиктиг улус болдур ийин. Силерниң кадайыңар угу кончуг ыдык бора аъттыг чораан улус боор. Ол ам кайда боор, шагда өлдү ыйнаан. Ээ, мен бодаарымга, ол-ла ыдык бо уругну тегерип тур боор. Оът-сиген четчип келген, суг-чар элбей берген чүве-дир. Мээң ынаар эзим иштинде дагып чораан хам дыдым бар чүве ийин! – дээш, хенертен корга берген. Карактарын чүгүртүлеңнеди көргүлээн.

Чадагбан шилдиң аксын ажыткаш, эрги ёзуну барымдаалап отка-көске чашкылааш, алдай-таңдыны алгай йөрээш, кырганга сунувуткан.

– Мен ам ындыг кадыг чүвени чооглап шыдавас мен! – дээш, шаажаңны дедир сунуп олурзажок, шынында ол хөлчок ижиксеп олурган.

– Силерниң кыс дуңмаңарның чорудупкан чүвези ышкажыл, бир дугураандан аптыңар даан – деп, Чадагбан ээрежи берген.

– Кижи кырып баксыраарга, хамыкты мурнай кыс чүве ээ көрнүр чүве дээн, ол-даа черле шын-дыр! – деп чоруй, Өскүс-Хам ток-ла кылган.

ЧЭЭРБИ АЛДЫГЫ ЭГЕ

ХАМ-ДЫТТЫҢ ЧАЖЫДЫ

Бир мындыг элдеп чүве болган.

– Силерниң шыгжап кааныңар дериг-дүңгүрүңер бар-ла болгай.

– Шыгжаарын-на шыгжаан чүве. Ам ирип-чыдып калды ыйнаан.

– Мен бодаарымга, силерниң дагып чорааныңар Хам-Дыт турбушаан хире. Шыгжап каан дериг-дүңгүрүңер кедип алгаш, ол Хам-Дытты дагып көргер.

– Эккеп-ле шыдаар болзуңза, хамнап-ла бергей мен! Шаанда сен шыгжаан ышкажыл сен! – деп, Өскүс-Хам тоолчунуң сегидинге кире бергеш, каш чыл иштинде кымга-даа чугаалаваан чажыдын ажыдып берипкен.

Чадагбан чорувуткан. Бир шак хире болганда кидисте ораап каан чүвени чүктеп эккелген. Часкан. Хамының бүрүн херексели болган. Ак-кыс үн бижиир магнитофонун хынай берген. Чурук тыртар «Зенит-З» деп аппарадын база хынап көрген. Чадагбан эрги дүңгүрнү отка кургады каапкан. Үжелээ Хам-Дыттыва базып чорупканнар. Хер-херекселди чүктеп алгаш, Чадагбан орук баштап чораан. Ооң соонда Өскүс-Хам калгыдып орган. Бичии болгаш-ла өө тынар, даянгыыжын черге кадай шашкаш, туруп алыр. Ак-кыс бирде чечек бажын үзе тыртып, бирде доктаай каап, ийи кырганның соондан аян-тээлеп базып орган. Таптыг-ла ийи шак ажа дүжүп чорааш, оялык черде борбак эзимге келгеннер. Хамык дыттар, пөштерниң аразындан тудушкак өгбегер баштыг сулагай дыт бо узая берген турган. Ону долгандыр чаламалар. Та чеже чылын дагып келген чүве. Эрткен чылын салган шокар пөстер эскидиниң бир чамдыызының
өңү шоолуг оңмаан, оозун бодаарга, чылдың-на дагып турган байдалдыг.

Чадагбан биле Өскүс-Хам дагылгалыг Хам-Дыттың дөзүнге дыштанып олурганнар. Аъш-чемни делгеп салгаш, Чадагбан оран-таңдызынче чажыын чашкылаан... Өскүс-Хам ол орта дериг-дүңгүрүн кедип алгаш. Хам-Дытты алгап хамнаан. Ак-кыс ооң дүңгүр кагарын, уран-чечен алганырын үн бижиир аппарадынга бижидип ап, элдеп-эзин чаяңнаарын чурукка тырттырып алган.

– Мээң бо дагып чораан хам-дыдым кеспес силер. Мээң бо чүдүп чораан тайга-таңдым өрт-халапка алыспас силер. Мээң бо хамнап чораан дериг-дүңгүрүм төп музейгс шыгжап каар силср! - деп чоруй, Өскүс-Хам харыксырай берген...

Суурга кырган хамны арай боорда эккелгеннер. Эмнелге бажыңының бир өрээлинге – онза салгадаан кижилер чыдар черге чыттырып кааннар. Эмчи уруг чүнү-даа айтырарга, Өскүс-Хам харыылаваан, чүгле караа кылаңнаар. Божуур кадайлар келзе, бо кырганны каяа чыттырарын кым-даа бодаар харык чок. Үш хире хонганда Өскүс-Хам бажын ковайтыптар, ол хиреде шимчей албас болган.

– Бо өлүп чадааның дирлип келзе, канчаар чүвел? – деп, кээргелдиң уржуундан Чадагбан муңгагдаан.

– Силерниң бажыңыңарга каш хондур чурттаткай-ла. Бо кырган силерниң кадайыңар төрели ышкажыгай! – деп, Ак-кыс чугаалаарга, Чадагбан дегийт-ле кадайынче көрүнген.

– Мээң кандыг-даа төрелим бо черде чок! – деп, тоолчунуң кадайы шыңгыы-даа бол, шынын чугаалаан. Бодунуң мегелепкенин Чадагбан минни берген. Ол өжегерээн эвес, эртемге сундулуг уругга дуза кадар дээш
бодун боду мегелеп алган бооп-тур, ынчангаш хилегдээр ужурга таварышкан.

– Дедир Хам-Дытка аппарып-ла каай. Чон аразынга киреринден сестир кижини албадаар эвес! – деп, Чадагбан чүгле бодунга чугааланган.

– Бо кырган сегий-ле берзе, ооң чурттаар черин мен тып шыдаар мен! – дээш, Ак-кыс ажылдаар чериндиве чорумал машинага олурупкаш, хап чорупкан.

ЧЭЭРБИ ЧЕДИГИ ЭГЕ

КЫРГАННАР БАЖЫҢЫ

Ак-кыс көдээден чедип келген. Хам кижиниң хер-херекселин тып эккелгенинге музейниң эртем ажылдакчылары кончуг өөрүп турган. Шөлээзин канчаар эрттирерин кижи боду-ла билир ыйнаан. Бир чамдык кижилер акшазын бичиилеп чыггаш, шөлээ үезин Моолдуң, Болгарияның, Чехословакияның, Демократтыг Германияның, Польшаның курорттарынга барып дыштангылаар болгаш, ол чорук тыва чоннуң культурлуг амыдыралында база чаа чүве болу берген. Бир чамдык кижилер шөлээ үезин ажыглааш, бажың-балгадын септеп-сегидер, он класс дооскан ажы-төлүн дээди өөредилге черлеринче чоруткулаар. Шөлээзиниң акшазын алгаш хөйлең безин садып албайн баар кижи база турары хомуданчыг. Ак-кыс шөлээлеп чорааш кончуг улуг херекти бүдүрген. Хамның алганган алгыштарын сөөлүнде саазынга чара бижиир дээш тускай плёнканы фондуда түр када шыгжадып каан. Хамның дериг-херекселдериниң эртем паспортун доп-дораан кылдырткан, оон башка ооң кажан-каяа хереглээрин, чүү-чүден кылгылаанын чугаалап берген кырганның тайылбыры хилис барып болур
болгай. Шөлээзиниң артып калган каш хонуун четче эрттирбейн чыткаш, Ак-кыс музейинге боду-ла ажылдай каапкан. Ону кым-даа албадаваан, ону кым-даа келдиртпээн. Ол уругнуң кылган ажылынга хандыкшаанын музейниң чаа директору Эргек Экерекович Эмчигир пат кайгаан.

Ак-кыстың шөлээзи төнгелекте ажылдай бергенинде бир чылдак бар, ол болза чааскаанзырай берген хамны – музейге кончуг ховар чүвелер берген ирейни кырганнар бажыңынга киирери болу берген. Чаа директорга бижип алган дилээн Ак-кыс чедирип келген.

«Тыва республиканың чурт шинчилээр Алдан-Маадыр аттыг музейи Социал-хандырылга яамызының сайыды Силерден дилээри болза, бистиң тоолчувус чораан база эрги шагның ховар эдилелдерин тыпчып бержип чораан Өскүс-Хам кырып назыдаан, кырган кадайы мөчээн, бодунуң төрүп-азырап алган уруг-дарыы чок кижи-дир. Амгы үеде ол кырган Ак-Туруг суурда бажыңнар кезип, шай манап ижип чоруур кижи-дир. Өскүс-Хам тоолчуну Чөөн-Хемчик районнуң Хөндергейде кырганнар бажыңынга тургузуп каарын музейниң эртем ажылдакчыларының мурнундан идегеп диледим. Бистиң музейниң ажылдакчызы эш Ак-кыс ол кырганның социал байдалын эки билир кижи, херек апаар болза, ону эдертип алыңар.

Музей директору Э. Эмчигир».

Эргек Экерекович сырбаш кылынган. Удурланыр бе дээрге, удурткан ажылын хандыр билбезин база көргүзүптүп болур. Удурланмас бе дээрге, саң-хөөнүң самчыгдалын кылыптып база болур.

– Орук-чирик чарыгдалын кым төлээр чүвел? – деп аймаарап айтырган.

– Музей чаңгыс копеек-даа төлевес. Чугле Силерниң таңма баскан, ат салган бижииңер херек. Ону чогуур черге чедирип бээр мен, оон ыңай та чүү болур, оозун бис харыылавас бис! – деп, Ак-кыс ойзу каапкан. Арай будулдур чүве чугаалаар болза, чаа директор ат салбайн баар, ынчангаш Ак-кыс бодунуң чоруу чогуза, ырак чер баарын чажырып турганы ол чүвең иргин.

– Мен чоокта чаа ажылдай берген кижи болгай мен, оозун билир болгай силер! – деп, Эргек Экерекович адын салгаш, таңмазын үрүп-үрүп базып дүжүрүпкен. – Бижик машиназын каяа хап өөренген кижи боор сен? Бо дилегниң бир хоолгазын чогуур черинге аппарып бергеш, шөлээң артыын эки эрттирип ап көрем.

Ак-кыс өөрүшкүлүг үне халааш, Социал-хандырылга яамызының сайыдынга чеде берген. Ол сайыттың баарынга эптиг-эвилең чаңнап, чымчаңнадыр хүлүмзүрүп орда, оозу бүдүү көрүп каап, телефон долгагылаан.

– Чок ышкажыл! – деп, сайыттың үнүн дыңнааш, Ак-кыстың хөңнү карара берген. Музейниң дилээн хүлээп албааны ол-дур, Өскүс-Хамга дуза чедирип шыдавас-тыр мен деп муңгарай берген.

– Бистиң дилээвис чүү болган? – деп, Ак-кыс сүрээдеп айтырган.

– Хөндергейде кырганнар бажыңында чурттаар чер бар-дыр. Бистиң херээвис көрнүр чүвези чок, назылап кыраан кырганнарга дуза чедирер, оларны өлгүже дээр азыраар хүлээлгелиг улус бис. Машина бар болза, бөгүн-даа чедирип каап болур ийик. Машинавыс чок-тур. Дүүн-не кээр ужурлуг чолаачы чүве, ам-даа сураг – деп, сайыт мынчанган.

– Силер меңээ айтыышкын бижип-ле берипсиңерзе, өскезин мен таарыштырыптар мен. Музейниң чиик-каразы бар-ла болгай. Бис кырганнардан чүгле эт-сеп алыр
эвес, оларны база карактаар ужурлуг болгай бис – деп, Ак-кыс дүрген-не чорук чогудуп аарын оралдажы берген. База катап чазык чаңнап, каттыргылаарга, шыңгыы шырайлыг сайыттың баарынга тоолда кирген даңгына көстүп келгензиг апарган. Ол уругнуң чыпшык-чаагай аажызын көрген кижи ала-чайгаар-ла буян кылырынче семей бээр болган.

– Ап алыңар. Сөөлүнде хынаар мен. Кырганнар бажыңынга Өскус-Хам деп кижи бар апаар болза, сени кончуг шынчы кижи дээр мен. Мегелеп каар болзуңарза, силерниң директоруңар телефону бо көк дептер иштинде болгай – долгаптар мен–деп, сайыт үзе шиитпирлепкен.

Ак-кыс чиик-адак үне халаан. Чөпшээрел чедип аар дээш, музейде чиик-кара бар деп мегелепкенин боду буруу шаап турган. Хүн эрткен. Автобус тывылбастаан. Чорумал машинага олурупкаш, шала кежээ Шагаан-Арыгже тутсуп бадыпкан. Эртенинде Ак-Туругга келгеш, Өскүс-Хамны аайынга киирип апкан. Кырган ырак чердиве чоруурунга белеткени берген. Чаяан бооп, чаа орук кылып турар улустуң бир улуг машиназы бо хииледип келген.

– Бо кырганны назылааннар дываажаңынче чедирер дээн кижи мен. Бисти көвүрүг кылып турар черге чедирип көрем – деп, Ак-кыс өде-чара чаңнай каапкан. Чолаачы оол көрүп турарга, ол уругнуң карактарының шоваа-сергелеңи, чазык-чаагайы черле магалыг болган.

– Олуруптуңар–деп, чогум чүнү канчаарын безин боду билбейн, Деспең анаа-ла сөс эдипкен.

Делгем кабина иштинге үш кижи сыңчы берген. Демир-дес чүдүрген машина Ак-Хем углай хыйыладып чорупкан. Кызылдан Чадаанаже баар дорт оруктуң көвүрүүн кылып турар ажылчыннар даг хеми чуглуп бадар
черде бедик көвүрүг тудуп турганнар. Аныяк эрлер Ак-кыстыва көөрунге өйлежип, бажын согаңнадып орар Өскүс-Хамче сагыш салбааннар.

– Дүжүрүңер – деп, чолаачы оол алгырарга, ажылчыннар узун-узун демирлерни чердиве чууй иткилепкеннер. Кижи бүрүзү-ле сугга кедер кара-кара резин сапыктарлыг, ногаан чүвүрлерлиг, херектери чанагаш болгулаан. Холдарында база-ла ногаан өңнүг чангайдан даараан хол-хаптарлыг.

– Мындыг чараш уругну кайыын тып алдың, оол? – деп, бир эр сонуургаан.

– Боду олуруп алды. Бо уруг маңаа база дүжер кижи – деп, чолаачы мынчанган.

– Мегелеп турары ол-дур. Бо оол мээң аарыг адамны Хөндергейде кырганнар бажыңынга чедирип каар бооп аазаан кижи. Мен маңаа дүжүп-даа каап болур мен. Бо кырганның ийи буду бастынмас кижи-дир – деп, Ак-кыс хары кижинин төрели кылдыр, кадык буттарны аарыг кылдыр чылдактай каапкан.

Ол артиссиг уругнуң болумчалыг чугаазын дыңнааш, тудугжулар пат аймаарай бергеннер. Сыр танывазы ийи чорумалды кабинага олуртуп алганын чолаачы оол бодунуң мелегей багы кылдыр бодап олурган.

– Мени силер чогум кайнаар аппар чыдыр силер, уруум? – деп, Өскус-Хам сезимзирей берген.

– Кырганнар дываажаңынче–деп, Ак-кыс дорту-биле харыылаан.

– Бо оолдар чүү деп маргыжып турлар. Кулак кадыг болгаш, орта дыңнавайн-дыр.

– Силерни дүрген чедирер дижип турлар.

– Мээң кулаам кадыг-даа болза, караам көскү. Бо шөртегер ижинниг эр бистин чолаачы оглувусту чемелеп тур ышкаш. Мени аартыктаан боор. Чече-чече ыңай.
Өлген сөөк чер далдаар эвес, мени тайгада чадырымче чедирип каңар. Аңаа чааскаан чурттап оргаш, сөөк салгай мен аан! – деп, Өскүс-Хам чөптээн. Арай сегергей чүве болза, кабинадан үне халааш, дезип маңнаптар чыгыы болган. Шынап-ла, көвүрүг тудугжуларының бригада даргазы чолаачы Деспеңни шаанга киир кончуп, чудуруун арнып турган. Ак-кыс кырганның сеткилин хомудатпас дээш, ол дүржок чорукту ойзу чазамыктап чугаалап турган.

– Он дугуйлуг машина чаңгыс кырганны согун адым черге чедирип шыдавас болганы ол ышкажыл. Че канчаар, бисти маңаа дүжүрүп кааптыңар. Ам дүн дүжер дей берди, хоозун чугаа боду билзин – дээш, Ак-кыс дүжер хөңнү чок-даа болза, кабинадан үне халаан. Хем кежер оруктуң ынды, бети хагдынган, чүгле көвүрүг туттунмаан. Соок кара суг бадып чыдар, олап машина кежип турган черлер шалбааланы берген. Күштүг машиналар олап кеже бээр, чиик машиналар олуруптар, чүгле тракторга бурундуктадып алгаш, соок малгаштан үндүр сөөртүрүп аар. Ак-кыс демги шорлуп турган бригадирдиве овуузуннай аскаңайнып кел чыткаш, бир сөгүре дүшкен. Ол аныяк инженер маңнап келгеш, уругну ийи колдук адаандан салгара туткаш, тургузуп каан. Чолаачы ол уругнуң аскак апарганын көрүп кааш, дүрген-не машиназын сыйыладыр эдискилээн. Чоон инженер бодунуң дошкун чаңнап турганын миннип, бир кырган ашакты, бир аскак дуңмайны черниң черинге кааптарындан корга берген. Чадаана хоорайның автовокзал чанында көвүрүг тудуунга хереглээр демир хоолайларын сактып келген. Олар дээрге машина үрелгеш, дүжүртүнген чувелер-дир. Оларны харын хамыкты мурнай сөөртүртүп эккээрин ажылга чардыккаш, уттупкан турган
инженер-дир. Ак-кыс ооң караанга дойтуңайнып көзүлбээн болза, бо удаада ол база сагынмас турган.

– Хоолайлар! Демир хоолайлар. Олар чокта көвүрүг туттунмас болгай. Чоруптуңар. Хондур чорувут, оол. Сен ышкаш аныяк уруг-дур, хөөрежип, таныжып ал. Хөөкүйнүң кырган адазын кырганнар бажыңынга чедирип каг. Оожум чораай силер. Дүне далашкаш чоор. Даарта кел чыткаш, Чадаанадан демир хоолайларны сөөртүп эккээр сен! – деп, шөртегер инженер папирозун соргулап, ымырааларны шет будуу-биле хойзуп турган.

– Хонмас мен. Дүн ортузунда чедип кээр мен. Демир хоолайлар эртен оттуп кээриңерге, маңаа чыткылаар – деп, чолаачы Деспең палырадыр чугаалааш, машиназының моторун хириледи берген. Ак-кыс кара өжегээр улам-улам аскаңайнып чорааш, кабина чанынга чедип келген. Дүрген кире халыыр дээрге, кажарлапкан аргазы билдине бээр, ынчангаш дап берип каап-ла турар болган. Шөртегер инженер ышкыштап маңнап келгеш, ол уругну колдуундан салгара туткаш, бедик кабинаже олуртупкан.

– Четтирдим! – деп, Ак-кыс амыраанын илереткен.

– Күзелиңер бүтсүн! – деп, шөртегер инженер сеткили ханып туруп калган.

Хөндергейниң кырганнар бажыңынга чедип келгеннер. Долгандыр херимниг. Хаалга аксынга келгеш, чолаачы оол та шугулдаанындан ол чүве, та дидимненгенинден ол чүве, машиназын тииледир этсип-ле турган. Оол Доңгуруун даанче кере кааптарга, чайгы даңның хоюг ак хаяазы чайынналып орган. Чер чыраан. Дыт бажында бора хек эртенги ырызын чайтыладыр бадыргылаан. Бора-хирилээлер мыжырткайны берген – хирези чап-чаа уя тударынче далажып турганнарзыг. Узуп эр тендиңейндир кылаштап келген.

– Бижииңер көргүзуңер! – диген. «Буга коданынга кончуг» дижир. Таңныыл база-ла бодунуң эргезин көөргедип турбас ийикпе.

– Менде кандыг-даа шынзыдар бижик чок – деп, чолаачы оол келдирлээр болган. Сөс эдер дей бергенде мырыңай караан чивеңнедиптер болганын Ак-кыс билин кааш, аймаараксай берген.

– Че-че-че, уругларым! Бо таңныыл бисти коданынче киирбейн тур ышкажыл. Мени тайгада чадырымче аппарып кааптыңар. Кырган кижи каяа-даа өлүп каарга, дөмей-ле ыйнаан. Хап олур! – деп, Өскүс-Хам шугулдаан. Ынча дээш, кижээ тудуспас иштиг шоодайын ол кырган бодундува улам чыыра туткулаан. Ооң иштинде бурун шагның та кандыг эди бар чүве. Дамчыыр чугаадан дыңнаарга, ол шоодай иштинде чаламалыг, он ийи чылдыг хүлер күзүңгү-даа бар дижир. Оозун кижи көрген эвес, канчап билир боор ону.

– Дүжер! - депкеш, Ак-кыс кабинаның эжиин ажыткаш, будук кырлаан дииң дег, черже шурай берген. Чолаачы оол кайгай берген: дүүн кежээ дойтук уруг ана чындыңнадыр баскылаар. Ыңай-бээр кылаштап турда, шуут эстеңнээр, дурт-сынының бодунга таарышканы кедергей: элик даваннары дег, арган-чиңге болгаш хөнү-хөну буттарлыг. Сыны дорт болгаш чиңгези бир тудум-на хире. Карактарының кара-кара кирбиктери чымчаңнадыр шимчегилээрге, кижиниң хөңнун чырыдып турар херелдерзиг-даа ышкаш. Өскус-Хамны камныы кончуг холундан тудуп аарга, оозу черни баскаш, ынай-бээр көргүлээн.