ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 11 часть

– Ойт, таалыңым кайыл? – деп, кырганның девидээри сүргей болган. Өскус-Хам, сүнезини тудуш эдин-севин чидирипкен дег, корткан аянныг апарган. Ыргак
даянгыыжы, сарыгзымаар-куу чылан дег, каданзымаар салааларындан ушта халып-ла турган.

– Бо-дур, ашак! Сээң мооң орукка-даа чытса, кым алырыл? – дээш, чолаачы оол кырганның иштиг шоодайын ап берген. Ыргак сынныг ашакче баг-биле так шарып каан шоодайны сунуп турар хирезинде, карактары дээрге дүлгээзинниг уругдува кезе көөрүнге өй болган. Чолаачы оол машиназын кара өжегээр сыыладыр этсигилепкен. Ол үн дыка кыпсынчыг болган. Таңныыл эр чолаачыже бир удаа дап бергеш, соксап каан. Кырганнар бажыңының директору бодунуң чолаачызы чедип келгеш, машиназын этсип турар-дыр деп бодааш, шокар чүвүрлүг, шокар хөйлеңниг, тапочкалыг маңнап келген. Эртен эрте кел деп чолаачызынга чугаалаан-даа, чугаалаваан-даа ышкаш болган.

– Чүү мындыг улус силер? – деп, семис директор элдепсине берген.

Ак-кыстың сагынгыры аайлыг эвес, уйгузундан чаа одунган директорну бодунуң аайынга киирип апкан.

– Силерниң яамы сайыдының дужаалын күүседип чор мен. Силерниң бо черге орук аайы-биле келдим. Бо кырганны эккелдим. Хүлээн ап көрүңер!

– Ачаңар бе?

– Чок.

– Чүңерил?

– Мен музей ажылдакчызы кижи мен. Кырганнар-биле чугаалажыр ажылдыг кижи мен. Хоочун тоолчуларның тоолдарын бижип чоруур. Улуг улустан эрги шагның эт-севин база чыып ап чор мен - дээш, хей ойтуга берген.

– Мен силерниң дугайыңар айтырбайн-дыр мен. Мээң айтырыым орта харыылаңар - деп, директор сагындырган.

– Бо дээрге кады кыраан кадайындан чарылган, бодунуң төрүп алган оглу-кызы чок, кара чаңгыс кырган-дыр. Бо болза бурун шагның хөй тоолдарын билир Өскүс-Хам ирей-дир. Хүлээп ап көрүңер.

– Бистиң кырганнар бажыңынга бот-борзун чөнүктер чурттаар, дыштаныр чүве. Бистиң аалга база бир кырган эккелгениңер дээш өөрүп четтирдим. Чаа, кырган, мээң-биле кады чоруп олур. А силер, дуңмай, менди-чаагай чоруптуңар–деп, кырганнарның семис директору буянныг сөс эткен...

– Чагыым бар, дарга. Кажан-бир шагда бо кырган ужар болза, ооң бо дартагар шоодайын так шыгжап каар силер. Ында төөгүнүң материалдары бар. Чедип кээр мен. Ол кырган база чагаан чүве: «кажан-бир шагда чорта берзимзе, бок-сагымны музейге салыр силер!» – деп. Ыя аразында чолаачы Деспең база катап машиназындан сыйтыладыр медээлээн. Ол орустаан уругну Чадаанага чедирип каары-биле, бичии-даа када чанынга олуртур дээш, сылдаглап турары ол ыйнаан.

– Бо кандыг аай кижи сен, оол. Кырганнар удуп чыдар болгай, улус оттурба. Бистиң бо черге кырганнар чурттаар, аныяктар дыштанмас чер-дир. Сээң бо кады чораан урууңну маңаа кым-даа арттырар дивээн-дир – деп, семис директор шугулдаксай берген.

– Мээң чагыым утпас силер аа, дарга! –деп, Ак-кыс дилээн.

– Көргей мен аан.1

– Чаа, кырган, байырлыг!

– Мен ышкаш узун назылыг бол! – деп, Өскус-Хам арай боорда чугаалаан. Семис директор ону чедип алгаш чорупкан.

– Мени Чадаанага чедирип каг. Оон ыңай бодум муңгарлы бээр мен – дээш, Ак-кыс кабинаже кире берген.
Чолаачы оол кара өжегээр машиназын база катап сыйтыладыр баскылааш, моторун дагжады берген. Семис директор доктаай дүшкеш, эргилип чадап чорда, он дугуй сирлеңнедир маңнап ыңай болган.

Ийи бот кижи, ийи чалыы кижи ужуражы бергенде, чүнү-даа чугаалажыр-ла ыйнаан. Чолаачы Деспең хар чаап турда, шөлээзин ап алгаш, Ак-кыстың ажылдап, чурттап турар хоорайынга чеде бээрин хөөреп чораан.

– Мен чолаачылап чорумда, сен чадаг кылаштавас сен –деп, чаа танышкан кызынга Деспеңниң чугаалаар чүвези ол болган.

ЧЭЭРБИ СЕСКИ ЭГЕ

ТАНЫЖЫЛГА

Шеригден халажып келгеш Дургун-оол чогум каяа ажылдаарын, кайнаар баарын окта билбес турган. «Азий төвү» деп каан уран чүүлдүң тураскаалын магадап, сандай кырынга олурган. Комсомол кудумчузунуң Улуг-Хемче кирген ужунда – ол тураскаалдың турар шөлүнде янзы-бүрү чечектер, шарлан, шет, хадылар тарыгылап каан. Эрикти дургаар кижилер бадып, чоктап-ла тургулаан. Ындыы ужунда, хемни кежилдир ырда кирген Дөге даа. Ооң эң бедик черинде «Ленин» деп ак-ак үжүктер-биле бижип каан сөс кончуг тода чайынналып чыдар. Бир теплоход салдар бадырар чер баар дээни-ле ол боор оң, хемни өрү чоктаптарга, чалгыглар эриктиве чаржып келгилээн, «бажын аартыр моңнапканы» ол ыйнаан, дедир-ле келген уунче кирип каар болгулаар. Демир аргамчызының ужун чоон төште өртеп каан ыяш хеме, белиңчи шываганчы дег, хеп-хенертен сирлеңнеди силгиленип каан. Теплоход ийи хемниң каттышкан белдиринге чоокшулап бар чыткаш, Бии-Хемни
өрү алзы карбандырып, куузумаар хоолайындан кара ыяшты оптуктур бүлгүрүп чорупкан. Ооң сооңда Каа-хем унундан бир тыва ашак моторлуг хемезинге окталдыр халыткаш, караңнадып бады барган. База катап мотор даажындан хоюп дескен чалгыглар эрикче үндүр шурагылааш, инек-даш кырынга олурган ийи уругнуң буттарынче соок сугну эчигейлеп чашкылапкан.

Боралдыр өңнүг инек-даш кырынга олурган ийи уруг тура халышкаш, «Азийниң төвүнге» чедип келген дораан орус, тыва, англи дылдарда бижип каан сөстерни номчугулаан. Дургун-оол дөстүнмейн тура халааш, ол ийи уругнуң чанынга чедип кээрге, боолуг аңчыдан дескен эликтер дег, олары эрикче углай чорупканнар. Ийи уруг эрик кырынга кожаландыр турупкан, Дургун-оол ол тураскаалды бир долгандыр кылаштааш, ийи уругнуң чанынга чедип келген.

Шокар платьелиг, узун чиңге сынныг, дасдагар хөректиг уругну көргеш, Дургун-оолдуң чурээ бырлаңнадыр сога берген. Шагдан тура күзеп чораан уруу ол ышкаш боорга, чугаалаар чүве тыппайн, хүлүмзүрүп каан. Ол уруг база чазык-чаагай хүлүмзүрээн, Бурундуундан четтирген шары дег, Дургун-оол ол шокар платьелиг уругнуң аайы-биле тояап чорун каан. Оон доктааган-на черинге доктаап, кылаштаан-на черинге кылаштап, эрикти куду бадыпканнар. Ол ийи чалыының аразында харылзаазын чүгле хүлүмзүрүг илергейлеп, холбаштырып чораан. Эрги электростанцияның дужунда ыяш сөөртүр теплоходтар доктаар черге келгеннер. Бир теплоходту шала мугулдурак черже сыындырып эккелгеш, думчуундан демир аргамчы-биле эрик кырында янзы-бүрү холуксаадан кудуп каан «өг хаяга» так өртеп каан. Олаада эң бедик чүве – чоон кара хоолай чиндигир көк дээрже саң дорт кожая берген турза-ла турар,
кижиниң сагыжынга чааскаанзырак хөөннү киирин келир. Ол узун кара хоолайны көрүп көргеш, Дургун-оол өөренип алган чепсээн – дайынчы ракетаны сактып, ала хөңнүнде дидимнени берген.

– Адын кымыл? – ден, Дургун-оол дери төктүи айтырган.

Шокар платьелиг уруг дүрген-не хүлүмзүрүй каапкан. Дургун-оол хоюңнадыр каттырган. Оон ам шокар платьелиг уруг шириини дегет эргилгеш, эрикти өрү алзы эжи-биле кады чер алынгыры сүргей базыпкан. Дургун-оол көрүп тургаш, ол уругну чидириптеринден корткан чүве дег, дүрген-дүрген базып чорупкан. Элезин төп каан ыйгыл черге безин доктаавааннар, та эштип билбес чүве, та эштир хөңнү чок болганы ол чүве. Ол ийи уруг хүнге дөгеленип чыткан улустардыва безин көрүнмээннер.

– Кады хемелээлиңерем? – деп, Дургун-оол ийи уругну доктаадырын бодай берген.

Хөк дивээннер. Чүгле хүлүмзүрүп кааннар. Ол ийи уругнуң имнеп-самнап чугаалашканын карак ужу-биле көрүп кааш, үнү чок амытаннар деп билгенинден база бодунуң хөлзээнинден харлыга берген. Оон ол ийи уруг Ада-чурттуң Улуг дайынынга амы-тынын берген дайынчыларга бараалгаткан тураскаал турар черге чеде бергеш сандайга олурупканнар. Шокар платьелиг уругнуң черге доктаай берген ужуру чүл? Ооң адазы чок болза акызы дайын шөлүнге өлүрткен бооп чадавас. Ол шокар платьелиг уругну чидириптер болза талаар ышкаш болган, ынчангаш Дургун-оол ыыт-дааш чокка кожалаштыр олурупкан. Девин чаа-ла хүлүмзүрүп чораан уруглар ылым-чылым барганнар.

Дургун-оол блокнодун уштуп эккелгеш, аап-саап айтырыглар бижигилеп олургаш, шокар платьелиг уруг-
биле таныжып апкан. Ол уругну Черлик-кыс Баштак-ооловна Куулар дээр. Үнү-чоктар школазын дооскан, ам даараныр мастерскаяда дааранып турар. Берге чүве чүл дээрге Черлик-кыс-биле чүгле имнеп-самнап чугаалажыры болган. Ол уруг орустап бижип турда, чүгле холу караңнаар болган. Бакка-сокка имнежип, чагаалажып олургаш, Черлик-кыстың өөрү-биле чурттап турар бажыңын, база кандыг ээлчегде кайы шактарда ажылдаарын билип алган. Бодунуң өскүс амыдыралын, каяа өөренип чораанын база шеригден чаа халажып келгенин бижип бээрге, Черлик-кыс катап-катап номчугулаан. Та чоору ол чүве, уруг блокноттуң арнын үзе соккаш, көк сумказынга суп алган. Чаңгыс домак-биле бодунуң дугайын бижип кааны саазын сагыжынга кирген уругнуң холунга кире бээрге, Дургун-оол кончуг амыраан. Та канчаары ол, бодунуң адын-сывын бижээн саазынны хеп-хенертен ушта соп алгаш, үзе-чаза соккулааш, база-ла көк сумказынга суга тыртып алгаш, магалыг-чаагай хүлүмзүрүп каан.

Черлик-кыстың дүнеки ээлчегде ажылдаар шагы чоокшулаан. Дургун-оолдуң чап-чаа танышкан уруу хол тутчуп байырлашкаш, автовокзал чанында турар бир каът ак бажыңче, даараныр мастерскаяже кире бээрге, терек дөзүнге чааскаан артып калган.

Таныш-тунуш кижилери көстү бээр боор дээш автовокзалче кылаштап каан.

ЧЭЭРБИ ТОСКУ ЭГЕ

ТУТТУРГАН АЛБЫС

«Аңны дүрген адар дизе, соруг манаар. Таныш кижизин дүрген көөр дизе, өртээлге баар» деп, тоолчу Чадагбанның айтып бергени үлегер сөзү Дургун-оолдуң шагзыраан шинээн сергедипкен.

Чүвени канчап билир, таныыр кижим көстү бээр чадавас деп кордааш, автовокзалче шиглей эрикти дургаар кылаштап чоктапкан. Солагай талазында хөөлбек сугда хемелээн кижилер каржып-солчуп эргип-ле турганнар. «Ынакшыл» деп хажыызында бижиктиг хеме кырында бир оол бир уруг-биле удур-дедир көржүпкен, аян-тээлеп салдап, күзел хандыр чугаалажып чораан. Оларның мурнуу талазындан кадыргылар, ынакшаан ийи чалыыны көрүп аар дээнзиг, суг дүвүнден өрү алзы согунналдыр шурагылааш, доп-дораан шымны бээр турганнар. Орустап, тывалап бир херээжен үн кайнаар автобус баарын чарлап-ла турар. Кижилер имилээр. Хөлзээзини кончуг. Бир катап Баштак-оол Борбакович бодунуң ийи өөреникчизин Канскиже үдеп бар чыткаш, суг кыдыынга чаш теректер дөзүнге дыштандырып, чундуруп, чемгерип орган черинче чоруп каан. Үер-халап боорга, суг чара шааптар мугулдуракты дургаар кадап каан төш өргеннер бора-бора талдарлыг дөргүн апарган. Чергелештир олуртуп каан чаш теректер ёзулуг улуг теректер апаргылаан. Хирезин бодаарга, Каа-Хемнин суу чеже-даа хөөреп дажыза ол мугулдурну чире шаап чадаан хире. Сай-довурак төп тургаш, кижи амытанның кылып кааны дөстек чалдың кырында орукчугаш база бар. Кадыыр, маска, беш-адыр хевирлиг шириктерде янзы-бүрү өңнерлиг чечектер тарыгылап каан. Бир черден үнген үш адыр теректи тып алган. Сактырга, эжи Кертикпен биле башкызы мыя мында шырыш аразында чашты берген чытканзыг-даа. Баштак-оол Борбаковичиниң ол терек дөзүнге олуруп алгаш, саныяк чорааш, эртем-билиг чедип аар херек, оолдар!» деп чагаазын сакты хонуп келген.

Сырый талдар аразында чылан сигенни шылырадыр
соястаанзыг-даа. Дыңнаалаан. Сураг. База катап шылыраан.

– Өлүрүм-даа дөмей, чурттаарым-даа дөмей! – деп, бир билдинмес кижи сугну буду-биле чалчырадыр тепсенгилээн.

Сести бергеш, Дургун-оол салып чеде берген. Та кандыг кончуг чаяан болган чүве, эргек ышкаш терек дазылы хөйлеңниң өөктенир черинге кире бергеш, билбес эзирик кижини тудуп чыткан. Бел кежии суг иштинче кире берген. Дургун-оол эзирик кижини колдук алдындан салгара туткаш, терек дөзүндүве сөөртүп эккелген. Арны-бажын кижи-даа көөр аргажок, кара малгаш. Караан шийип алгаш, улуг тынгылаар. Караан алараңнадыр көргүлээш, палырадыр чулчургулаар. Майтак сапыктарлыг, чамашкылыг чүвүрлүг, чеңи өртенгилей бергилээн кара хөйлеңниг.

– Самдарак-тыр мен. Оглум кайдал? Кадайым кайдал? Олар менден дескеннер... Буу-хайт, шорулары! – деп, чулчурза-ла Ак-Туругга өскүстер школазынга куш-культура башкылап турган башкызы ол болган.

Мендилежирге, ол эзирик башкы кончуттунуп каан. Кым ону мендилеп турарын көңгүс тооваан.

– Мээң чанымга бир шил чүве бар чүве. Оом кайыл? Сен ап алдың бе, оол? – деп, Самдарак шамнай берген. Хоранныын канчаар ону! Кижиге дуза кадар деп чыткаш, харын оор кижи кылдыр санаттырып аар!

– Карманыңда чүл ол? – деп, Дургун-оол мынчанган. Карааң көр.

– А-аа-ааа! Соора дилеп турган-дыр мен. Эзириктиң эндээ-дир. Че, че. Сени хапкан эвес мен, ажынгаш чоор сен ону. Бичии дыңзыдып аайн! – деп, чоруй Самдарак шилдиң саазын бөөшкүнүн ызыргаш, ушта сопкаш, оон ырадыр бүлгүрүпкен. Элеңейнип-халаңайнып
олургаш, каш пакты токкуладыр пактагылапкан. Чаагында тутчу берген чогдур кара салын сыйбагылааш, шымбай күш кирип келгензиг апарган. Дургун-оолду көрүп-көрүп, холун чаңгаан.

– Мени танып тур сен бе, башкы? Дургун-оол-дур мен! – деп хөөрежир бодаан.

– Шериг оол-ла-дыр сен. Мээң өөреникчим Дургун-оол бичии кижи болбазыкпе. Сен мээң арагам ижиксээн, мээң өөреникчим адын адаттынып тур боор сен.

Самдарак арага аарыындан аарааш, үш удаа эмчиге эмнеткен деп дыңнаан боордан башка ооң угаан-сарыылы шак ынчаар албаарап калганын Дургун-оол көңгүс билбээн. Арып баксырааны кончуг, мойну чиңгелеп, дурт-сыны узай берген. Эрик кыры-биле улустар шуужуп эртип-ле турар, оларны көрзе-даа, доктаавас болган. Хөөрежип орар ийи өңнуктер деп-даа билдилер ыйнаан.

– Мени шынап-ла танывас-тыр сен бе, башкы?

– Бо шагда хамык ужур таныжарында, төрелдежириңде эвес апарган боор ийин оң. Хамык ужур водкада турган боор ийин оң. Сени танып тур мен, тыва кадайның оглу-дур сен. Мен ам бодум дугайын кымдан-даа чажырбас апарган боор мен ийин оң!

– Силерни вокзалга чедирип каайн.

– Бо шагда мээң хонар черим муңчок. Сен мээң дугайым дыңна, оон башка бо сугже халып өлү бээр мен! – дээрге, сезинчиг апарган.

– Чаа, чугаалап көрем! – деп, Дургун-оол аайынга кирип каан.

– Адалыг-иелиг чордум. Угба-дуңмаларлыг чордум. Алган кадайлыг чордум. Чаңгыс оолдуг чордум. Бажың-балгаттыг чордум. Аъттыг шеригниң сургуулун доостум. Башкылап чордум. Ам менде чүү-даа чок. Мотоциклди сыңгыырыптым. «Волганы» сыңгыырыптым. Бажыңым
сыңгыырыптым. Ийи саар инээм сыңгыырыптым. Хаваннарым тос оглун диригге сыңгыырыптым. Олар ам-даа мээң улуг-хырным иштинде тепкиленип чорууру ол боор ийин оң. Чок! Дириг малды канчап чий бээр ийик мен, арагага садып ижипкен кижи боор мен ийин оң. Аал- чурт-даа чок, дөргүл-төрел-даа чок апардым. Кадайым чаңгыс оглун эдертип алгаш, төрелдеринче чана берген. Ам менде коргар чүрек чок боор ийин оң. Ыядыр арын чок боор ийин оң. Кадайлар мени-даа тоовас апаргап. Мен кадайларны-даа тоовас апарган. Мээң коргар кижим-даа чок. Мени хүндүлээр кижи-даа чок. Ам мени черлик аза кызыл эл баарында сүнезиним тудуп аар дээш, манап тур боор ийин оң. Мен чеже-даа эзирзимзе, дылым тыртылбас кижи боор мен. Өдүрек сугже чүткүүр болгай. Тогдук ховуже чүткүүр болгай. Че-че, дуңмам. Ийи башка чарлып алыыл. Мен маңаа дыштанып аайн. Сен орууң уу-биле чорувут. Сеңээ-даа мен шаптык болбаайн!–деп, Самдарак элээр тоннуг чугаазын доозупкаш, даамчырай берген.

Ам канчаар боор. Кижи ойладып турда, чанынга чыпшынып орар эвес. Ол буурап калган башкының чүктеп чорааны сарыг хавының аксындан он ажыг куруг шилдер аастары, чылан үңгүрлери дег, соолаңнадыр оңгаңнагылаан. Дургун-оол чиик адак тургаш, эрикти дургаар базып чоктапкан. Улус шоолуг барбас черге чеде бергеш, идик-хевин уштуп каапкаш, чунуп секперенип алган. Сериидей берген. Сугга көрнүп тургаш, бритва-биле салын кылайтыр чүлүп каапкан. Дүнекиниң он ийи шакта душтуун уткуп алырын бодап кээрге, үе ам-даа талыгыр чүве. Идик-хевин кеттинипкеш, база-ла вокзалдыва шиглей базыпкан.

Эрикти дургаар эвеген-чанагаш кижи куураңнадыр халып чоктап орган. Ырыктааш чүвүрлүг. Алгыргылаар.
Чугаалангылаар. Дорт халып оргаш, былдай дүшкүлээр, тырыкыланы каггылаптар.

Ат болдум. Эл алдындан чеди сарыг аза үне халып келди. Долгандыр көк-көк оттар кыва берди. Дээрден узун-узун чыланнар чаап келди. Суг иштиндеп хола хаайлыг амытан бакылап келди. Булут артындан алдын-сарала мага-боттуг улу мендиве кызыл аргамчызын октай берди. Чаңгыс карактыг шулбус оруум дозуп тур. Ой-ой, ха-дуңма. Болчуңар! Чеди сарыг аза мени долганып алды. Канчаайн-чоойн! Амы-тыным ап көрүңер! – дигилеп, тоол-домакта чүве дег, коргунчуг чүвелерни кышкырып-кьгшкырып кускуннагылаар болган. Дем чаа суг иштинден уштуп кааны Самдарак ол болган. Чаржынчыг болгаш кээргенчиг.

Белиңней бергеш:

– Ойт! – депкен дораан Дургун-оол тура дүшкен.

Чанагаш кижи бир доңгая дүшкеш, ээтпек эрик кырын куду халып баткан. Чеңинде кызыл пөстер баглагылап алган дружинниктер оон-моон бүзээлеп келген. Арага аарыындан Самдарактың албыстай бергени ол деп чүвени ам-на Дургун-оол угаап кааш, ону тутчурунга белеткени берген. Уткуй келген дружинник уруг арагадан албыстаан кижиниң холундан сегирип аарга, хөөкүйнү доңгайтыр шелипкеш, ээтпек эрик кырын өрү халып чоктаан. Калчаараан кижи орук аксынга турган Дургун-оолду бо хөме таварып келген. Аргап хол шеригден чаа келген оолдуң эктинден сирбектээш, шеле сорарга, чоон дыт дег турар бооп-тур. Арган-дорган карбаң холдарны Дургун-оол бөле-хаара туткаш, албыстаан башкызын улус көрбес черже – эл баарынче чүгүртү идип киире берген. Бир дружинник Самдарактың уштуп каапкан идик-хевин эккелген. Самдаракты күш-биле туткаш, хевин кедирип турда, дежурный эмчиниң үгектиг
машиназы маңпап келгеп... Арага аарыындап хөлү эртер дей берген Самдаракты чогуур эмнелгезинче алгаш барган.

Дүүрээзин намдай бээрге, Дургун-оол чер кезип чоруур апарган албыстааи башкызып кээргей берген. Сактырга, ону эмчилер холунга боду тудуп берипкен, бак-ла чүвени үүлгеткен кижи боду ышкаш болу берген. Автовокзал чоогунга дружинниктеп турган кижилер аныяк оолду кончуг эрес кижи деп хыы ханып мактап турганнар. Албысты көрүп чораан эвес, арагадан албыстаан кижи-биле душканын Дургун-оол дыка-ла чексинген. «Албысты» туткан оолду кым буруудадыр боор ынчаш.

Дагып таныжылга база янзы-бүрү болгулаар чүве- дир ийин.

ҮЖЕНГИ ЭГЕ

КИЛЕҢНЭЭН УЛУ

Дургун-оол шеригден халажып келгеш, Кызылдың «Автовокзалынга» беш хонган. Көдээ үнер дээрге, баар чери бар эвес: азыраан ада-иези, кады төрээн угба-дуңмазы-даа чок-ла болгай. Бир хүн Тываның Алдан-Маадыр аттыг төп музейинге чеде берген. Ол музей Кызылдың эң төөгүлүг кудумчузу болур Ленин аттыг кудумчуда турар болган.

Музейниң мурнунда, кудумчунуң кыйыында ийи улуг автобус эдериштир тургулапкан. Бирээзиниң хаваанда – Бай-Тайга районнуң «Малчын» колхоз, өскезиниң хаваанда – Улуг-Хем районнуң Хайыракан школазы деп бижигилеп каан.

«Үш-ле чыл иштинде кандыг кончуг чүве өскерлир чоор. Беш чүс ажыг километр черден малчыннар музейни
көөр дээш, тускай автобустуг четкилеп келгилээн. Ооң кадында бо школачылар өөредилге чылын эки дооскаш, база-ла бөлүү-биле музей көрүп келгеннери ол-дур аа!» деп, Дургун-оол магадап турган.

Чаңгыс каът ыяш бажың. Баштак-оол башкының өөреникчилеринге эпти-ле чугаалаар бажыңының төөгүзүн Дургун-оол сактып турган. Баштай араттың революстуг аъттыг шерииниң «паараңы» турган, ооң соонда Тываның хөгжүм-шии театры апарган. Кирер эжик аксында ийи кижи көжээни ийи талазында кадап каан, олар бурунгу өгбелериниң алдар-адын диргизип турганзыг-даа. Даштындан көөрге бораңгай көстүр ол ыяш бажың, маадырлыг тоолда чер-делегей аксы дег, келген чонну бодундува хаара тудуп, эжииндиве киир чалай бээр бооп-тур.

Музейниң баарында кажан-бир шагда тарып каан теректер ук бажыңдан бедидир өзүп үне бергилээн. Адаккы будуктарын когжагылап каапкан. Кызыл-хараганнар олуртуп каан – олар шымбай өзе бергилээн, сарыг-сарыг чечектерлиг. Та чүү деп чазыыл чок кижилер чүве, кудумчунуң азыын долганмайн, дорттап кылаш- таар дээш бир чамдык кызыл-хараганнарны черже таптай баскылааш, кокпа кылып алган, ол-ла дужун хараныр чорук төөгүлүг бажыңның каас-шиниин үреп турганзыг болган.

Дургун-оол кирип келген. Тон азар чер чоогунда улуг, биче көрүкчүлер сыңмарлажыр. Шеригге чорааш, чурумга өөренгени ол ыйнаан, ол ылым-чылым турган.

– Тон азар черде чүгле чүс чедир дугаар бар. Төне берди. Чүгле бөрттериңер уштуп тудуп алгаш, туралаан залдарыңарже кирип болур силер! –деп арганзымаар, шилгедек сынныг, кара бажын чолдайты таартып алган
уруг чугаалаан. Ооң оозу чөп болбайн канчаар. Музейге келиксеп келгеннерни дедир үндүрер арга бар эвес.

Кызыл торгу тоннуг аныяк херээжен бойдус залынче кире бергеш, ирбишти көргүзүп тайылбырлаанын магадаан. Бир бөлүк бичии уруглар, хирези чаңгыс школаның өөреникчилери, суг куштарының чанында тургулапкан, оларга экакурсовод уруг бирде көргүзүп, бирде айтыргылап, бирде тайылбырлап турган. Дургун-оол кылаштап бар чыткаш, кызыл торгу тоннуг угбайның чанынга доктаап, ооң эрес-шырайлыын база холунда тыва дарган соккан билзээн чарашсынып турган. Дургун-оол алыс эскериичел кижи болгаш тыва билзекти хээлеп кылганып бүдүү көрүп ап, ону ынчаар кылырын күзеп турган. Кызыл торгу тоннуг угбай кызыл партизаннарның ок-чепсээн делгээн кайгамчыктыг залга баргаш, даамайы кончуг тайылбырлап туруп бээр боорга, Дургун-оол бодунуң барыксааны залдыва базып чоруп каан.

«Тыва чоннуң уран чүүл» деп аттыг тускай делгелге. Ыяштан, чонар-даштан сиилбип кылган элдеп-эзин ажылдарны делгеп салган шил өргүүлге чырыткылыг өрээлдиң дап-дал ортузунда турган. Дургун-оол уран-шевер кижилерниң кылгылаан ажылдарын ылавылап көргүлеп, сонуургаан чүвезинге доктаай дүшкеш, ону кылган кижиниң адын сымыраны аарак номчуп каан. Кандыг өңнүг, кандыг хевирлиг, кандыг аттыг ажыл чок дээр ону! Хертек Тойбу-Хааның «Эзириктиг элик» деп куузумаар чонар-даштан кылган ажылын көргеш, бодалы хайны берген. Эзирик буттарын черже хере тепкеш, авазының эмиин ээп, сүттү оптуктур пактап чыдар ышкаш болган. Чаш төлдүң, хайыралдыг иениң ыдыктыг ынакшылын черниң черлик чонар-дажындан дириг чүве дег кылдыр оюп-сиилбип каан шеверниң алдар-ады
кажан кезээде кайын чидер суг деп бодагылап келирге, кижилерге бир-ле эки чүвени кылыксаазы кээр.

«Башкымның сиилбип кылган ажылдары кайда ирги? Делгевээн чоор бе? Таан-даа. Монгуш Черзини канчап уттупкан болду?» деп, Дургун-оол кайгай берген. Ыяжын кара беге-биле будугулап каан, озалааш черде шил «хомду» турган. Ынаар кылаштап чеде берген. «Монгуш Черзиниң сиилбип кылгылаан шилиндек ажылдары» деп бижип каанын чүгүртү номчааш, чоргааралы хайнып келген. Арат чоннуң Монгуш Черзини алдаржыдып турары ол-дур! Хоочун шеверниң холу-биле кылган ажылдарда черле чүнү чок дээр! Үжен хире янзы-бүрү ыяш, даштан чазагылаан ажылдарны делгегилеп каан. Дургун-оол бир-ле чүвениң коргунчуг дүрзүзүн көре каапкаш, кайгай берген. Сактырга, ол араатан амытан бичиилендир тырлып-тырлып алгаш, ооң кырындыва окталдыр шурай бээр ышкаш болган. Та кортканындан чүве, та кавыыргаанындан чүве, хаваандан соок дер сыстып келген. Шериг кижи чүден коргар боор ийик, кырган башкызының ыяштан, даштан дириг амытаннар дүрзүлерин тергиин чараш кылдыр сиилбигилеп кылганын көргеш, мөгүдей берген. Думчук аржыылы-биле хаваан чоттунуп алгаштың шеверниң шилиндек ажылдарын хандыкшып көрүп-ле турган.

Улу! Монгуш Черзиниң агылдыр чонар-даштан сиилбип кааны улузу ол бооп-тур. Дургун-оол ол коргунчуг амытанны бир-ле черге көрген ышкаш болгап, харын-даа бир-ле кижиден ооң чакпыылдап чоруурун дыңнап турганзыг болу берген. Сагыжы-дыр ийин. «Мону черле кижи кылбаан боор, черден тывылган боор» деп алаага берген. Баштак-оол башкы бир катап тоолчулар-биле өөреникчилерин ужураштырган соонда бурун шагның тоолдарын дыңнаар хостуг кичээл чоруда бергенин сактып
келген. Тоолчу Чадагбанның тоолдар ыдып берип турганы Дургун-оолдуң сагыжынга кирип келген.

Эң баштай улу дугайын Чадагбанның тоолундан дыңнаан-дыр мен. Арай-ла сактып чадап тур мен. Соонда болзун деп бодаан. «Монгуш Черзи. Килеңнээн улу. 1968 чыл» деп ак саазында кара беге-биле парлап бижээнин чүгүртү номчаан.

«Килеңнээн улу» кандыг боор чүвел? Мен дүжүмде безин улу көрүп чораан эвес мен. Мээң башкымның агылдыр өңнүг чонар-даштан сиилбип кылган улузун топтап көрейн» деп, Дургун-оол ол шил үлгүүрже улам-на чоокшулай берген.

«Килеңнээн улу» сыдырык думчуктуг болган, ооң ийи үдүнден хей үндүр үрүп турганзыг. Думчук бажының ийи чартыында ийи сыдым ышкаш чүвелер орааштына берген, олар ийи талакы үстүкү чырык алдындан аттыгып үнгүлээн чалбыыш херелдери янзылыг болгулаан. Дылын солагай талакы чарыындан үндүр уштуп алган. Аксын аазадыпкан, ооң иштинде борбак чүвени пактап алган, та чүзү, чиир чеми деп-даа болур хире. Адаанда дөрт, үстүнде дөрт – сес удургу диштерлиг. Адаккы ийи чаагында беш-беш санныг – шупту он даг диштери шаараргылаар. Үстүкү ийи чаагында беш-беш санныг – шупту он санныг баштың даг диштер шаараргылаан. Улунуң көстүр-ле диштери ол болгулаан, диш бүрүзүнүң дөзүнде сүрлүг күштүг дазыл хевирлиг сииреш шыңганнар бар. Ийи кончуг төгерик-төгерик карактарлыг, оларның огу дүлгээзинниг кара-кара. Солагай чартыында дөзү чаңгыс-даа бол, ийи кош, оң чартыында дөзү чаңгыс-даа бол, база-ла ийи кош – шупту дөрт кулактарлыг, оларны аай-дедир тыва хээлер-биле шокарлагылап каан. Чирбээжин канчаар ону, дээрде шашкан бедик танганың сиргинде чергелештир чыскаалыпкан
шораан-шораан хаяларга дөмей. «Килеңнээн улу» ийи холу-биле бир-ле араатанны так аспактай тудупкан, ол олчазын хөрээ-биле албыктыр базып алган. Туттурган араатанның чүгле бажы хочуңнаар, оозу чылан бажынга кончуг дөмейзимээр. Хирезин бодаарга, ону сывыртаар дээш демги улунуң кылыы хайнып, ажынып-хорадаанындан килеңней бергени тода болган. Дыйлай-тыр көдүрүп алган ооргазының сиртинде эрээн-шокар булутттар чергелештир чыскаалгылапкан, сактырга, тыва дарган соккан хээлиг хээлиг чүген базыткыыштарын дискилеп каанзыг. Ишти-баарын соолдур тыныпканын көөрге, чарыштырар дээш соодуп каан чүгүрүк аът сагышка кирер. Мадагар-мадагар дөңмектерлиг, дагыр-моксут балдырларлыг ийи будун кара туразында кожалаштыр теп алган. Оларының узун-узун дагырзымаар дыргактарының баштары үлдүргей чердиве азы шөгжең булуттува ала хөлүнде кадалгылай бергилээнзиг. Шала чиңгежек дөстүг, чочак баштыг узун эңмек кудуруун ооргазының сиртинде дыштанып чыдар шораан булуттардыва камныы кончуг үстүрүп алган. Кудурук бажының ийи талазында эзер базыткыыштарын чыпшыргылап каанзыг, оларның хээлери чаңгыс хепке кудуп каан чүве дег болган.