ИЙИ ХАРААЧЫГАЙ БОЛГАШ АЪТ БАШТЫГ ИГИЛ

Дургун-оол биле Ак-кыс долаана дөзүнге ужуражы бергеннер. Музейниң хүн бадар талазында ол долаананың хөлегелиг дөзү Ак-кыстың кааң болгаш аяс хүннерде ажылдаар чери болу берген. Калбак улуг стол кырында демир-хомус, кулузун-хомус, игил, бызаанчы, дошпулуур, чадаганны аралаштыр чыскаай салгылапкан. Ак-кыс игилди тудуп алгаш, ооң шокарлап каанын база янзы-бүрү будуктар-биле даштын аян киир будаанын магадап 1көрбүшаан, чымчак ак марляны тавакта суг ышкаш чүвеже суга каапкаш, ооң-биле аажок камныг чүлгүп-ле орар болган.

Чүвениң ужуру ындыг ыйнаан, Ак-кыс мурнай чүве чугаалаарындан эге-ле дидинмейн, ылым-чылым олурган. Дургун-оол бир-ле чүве айтырар дээш, хөгжүм херекселдерин магадаарынга-ла өйлөшкен.

Хеп-хенертен диңми ышкаш кургамзыг дааш үнген соонда, музейниң кыры-биле самолет ужуп эрткеш, чиге соңгаар кылыйтылкан. Чиңгир көк дээрде тергиин узун чаламаны халаңнадыр азыпканзыг, хоюг көк ыш ол самолеттуң изи болуп артып калган. Ийи каът ак бажыңны долгандыр мыжырадыр алгыржып, шагда-ла ужуп эрте берген самолеттуң эзининден коргуп-сүртеп турган ийи хараачыгайны Дургун-оол көрүп каан.

– Дуу ол хараачыгай уязын көр даан! – деп, Ак- кыс мынчанган.

– Кайы, кайы? – деп, Дургун-оол чаъс дүшпес ээтпек черде хензиг уяның кыдыындан шиш-шиш хензиг хаайлар караңнашканын көрген хирезинде, ылавылап айтырган.

– Дуу ол уязындан бажын уштуп олургулаан хараачыгай оолдарын канчап көрбес кижи сен! – деп чоруй Ак-кыс хүлүмзүрүй каапкан.

Хараачыгай элге-ле үңгүрлээр боор. Чок болза туругга турар боор. Азы кадыр хаяларлыг хем эриинге турар болгай. Ол та канчап хоорай иштинге кирип келгеп хөөкүйлер. Дургун-оол кайгап олурган. Ийи хараачыгайның барып-барып улус хайныр музей чанынга уя тудуп, оолдар төрүп алганы ону аап-саап бодалындан чара киривиткен.

Зоопарк кылып турар апарганыңар ол бе – деп, Дургун-оолдуң ол элдепсинген айтырыы Ак-кысты бичии хыйландырыпкан.

Ол чүү деп орарың ол? Ол ийи хараачыгайның бистиң чанывыска уя тудуп алганы бир төөгү чүве боор. Чодураа-Бажын билир сен ыйнаан. Улуг-Хемниң оң талазында чер боор. Көвүрүг адаа чарыында. Бүүрелчин тейлерниң хемдиве таваңгайлаан кадыр-кадыр, хая-даштыг уштарындан дезип келген хараачыгайлар-дыр. Эрт- кен күзүн тудуг улузу Чодураа-Бажының чурумалдыг сарыг-сарыг хаяларын чаза-буза тепсип, бажың тударынга хереглээр чүве дээш үрегдеп туруп берген. Кызылдың хооркүүскомунче Тыва музейниң адындан чагаа, хомудал бижип тургаш, арай боорда соксадып алган бис. Кара хөк чүве боор, час хаваанда телер, чуңмалар чуругулап каан хаяларның буза-чаза тевистирткенин- даа, бүдүн артканын-даа көрүп боор сен.

– Оон ам чүү болганыл ынчаш?

Чодураа-Бажының сарыг-сарыг хаяларынга чурттап турган хамык хараачыгайлар эрги чуртун каггылааш, тоо-быдарап көшкүлээн. Бо ийи хараачыгай, ада-өгбе чуртун төөгүнүң тураакаалдарын үнелеп көрбес кижилер үреп-талай бээрге, бистиң музейниң чанында
хоргадай бергеннери ол-дур ийин! – деп, Ак-кыс кыска тайылбырын дооскан.

– Оон ам чүү болган ынчаш?

– Школачы чаңың ам-даа хевээр-дир, Дургун-оол! Монгуш Черзиден бир айтырган чүвеңни каш-даа катап айтырар ышкажык сен. Шала часкаар «Куштар хүнү» деп тускай лекцияны школачыларга эрттирип тургулаан бис. Ховар куштарны камгалаар, ылаңгыя аңгыр, кара-дүруяа суглар төнүп бар чыдар болгай. Бо хараачыгайларның уя тудуп алганы бажыңның уруглары оларны база карактап камгалап турарлар.

– Оон ам чүү болган ынчаш?

– Чүгле бистиң Тывада чурттап турар дириг аңнарны, куштарны карактап камгалаар эвес, харын өске чурттарның куштарын, аңнарын маңаа өстүрүп чурттадырын бичии чаштарга өөредип турар бис. Ол дугайын күзээр болзуңарза, бойдус килдизинде аныяк-даа, чалыы-даа, эртемниг-даа уруг ажылдап турар, оон айтырып ал! – дээрге, Дургун-оолдуң аксы хак дээн.

Кара халаттыг, бажын ак-көк аржыыл-биле орааттынып алган, кызыл майыктааштыг Ак-кыстыва чиктигзинип көре каапкаш, Дургун-оол ооң бодунуң кылып турар ажылынга кедергей хандыкшаанын эскерип орган. Аът баштыг игилди кылайтыр чодуп-чодуп, хүрең стол кырынга салып каарга, дириг чүве ышкаш сагындырган. Кандыг шеверниң холу ол аът бажын – челин саглайтыр чазагылааш, сарыгзымаар будук-биле будуп каан, артында хадып-эстеп турганзыг. Хаваан калчан ак кылдыр будааш, карактарын оглаараан кылдыр аларты будуп каан. Сактырга, хаайындан изиг тыныш аттыгып турганзыг. Карак четпес ховуларга карбай челер кулун деп чүве ыя оон-на көстүп келген. Көк, кара, сарыг, ак будуктарны та кандыг холуксаадан кылып каан чүве.
Ол будуктарны хун-даа куурартпас, суг-даа суларатпас.

− Чаражын аа–деп, Дургун-оол шаг болганда алгыра берген. Музей чанында ужуп турар ийи хараачыгай-даа, аът баштыг игили хөөн киирип орар. Ак-кыс-даа, аът баштыг игил-даа кижиниң чүвени кээргээр, чүвени чарашсынар, чүвени хумагалаксаар сеткил-сагыжын доюлдуруп келир болган.

− Чүү дидир сен? –деп, Ак-кыс ооң магадаан сөзүн тода дыңназажок, чылдак эреп айтырган. Аныяк кижини канчап билир ону, барып-барып бот кыс, оон кадында школага кады өөренип чораан эжи шеригден халажып кээрге, чуртталта дугайын-даа чугаалажыр бодап орду ыйнаан.

− Аът баштыг игилди меңээ берин, көрем! – депкен Дургун-оол маргылдааның одун кыпсыпкан. Шынында ол кандыг-даа хөгжүм аймаанга ойнап билбес болгаш чарашсынганындан ынча депкен. Ак-кыска ооң диленгени бир-ле олчааргак кижиниң кулак амыратпас чашпаазын сагындырып келген. Москва хоорайда Глинка аттыг музыка культуразының музейинге даады чеде бээрин, ында делегейниң хамык улустарының хөгжүм херекселин чыып делгээни Ак-кыстын караанга база катап көстү хонуп келген.

− Бо хамык тыва хөгжүм херекселипин хөй нуруузу шагда-ла улустуң чыып кааны чүвелери-дир, мен бо музейге ажылдап келбейп турумда-ла аан. Бо кезек чыткылаан чүвелерни мен чер-черден чыггылааш, бээр боже эккелген мен. Олар шупту музейнии, чоннуу, күрүнении-дир ийин. Оларның оода чаңгызын-даа чидирер болза, мен буруулуг болур кижи-дир мен –деп, Ак-кыс чүвениң ужурун чугаалаарга, Дургун-оол арай хорадаксай берген.

«Оюн бажы орааштыг» дээр. Ойнай-сылдай чүве чулчурупкаш, хей черден Дургун-оол караа алараңнаар ужурга таварышкан. «Шаанда шору-ла уруг чүве ийин. Чаңгыс столга кады олуруп, чаңгыс столоваядан кады чемнепип чораан школачы эжи балдыры шору дыңзып келгеш, чүве тоовастай бээр чүве-дир аа!» деп, Дургун- оол сыр өскээр угаадып турган.

Ак-кыстың кады ажылдап турары Кара-кыс угбай хууңда суг көдүрүп кел чораан. Артында ырлап каап кел чыткан. Ол аныяк чоруур шаанда тулган ырлаар чораан хире, бежен хар ажа берзе-даа, ооң үнүнүң аянныы дегет. Ак-кыс ооң ыяңгылыг аялгазын дыңнааш, дораа-ла карандаш тудуп алган. Ол угбай долаана дөзүнде ийи кижини эскерип кааш, доора будула берген: озалааш стол кырында чадып каан хөгжүм херекселдерин аштап-чүлгүп эгелээн. Үе-дүптүң өшкү кыжазы-биле хылдап каан куузумаар чадаганның туугай доозунун бичии-бичиилеп чотпушаан, база катап бир-ле бурун шагның ыяңгылыг аялгазын химиренип ырлагылай берген. Хоюңнадыр ырлавышаан, ажылдап турар угбайже чиге көргеш, Дургун-оол дыңнаалап олурупкан. Сактырга, ол угбайның чыраалаан аът дег, хоюг аялгазындан долаана безин бүрүлериниң салдыраарын соксады каапкаш, ылым-чылым турувутканзыг болу бсрген.

– Кадыг кижи каттырыптар. Уян кижи ыглантар аялга бо-ла-дыр. Мээң авам база кончуг ырлаар кижи дижир чораан ийин! – деп, Дургун-оол туттунуп шыдавайн барган. Та кандыг кончуг сеткили уян амытан, карактарының кыдыында, долаананың көк бүрүлеринде кылагар дамдылар дег, чаштар сыстыгылап келгилээн. Муңгараан карактыг хирезинде кызылзымаар эриннеринде овуузуннуг хүлүмзүрүг көстүп тургулаан.

– Ынаар кайгава! Дыңналдыр чугаалава! – деп, Ак-кыс шириин-шириин чаңчагылаан.

– Чүге? – деп, Дургун-оол буруу шавар бодаан.

– Кара-кыс угбай элдеп кижи боор. Алыс боду Хемчик чурттуг, дыка хөй ырлар, кожамыктар билир кижи-дир. Ол угбай кижи чүве айтырарга, чүгле каттырар болгай. Ол чүгле ажылдап тургаш, ырлаар кижи боор. Мен ооң аялгазын бүдүү кедемзиреп бижидим. Дуу саазынны бээр каавыт! – деп далаштыра берген.

– Бижип алган аялгаң меңээ көргүзер сен бе ынчаш? Шын чоор бе?

– Көргүзер мен. Дүрген-не саазындан! – деп, Ак-кыс холун суна берген. Дургун-оол алаңзаан. Куруг кармактарын үженип чоруй, оон черде чыткан шуугай ала соп берген. Чүве далдаар харык «айда боор ийик, Ак-кыс ол-ла калбак шуугайга кара карандаш-биле аштакчы угбайның бурун аялгазын бижий берген. Дургун-оол ооң кызып-кызып үн бижип орарын бирде чиктигзинип, бир-де чигзинип олурган. Кара-кыс хая көрнүп туруп алган, тааланчыг аялгазын узун хоюг кылдыр бадыргылап, эрги чадаганны катап-катап чодуп-аштап турган. Бодунуң кара чаштан билири ырларын ырлаарга, хей-аът кирип ажылдаарынга дузалап турар аянныг болган. Ийи кара хараачыгайлар ол угбайның бажьнның кырынга долгандыр дээскинип-дээскинип, оолдарының уязынче соңнуг-мурнуг ужуп чоруп турган.

Аштакчы угбайның аялгазы-даа, хиндиинде хир чок көк дээр-даа, борбак-борбак, көк-көк каттарлыг чаңгыс дөс долаана-даа Дургун-оолдуң сагыш-сеткилин доюлдуруп келген. Бир катап тоолчу Чадагбанның «Хараачыгай» деп тоолун ыдып органын сактып келген. Харалаан, ол тоолду бижип албаанынга хомудаксап, ооң чүг-ле чаңгыс домаан доктаадып алганынга өкпелексээн олурган. «Хараачыгай кушту өлүрбейн чоруңар. Кара баштыг кижиге хайыралыг мен» дээш, аан кижини
дээскинер амытан-дыр деп, тоолчунуң чагыын бодап олурган. Бир-бир бодаарга, ол ийи хараачыгай Кара-кыстың эриг баарлыын билгеш, аан музейниң чанында турлагжый бергензии улам-на бүзүренчиг болуп келген.

– Угбайның ырлааны ырның аялгазы бо-ла-дыр, номчуп көрем! – дээш Ак-кыс далаш-биле шуугайда ноталай бижээн чүвезин Дургун-оолга тутсуп берген.

Дургун-оол ол шыйбак-шыйбак, бир чамдык черинде сектер каккылап каан чүвени аай-дедир туткулап, үнү чиде берген олурган. Билбес чүвезин мактаар-даа, магадаар-даа арга чок болгай. Шеригге чорааш, барык үш чыл хиреде тыва ыр дыңнавайн чораан Дургун-оол музей аштакчызы кадайның ырлаанынга база катап таалай берген. Хеп-хенертен чазын көстүп келген хекдаван дег, ол кайгамчык ырның аялгазы каяа чаштып чытканыл, кайыын дыңналып келгенил?

– Чүү деп чүү дээр мен. Дуу ол угбайның ырлап турганын хондур-дүндүр-даа болза, дыңнап оруксаам келир-дир. Сээң бо шокарлап каан чүвеңниң ужур-утказын билбес кижи-дир мен. Та кандыг черге, та кандыг зртемге өөренип алган кижи сен, аайын тыппас кижи- дир мен. Пат кайгаар кижи-дир мен.

– Каяа чоруур боор, Москвага чорааным ол-дур. Кандыг эртемге чээ. Москваның культура институдун доосканым ол-дур. Алыс эртемим хоревик(ыр) кижи мен. Хөгжүм-музыканы шымбай билир мен. Бир эжим режиссёр болду, ол телевидениеде ажылдай берген. Бир эжим оркестрант-дирижер, ол музыка училищезинде башкылай берген. Мен мында музейде ажылдап тур-ла мен. Мээң кылып турар ажылымны сен билбес, сээң кылып турар ажылыңны мен билбес бооп болур, ында кижи кайгаар чүве чок. Мен чүвениң кедизин бодап кылыр кижи мен. Мээң бо бижип кааным аялганы чүс чыл

эрткенде-даа ол-ла хевээрзин дыңнап болур, ол-ла хевээрзин аът баштыг игил-биле ырладып болур. Чаа, мээң кылып турар ажылымны кандыг деп бодаар сен?– Ынча дигеш, хөглүг-чаагай каттырып каан.

Чидии бар чыдар чүвени хевээр арттырып каар эртемниг кижи-дир сен. Даап бодаарымга, кедилиг үүле кылып турар дуңмай-дыр сен. Кижи кээрге, даады-ла ажыл кылып орар дуңмай-дыр сен.

Ажыл үезинде ажылдавайн канчаар. Хостуг өйде болза, оюн-тоглаа кылгай. Соонда бажың ап алырымга, келир сен. Шайладыр мен.

– Сээң таныжып турар кижиң бар бе?–деп, Дургун-оол бодунуң безин бодавааны чүвени айтырган.

Бар, бар. Бо күзүн шеригден халажып кээр!– деп, Дургун-оолдуң дугайын бодап харыылаан.

– Кайы чер чурттуг кижил?

– Сен дөмей-ле танывас сен!

– Кудаңга мени чалаар сен бе?

– Албан.

– Ынчан сеңээ аът баштыг игилди чазап аппарып бээр мен шиңме!–дээш, Дургун-оол туруп келген.

Ам чүнү канчаар сен?–деп, Ак-кыс доктаадыр арга хереглей берген.

– Шеригден халажын келген кижи дөргүл-төрелдер, эш-өөр кезип, бичии дыштаныр мен ыйнаан.

– Ооң соонда?

– Та.

– Монгуш Черзи кайда деп? Кызылда-ла болгай, ооң бажыңынга баар сен бе?

– Барбайн канчаар. Адрезин бижип берем.

– Ол кырган сеңээ бир эки чүвени чугаалаар эвеспе. Өскүстер школазынга кады өөренип чордувус чоп.
Ам бо Кызылга база кады-кожа чурттап, ажылдап көрээлиңер! – деп, Ак-кыс эптиг-эвилең чугаалаан.

Кара-кыс угбан бир көөрге, Дургун-оол ногаан херимден үне кылаштап бар чыткан. Ооң бажынга дээптер чазып, ийи хараачыгай хииктелдир ужуп тургулаан. Ак-кыс аът баштыг игилин хөөн киирип алгаш, кончуг таныыры хире бурун шагның аялгазын хоюңнадыр бадыра берген. Кедергей аяс хүн кударанчыг аялга дыңналырга, дээрни кара булут бүргеп келгензиг апарган.

ҮЖЕН ҮШКҮ ЭГЕ

БАШКЫНЫҢ ҮШ ЧАГЫЫ

Дилеп чорааш, Монгуш Черзиниң бажыңынга Дургун-оол кирип келген.

– Кижи бар бе?– деп коргумзурап айтырган. Дургун-оол сенчилевээн эжикти кончуг аяар ажыдып кирген хирезинде, сагыжында бир-ле анчыг чүве бар болган, ынчангаш алгыра бергени ол чүве-дир.

– Мээн бажыңымга кым-даа кирер чүве. Эжик сенчилевес кижи мен. Дүне эжик дүкчүттүнер хөңнүм чок. Мен мында мен, херектиг болзуңза, кирип моорлаңар – деп, таныыры сергек ун дыңналган. Монгуш Черзи чүве кылганда салдынмайн баар болгаш эгеп дүрбүнүп-ле олурган.

Дургун-оол кухняны бадылай бээрге, кырган башкызы кара молдурга кежиниң кырында кызыл-даван олурупкан, кара өңнүг чонар-даштан бир-ле чүвениң ора-сомазын үндүрүп орган. Бир күчүтен амытан-биле хүрежип турган дег, кырган шеверниң сыгыглыг-сыгыглыг хаваандан дер сыстыгылай берген, ана хейтиктир үрүп- үруп, чазанып олурар болган. Монгуш Черзи чүве кыла
бергенде, бүгу боду» ынаар бердиниптер, артында кулаа дүлей чүве дег апаар. Башкызы-биле менди солчурундан безин анчыгзына берген, ол ажылынга хандыкшаан кижини доора чардыктыра бээр хире болган.

«Хей-ле бээр чедип келдим аа!» – деп, Дургун-оол эриннерин чөлбүңнедир сымыранган.

Кырган мастер кымның кирип келгенин-даа орта ожаавайн, сомнап алган чүвезин адыжынга салып алган.

– Ол боор көрем. Ам кай баар сен? Сени ана дириг чүве дег кылдыр оюп-сиилбип каар мен, шиңме! – деп, Монгуш Черзи кара чааскаан чугаалаттынып олурар болган. Кара элдеп. Дургун-оол бир удаа хөме таварып кирер часкаш, хензигден соксаан. Хоочун башкызы куузумаар хөйлеңиниң оң талакы чеңин берзенип каапкан, бажының чаа-ла шаарартыр үнгүлеп келген дүктери, түме-сая ак-ак инелер ышкаш, кылаңнажып тургулаан.

Тываларның уран-шевер алдар-адын бүгү Россияның мурнунга көргүзүпкен хуулгаазын шевер кыраан назынынга чалынмайн, соругдаан соруун чедип аар дээн аныяк оолак дег, ол-ла хандыкшаан ажылынче «бажын супкан» бир элдеп-эзин тоолчургу маадырга дөмейлежи берген. Башкызының салаалары кыймыңнаар. Улуг-эргек бажы караңнаарга, ол салааның хертежип канчаар ону. Сактырга, чонар-даштан кылып орар ол чүвени чаңгыс-ла улуг-эргек уштап-баштап турганзыг. «Шевер кижиниң улуг-эргээ хертеш боор» – деп, Дургун-оол угаап турган. Бир эрбенниг черин эгээ-биле хоюдур дүрбүүр-даа. Бир мунгаш черни кестик бажы-биле оя кертир-даа. Оон база катап ол-ла чүвезин адыжынга салып алгаш, боданганзыг шыгаар-даа. Та албыгып, изирниккени ол чүве, хейдиктир үрдүнгүлээш, өндеш диген соонда, бичии човууртай каапкан. Оюп-сиилбип олурган
чүвезин шала кырынга салып кааш, чанында тугурук сандайга даянгаш, ылым-чылым барган.

– Кирип болур бе?

– Мээң бажыңымга кым-даа кирер чүве! – деп, караан шийип албышаан, чугаалаар болган.

– Чаа, башкы чүнү кылып тур? – деп, Дургун-оол каңдайы сүргей мынчанган.

– Кымыл аан бо? Таныырым-даа кижиниң үнү ышкаш! – дээш, хая көрнүп келген.

Монгуш Черзиниң хавааның каътташкак сыгыгларындан борбак-борбак дер сыстыгылап келгилээн, башкызы бичии коваш кылынгаш, олурган черинден туруп чадаан, кылган ажылынга сундуккаш, көжүй бергени ол ыйнаан. Кырган башкызының арын-шырайы куурара берген, бажың чугайлаан кижиге дөмейлежир болган. Чаактары соолбурарган.

– Мени танывас-тыр силер бе, башкы?

– Па! Дургун-оол сен бе, кай. Өскениңни але. Ёзулуг эр бооп-тур сен. Үнүңнү танаан хиремде, бодуңну танып чадап ордум, кыраанымны көрем. Эжик аксынга турба. Кир-кир. Чанымга олур! – деп, Монгуш Черзи дүвүрей берген.

Дургун-оол янзы-бүрү даштарны тудуп-сыйбагылап, шала-була сомнап каан аң-мең дүрзү-хевирлерин магадап олурган. Чеже-даа башкызын дүвүретпес дээрге, оозу кончуг дүрген шай хайындыра каапкан.

– Аксы-дылы чок, чүлдү-чүрээ чок даштан дириг амытаннарны канчап-ла кылып каан ирги? – деп, башкызының уран-шевер ажылдарын магадап, бодунга боду чугаалаттынып олурган.

Монгуш Черзи шаажаңга изиг шайны кудуп ора, даады-ла катаптаар негелдезин сымыранган.

– Кончуг кижи мен дээш бодуңну бодуң мактанма.
Кончуг кижи апарган мен дээш, бодуңну бодуң көөргетинме. Соң-даарта кандыг кижи болуруңну боданып көр шиңме!

Бир катап чалгаапай, мактаныкчы, чулчурукчу оол кичээл үезинде бодун мактаны бээрге, Черзи башкы ол оолга бодунуң шак ол үш чүүл негелдезин эң баштай салганын бөгүн база катап дыңнаан. Ам ол кырганпың чанында кижи чок, ол хирезинде бодунуң мактаныкчы, көөргеттинер чорукка удур сүмезин чүнуң ужурундап чугааланы бергенил ынчаш?

«Кижи-кижи хирезинде. Хилиң-торгу чаазында». Хирелиг ажылды тергиин деп болбас, дээре ажылды таарыы деп болбас. Кылбаан ажылын кылдым деп болбас. Монгуш Черзи ол үш чүүл негелдезин кандыг-бир чаа ажылды кылып кирер мурнунда, аңчы араттың аңнап үнер мурнунда оран-таңдыга чалбарыыры дег, сымыранып салгылаар бооп-тур ийин оң. Мени кыжыктап орар башкы-дыр деп соора угаапкаш, Дургун-оол мынча депкен:

– Мен шеригден халажып келгеним бо. Кымны ынчаар чемелей бердиң, башкы?

– Бодумга бодум негелде салып тур мен. Хоозун чугаа боду билзин. Кады шайлаалы. Каш чыл иштинде сени көрген эвес мен. Че, хөөреп олур, дыңнап көрейн!– дээш, Монгуш Черзи көдээдөн эккеп бергени быштакты тавакка каггаш, сурукчузунуң баарынга салывыткап.

Бодунуң шериг албанын эрттиргенин, ракетчиктер кезээнге турганын чугаалаарга, оозу дыка магадаар болган. Мактал бижиктерин көргүзерге, оларны чугүртү- чүгүртү ашкылаан.

– Кажан келдиң?

– Беш хондум.

– Кайда доктаадың?

– Автовокзалда.

– Мээң адым баксырадыр дээн сен бе?

– Силерни Кызылда деп билир боордан башка, кайда чурттап турарыңар билген эвес мен.

Оглум ышкаш оглум боор сен. Мээң бажыңымга чурттап тур. Сөөлзүредир чүвениң аяны билдине бээр ыйнаан. Бир каш хонук өрү-куду чоргулаар сен ыйнаан.

– Боданып көрейн.

– Боданыр чүү боор. Чонар-даштан чүвелер оюп-сиилбип кылыр сен.

Эриг баарлыг башкызының ээлдек чаңпапканы Дургун-оолду бир черге доктаадыптар күш болу берген. Шеригден халажып кел чорааш, ол мынчаар база бодап чораан.

«Тываны черле кезиир мен. Баштай хамык районнарны дөгере кезип-кезип алгаш, бир черге доктаап ажылдаар мен. Канчаарга-даа өскүс кижи-ле болгай мен. Назы-хар четкен кижи канчаарын-даа боду-ла билир ыйнаан».

Чүвени канчап билир, кырган башкызынга ужурашпаан болза, Дургун-оол тояанчы амыдыралче кире берип болур турган.

– Бир кезек силерниң чаныңарга чурттап тургаш, чүвениң аянын көргей мен аан. Тааржыр ажыл тывылза, Кызылга доктаар мен.

– Болгаан. Багай ажыл чок. Багай кижи туруп болур. Ажыл-даа тыпты бээр. Кыс-даа тыпты бээр. Дораан кайын ажылдаар ийик сен. Бир кезек көдээлеп ал, божа-хойтпактап ижип ал. Чедип кээр сен. Мээң бажыңымга чурттаар сен, ол-ла! – деп, Монгуш Черзи буянныг аас эткен иргин.

ҮЖЕН ДӨРТКҮ ЭГЕ

ЫДЫКТЫГ-ХАЯ

Чер кезип, бир черге огулуг тааржыр ажыл тыппайн чорааш, Дургун-оол мөңгүнчүлер суурунга чеде берген. Шаанда кады өөренип чораан эжи Кертикпен, чаш уруг ышкаш, хүнден хүнче өзүп орар бүдүрүлге черинде экскаваторжу болуп ажылдап турар болган. Эжиниң бажыңынга хонуп алган, эртенинде мөңгүн ылгаар бүдүрүлге черинге баар ажылчыннар аразынга катчы берген. Чүък машиназын Кертикпенге чолаачыладыпкан. Чиңге кара хемни өрү алзы чоктапкан.

Орук дыйлагар, оңгул-чиңгил. Бир чамдык черге чъүш машиназы, аскак кадай ышкаш, чамдыш-чумдуш дигеш, хөрээн шыыладыр ышкыштай бээр. Бир чамдык черге шаашкактаан молдурга дег, ыңай-бээр хоюганнап хииктелгилээр. Бир чамдык черге, эмдик богба дег, опаңнадыр кожаңнагылаар. Машинаның каңдай чоруун ажылчыннар хаайынга безин какпас, ырлаар кижи ырлап, таакпылаар кижи таакпылап, хөөмейлээр кижи хөөмейлеп чоруур. Бир өгбегер баштыг оол сарыг саадаан карманындан уштуп эккелгеш, дошказын ыңай- бээр долгагылаарга, бир-ле ырак черде кижиниң үнү дыңналган, чогум кандыг дыл кырында чугаалап турар дээрзин орта ожаавайн барган.

Элээн өрү чоктап оргаш, машина шала оожумнай берген. Оруктуң солагай талазында, чиңге кара хемниң оң талазында, өг дег борбак хая көрген. Кады чораан өөрү ону Ыдыктыг-Хая дээр болган. Ооң баарында тел ыяш турган: шиви биле дыттың дазылы тудуш, уну адырланып чоктай берген. Шаг-шаандан бээр ол тел ыяшты бир уктуг хам дагып чораан чүве-дир. Шивиниң
халагар будуунда чаламалар куурара бергилээн, халаңнажырлар. Янзы-бүрү пөс эскиин ында аскылап каан. Кадып калган быштак артыы болгаш харын конфеталар безин халаңайнып тургулаан.

Машина бичии дөңнү өрү үнүп бар чыткаш, чаваналаан инек ышкаш, шавыжаңайны берген. Бичии дап бергеш-ле, хөрээн киргиредип, чолдак хоолайдан чиге соңгаар көк ышты үндур бүлгүртүрүнге өйлешкен. Доңгаш көжүй берген доос-кара дег, чоога иштиндиве дывыржаан аянныг болган.

Сериин турда, ажылдаар черге чедип аар чүвени -деп, чанында олурган Кертикпен шыжыккан.

– Далашкаш чоор сен ону, ажыл төнер эвес, – деп, Дургун-оол тенек угаапкан. Машина кырында олурган бир ажылчын ол чаа келген оолдуң арнындыва кезе кайгап көрнү бээрге, оозу час кылдыр адыжын часкааш, чердиве шурай берген.

Та чүзү үрели берген машина, хөрээ киргиткейнип туруп берген. Ажылчыннар соңнуг-мурнуг дүшкүлээш, ол чөрүу машинаны долгандыр углей бергеннер. Көрүп турарга, Кертикпен кара сапыы-биле ооң соңгу дугуюнче бир тепкеш, ойта дүжер часкан. Чүвениң аяны дораан өскерли бээр хире эвес боорга, Дургун-оол кайы шагдан тура чоннуң алдаржыдып адааны Ыдыктыг-Хаяның чанынга чеде берген. Инек-караа сыптарының аразында чиңге кокпалап кылаштааш, бир дөс шаңгыр катты үзе соп алгаш, хүнге тударга, ынаар-ла борбак шил халып иштинде быйыргын чиңге-тараалар көк суг дүвүнде шымнып чораанзыг болган. Бышкан каттарны улус дамдыктап каапкан, ол хиреде чаңгыс-даа сып сый баспаан бооп-тур. Ол Ыдыктыг-Хаяның дашгыы хевири сарааттап каан сигенге дөмей. Өңү шала боралдыр. Бир чыл эрткеш-ле, бир таңмазын базып турганы ол ыйнаан,
ында-мында хадын бүрүзү хире-ле кара, көк, куу-куу хая карттары шокараннаан. Ооң таптыг-ла хүн үнер чүгүнде тел ыяш чиңгир көк дээрдиве кылчыйып үне берген. Тел ыяштың дөзүнге чедип келгеш, черле көрбээни чүвени Дургун-оол көрүп каан. Халагар-халагар шиви будук- тарында кайы дүптен бээр улустуң азып келгени янзы-бүрү өңнуг чаламалар халаңайнып тургулаан. Мырыңай өңүн ышкыныпкан пөс эскиттери долу, оларны та, каш ада угундан бээр азып келген чүве! Бир элдеп чүве – хөй янзы конфеталарны хыл-биле база халаңнадыр аскылап каггылаан, та чуү улус кымнарны чемгерер дээш, ынчаар экииргеп турганы ол чүве!

Бир кезек үеде улуг орук аксынга тургулаан хүрээлерни, арт кырынга тургулаан овааларны тенек-мунак оолдар кара өш-биле үрегдеп турганын, шажынга болгаш оран-делегей ээлеринге чүдүүрлер-биле эмин эрт-тир соора-маара демисежип турганын Баштак-оол башкыдан дыңнаанын сактып келген. Ол шаг-төөгүден бээр карачал чоннуң чер-сут ээзинге чүдүп, дагып чораан чериниң канчап бүдүн артып калганын Дургун-оол пат кайгаан.

База бир онзагай чүве – ол дагылгалыг черде халаңнадыр азып каггылаан конфеталар, быштак, печенье ышкаш чүвелерге көңгүс хол дегбээни бооп-тур. Бир-ле ужур бары сагыжынга кирип турган, чогум чүл ол дээрзин угаап шыдавас болган. Өрү көөрге, шиви чочагайлары кукуруза чочагайынга дөмейзимээр болгулаан. Дыт чочагайы кызыл маныдан сиилбип каггылаан тоолчургу эрегелер дег көзүлгүлээн. Ол дыттың хүн херели дегген черинде борбак ак-көк суузун чинчилер кылаңнаан, оларны тас-арылар кидин-түлүк чемней бергилээн. Ооң бажы артында адырара бергензиг, ол адырның дөзүнде уру көзүлген, ооң иштинде кырганнарның балыг-бышкын
болгаш ижин аарыы эмнээринге хереглээр дыт чилии бар деп угаап турган. Ол урунуң адаа чарыындан чөвүрээзин тиглендир чаглаа-саат чире чип бады келген: чочак сарыг-сарыг борбаандыларны, хүрең-хүрең шуруларны чыпшырып каанзыг. Ол чаглаа-саат черге чедир шоргаланып бады келгеш, дазыл чоогунда улуг тавакты доңгайты салып каанзыг, саргарты чочакталы берген. Топтап көрүп турарга, ол чаглаа-саатты кым-даа хооруп көрбээн. База кара элдеп деден.

Дагыр будуктува көре кааптарга, чудурук дег сарыг саат ооң дөзүнден сыстып үнүп келген. Дургун-оолдуң чаагының суу сайырап эгелээн. Узун ыяш дилегзинип, ыңай кылаштап бар чыткаш, даңза уну хире кургаг будук сый базыпкан.

– Болгаан! – дээн Кертикпенниң алгызын дыңнааш, Дургун-оол чаңгыс черге аймаарап турган. Чолаачы машиназының алдынга ойталап чыдып алгаш, бир-ле чүве ээрип чыдар аразында өске ажылчьгннар база Ыдыктыг- Хаяны үглеп келгеннер.

– Мени чоп үгледиңер! – деп, Дургун-оол удурланы берген.

– Сени ол тел ыяшка дээн турар деп бодадым. Анаа турар кижи сен бе? Будук сыккан ышкаш болду, соора дыңнааным ол-дур аа. Бо Ыдыктыг-Хаяның чанындан чүнү-даа үреп болбас, чүнү-даа ап болбас! Бээр чедип кел! –деп, ашак апарган ажылчын чөптээр болган.

– Мен Ыдыктыг-Хаяны көрүп турдум. Тел-Ыяштың чаламаларын кайгап турдум. Көрбээн чүвем көрдүм! – деп, хыйыгайнып чоруй, Дургун-оол шырыш аразындан кылаштап үнүп келген.

Кижи өзер, кидис шөйлүр деп чүве ол-ла-дыр ийин. Шаанда өскүстер школазынга кады өөренип турар шаанда, Дургун-оол биле Кертикпен эмин эрттир
чазыыл чок оолдар турган. Олар иелээ каттыжып алганда–дургуннаар, чурум үрээр, бети чадаарда олурган столунга доңгурак-биле аттарны оюп кааптар бак чаңныг турганнар. Кертикпен сес класс доозуп чорда-ла он сес хар чеде берген, чүге дээрге алды, чеди, сес класстарны доозарынга алды чылды үзе олурупкан. «Чаңгыс класска олургаш-ла салы үнүп келген оол» деп кады оөренип турган өөрү кыжырыыр болу берген, оон ыңай бичии оолдар аразынга кады өөрениринден боду-ла ойталап каапкан. Он сес хардан эгелеп тракторист даайынга дузалажы берген. Оон ынчап чоруй хүртү долгаар кылдыр өөренип алган. Ону кым-даа башкылаваан, боду-ла техниканы эзертеп муна берген. Өөрениринге кончуг салымныг оол дээрзин хоочун ашактар эскерип каан. Школага өөренип турар шаанда ооң бир класска ийи катап олуруп турганы – угаанының багайындан эвес, доора чылдактан – кичээл кылырының орнунга балыктаар, торлаалаар, дургуннаар, тенектенир чоруктан бооп турган.

«Чарылганывыстан бээр беш чыл болду. База катап душчу бердивис» –деп, Кертикпенниң көксү-хөрээ шыжыгып келген.

Кертикпенниң кылбаан-на ажылы чок: трактористерге дузалакчылап, трактористеп, чолаачылаар эргези чок-даа болза, совхозка машина чолаачылап, хой кыргыжып, тараа суггарып, сиген кесчип, тайгага токпак какчып, Кызыл-Хавак шахтазынга хөмүр-даш касчып, ырак Тожуга чеде бергеш, киштеп-даа турган. Назыны аныяк-даа болза, чон аразынга чоруп чорааш, Кертикпенниң кажарааны дегет. Кижиниң караан көргеш-ле, кандыг аажы-чаңныын эндевес апарган. «Бөрү бажы дег мөңгү-нүм бар» деп, тоолчу Тодугбанның чугаазын сымыранып чорааш, ёзулуг мөңгүн суун тып турар Телиг-Хаяга
чедип келгеш, оруун тыва берген. «Ажылчын аңгының оглу мен» деп эртениң-не туруп келгеш, катаптаар турган. Турумчуп ажылдай берген черинге школачы эжи чедип кээрге, ону база бодунуң аайынга киирип алырын бодаан. Харалаан, ажылдаар черге безин четпейн чыткаш, Дургун-оолдуң ажылчыннар-биле доңгун чаңнаанын дыңнааш, бодунуң эжинге болчу берген.

– Бо дээрге, мээң эжим-дир. Ону котпактаар болзуңарза, машинаңар чолаачылавас мен. Чадаг кылаштадыр мен! – деп шыңгыырапкаш, үрели берген маши назынче кылчаш кылынган.

Мөңгүнчүлер чаа келген оолду, дезиг аътты бүзээлээн чылгычылар дег, долгандыр үглеп келгеннер. Чолаачының кандыг кончуг хайыралыг эжи тыпты бергенин билип алыксааш, өнчүктүг айтырыглар-даа салгылааннар.

– Кайыын келдиң? – деп, бир арган эр айтырган.

– Соомдан келдим.

– Кайнаар бар чор сен? – деп, ол-ла эр кежээлей берген.

– Мурнумче бар чор мен! – деп, тоолчу Чадагбанның чечен сөстерин Дургун-оол ажыглай каапкан.

– Сени маңаа кааптар бис! – деп, ол-ла арган эр кыжанган.

– Кааптыңар даан! – деп, Дургун-оол ундаравас болган.

Доңгун айтырыглар, чыжыргана тени дег, Кертикпенниң эъдин-кежин чымылады каапкан. Дургун-оол бир хорадаза, кымдан-даа кортпас, чула бериптер. Төрелзинип келген эжи куруг черге кемниг-херек үүлгедип каар болза, тергиин багай. Кертикпен бар шаа-биле машиназының үрелик черин септеп, дери-бузу мыжыгайны берген.

– Адаң-иең чүну кылып турарыл, оглум? – ден, бир улгады берген ажылчын кээшпезин солун саазынынга ораап тургаш, хүндүткеп айтырган.

– Өскүс кижи мен! – деп, чымчак болгаш кижизиг чаңнаан, кырган ажылчынга Дургун-оол шынын чугаалап берген. Мөңгүнчулер ол оолдува, оъттаан хой аразынга каттыжып келген аргар кошкары магадааны дег, чиктигзинип көргеннер.

Дүкгүг-ары борбак куу даш артындан ужуп келгеш, мөңгүнчүлерниң кырынга дээскинип-дээскинип, Дургун-оолдуң эктиниң кырынга хона каапкан. Арыга шактырып кезээн болгаш Дургун-оол девидеп-мөгүдевейн, холун-будун карбаңнатпайн, ылым-чылым турган. Ылаңгыя дезип маңнаан кижиниң кара шорузу, хорадаан ары сыр соондап сүруп чорааш, тас хаваандан барып шагар. Дүктүг-ары чорумал оолдуң чеңинден куду чылбырааш, сапыының унун куду димзенип кылаштааш, чип-чиге мурнунда көк салбактыг чечек кырынга хонувуткан. Ол чечектиң дап-дал ортузунда төгерик сарыг черни чыттагылап чоруй, үңгүштей-ле берген. Бажын доңгаңнадырга, чалгыннары далбаш-далбаш дигилээр. Мөңгүнчүлер бирде чигир чыгган дүктүг-арыже, бирде чүък машиназыпче кѳрүп каап турганнар. Дургун-оол бир сарыг чечекти чулар деп баарга, кырган ажылчын соксадып каан.

– Бо черниң өң-баазын чечектерин безин чулбас чер, оглум. Езулуг эр болза, душтуу кыска тудуп сунар чечээн боду тарып өстүрүп аар. Бо чылын чечээн чулган черге келир чылын чечек үнмейн баар чүве чорду.

– Мен чулар диведим. Мен сарыг чечектиң салбаан сыйбаар бодадым! Силерниң удургу дижиңер канчап дүшкенил?

– Узун-тын ужун ызырын алгаш орган мен, аъдым
аза бөргүнден хойгаш, ыңай болган. Бир дижим турлуп калган! Чечекти кайы хамаанчок чулар болза, чер база чараш эвес апаар! – деп, кырган ажылчын мынчанган.

– Машина белен. Дүргедеңер. Олургулаңар! – деп, Кертикпен далаштыра берген. Мөңгүнчүлер маңнажып баргаш, мурнун былаажып олурупканнар. Машина чөдүл ашак дег, көксү-хөрээ киргиткейнип чоруй, шимчеп чорупкан.

Дургун-оол бичии могаттынын турганын утту каапкаш, дөштү өрү алзы аяар далбайтып бар чыткан машинаның сыр соондан четкеш, кырынче үне халый берген. Хемни өрү чоктапканнар.

Кырында сандайларда чергелештир олургулаан ажылчыннар сөөрткен машина дөштү өрү алзы орук баштанып чоруп орар аразында Дургун-оолдуң сагыжынга янзы-бүрү бодалдар кирип келген.

«Кым Ыдыктыг-Хаяны, дагылгалыг тел-ыяшты арттырып кааныл? Бистиң салгалдың болгаш келир үениң кижилеринге оларның ажык-дузазы бар бе ынчаш? Шынын сөглээрге, хамга чүдүүр кижи бар эвес. Мөңгүнчүлерни баштап турар эртемден эрги шагның чүдүлгезин хевээр арттырар дээн бе азы кагап эгидер дээн бе? Эрги шагның тураскаалын төѳгүге хевээр арттырганы ол-дур. Мени дыка өжүктүрер болза, тел-ыяжын балды-биле одура шаап кааптар мен, «Ыдыктыг-Хаязын» дермит- биле буза тепсип кааптар мен!» суг деп бодалдар тояанчы амыдыралдыг оолду база катап «көгүде» берген.

УЖЕН БЕШКИ ЭГЕ

ХАЙЫР ЧЫЛГААН ТЕЛЕР

Мөңгүн суунуң бүдүрүлге черин Дургун-оол көрүп кааш, кайгай берген: чоон-чоон демир хоолайларның

кырын дургаар суг бадып турар болган. Та чүнүң ужурундан ол хамык хоолайларны соок суг-биле шаптанып турар кылдыр кылып кааныл? Ол комбинаттың иштиндиве баштай киреринден Дургун-оол шуут сезинген, сактырга, ооң иштинде кончуг хоралыг хей бар ышкаш болган. Дүштеки чем үезинде хеп-хенертен чаъстай каапкан. Ажылчыннар дүштеки чемин чемненип алган. Бир чамдык эрлер таакпылажып, аап-саап чүве-ле хөөрежип олурганнар.

Дургун-оол көрүп олурарга, комбинаттың кедээ талазында, таптыг-ла бежен базым хире черде ак-сарыг хайыр көстүп чыткан. Ооң чанында сайгылгаан чагызын база кадап каан. Ол чагыдан сайгылгаан удазыны шөйлүп чоруткаш, ооң бир ужу буза тепсип турар даг ужунче чоруткан, бир ужу комбинаттың иштиндиве кире берген, оон ыңай та кайнаар барган чүве, оозун эки-ле угаап чадап олурган.

Кертикпен бичии хүнезинни школачы эжи Дургун-оол биле үлежип чип алгаш, ынаар-ла таакпылаан оолдар аразынче кире берген. Дургун-оол эжиниң соонче баары кай чорда, куржаангы хаялар артындан телер шуужуп үнүп келген. Кедергей улуг дагыр мыйыстыг те оларны баштап кел чораан. Дагалыг кижи безин кылаштай албас хире кадырны куду хииктелдир самнай аарак кел чытканнар. Хөөкүй амытаннарны аш бөрүлер сывырарга, улустуг чердиве хоргадап кел чыдары ол-дур ийин деп, Дургун-оол каразып олурган. Ооң ындазында сүрээдексеп, сеткил-сагыжының бачыыргаары аажок болган.

Кажан-чежен бо черге телер тыптып келгенил? Каш ада дужундан бээр бо черге ол кончуг кадыр чалымнар аңнары турлагжый бергенил? Хаяларда оюп-сиилбип каан телер чуруун кымнар чуруп кааныл? Чүнүң ужурунда бурунгу кижилер ындыг тураскаалды арттырып
кааныл? Кажан-бир шагда оларның үре-садыызы көрүп магадазын дээш бе? Чоокка чедир-ле ол кадыр туруг бизенниг черниң аңы, кодан-кодан өшкүлер дег, болаа мынчаар көжүп чоруп тургулаанын кырган-ачазындан шала-була дыңнап чыдып калган. Ол ирей өлүп чыткаш безин, хамык телерни кайы хамаанчок кыра боолап турар кижилерни хомудап-чемелеп чыткан. Дургун-оол телерни көрүп кааш, тура халаан.

Орук баштаан те Дургун-оолду билип кааш, тура дүжерге, ооң соондан чыскаалдыр чоруп олурганнары база доктаай берген. Эң сөөлүнде бичези самнай аарак базып кел чораан. Баштың те Дургун-оолдун хол-даяңын билип кааны-ла ол боор оң, өөрүнче имней аарак кылчаш кылынгаш, хайырның эриинге чедип келген. База катап эргилдир көргеш, күдүктелдир чыда каапкаш, хайырны чылгап эгелээн. Өске телер база-ла баштыңчызын өттүнүп, хайырны чылгай бергеннер.

Бо черни бурун шагдан бээр хоочун өгбелерниң Телиг-Хая дээни анаа бир хоозун чугаа эвес, оранның магалыг байлаан, ооң аң-меңиниң ады-биле адаан чер ышкажыл. Черниң ады – бир онзагай утканы илередип турар чүве ол ышкажыл дээрзин чүлдү-чүрээниң ханызындан Дургун-оол угаап билип турган.

Мөңгүн суун эзилдирип ап турар бүдүрүлгениң даргазы кандыг кончуг буянныг кижи боор? Чүвени билир кижи черле ындыг: оранның казар байлаан чөп ажыглаар, оон туржук ооң дириг байлаан – бо төнүп бар чыдар телерни безин кайы хамаанчок боолап кырарын шыңгыы хоруп каан. Харын-даа ол аңнар эрги соруун безин кагбаан: ам-даа келбишааннар! Бо чогум тоол бе азы чүл бо!

Телиг-Хая деп чүл аап ол? Телер өстүрер ферма эвес ышкажыл? Чүс-чүс чылда черниң иштинге чаштып чыткан
мөңгүн суун тып ап турар черниң ады бо ышкажыл, ындыг черде Дургун-оолдуң чедип келген хүнү ооң чуртталгазының база бир өөрүшкүзү ол болбас деп бе? Ол кужүрнүң бодап алганы болза, ол чер чурттуг телерни Ында ажылдап турар кижилерниң коргутпааны – бир, уянныг үүле ол, оон артык чүве ол черде чок ышкаш сагындырып келген.

Телер көрдүм. Бир-ле дугаар дириг телер көрдүм. Алдан-Маадыр аттыг тыва музейде тулуптап каан телерни көрдүм. Магадаан мен, ынчалза-даа олар чаңгыс черге турар чоржуктар. Кандыг кончуг магалыг чоор. Чуу деп мындыг черил бо? Кандыг улустуң ажылдап, чурттап турар черинге оранның аңы безин кожалаштыр чурттап өзүп турар чүвел бо? Черле чүл аан бо? Чок болза мында ажылдап турар эрлер боо адып билбестер боор. Мыя бо үжен метр черде хайыр чылгаан телерни шалбалап-даа албас чүве бе ону! Оода боларның бирээзин диригге туткаш, Кызылдың музейинге аппарып береин адырам! Кандыг ирги! Чок болза оларның дагны куду бады келир черинге демир-дузактан салып каай мен. Үш хонмайн, бир баштың те туттуна берген турар ыйнаан. Адырам. Оранның ховар аңын кырып турар дайзын болу берзимзе, бужар чүве болганы ол ыйнаан Арай туттунуп көөр-дүр.

Чүү-даа канчаар, баштың тениң мыйызын аа! Ол кончуг чоон дыттың дазылы дег дагыр-москуй мыйыстарны канчап ууп чоруур ирги? Ол тениң чүгле чаңгыс мыйызын алыр дээш безин өлүрүп болур-дур. Ээтпек мыйыс. Дыдыраш мыйыс! Ооң аары ийи пуд хире бар боор. Чок, мындыг чараш мыйыстыг аңны кижи канчап өлүрер боор! Ады соңнаан, хырны мурнаан барасканның холу мындыг чараш амытанның амы-тынынга чедер ыйнаан. Телер дээрге немец-фашистер эвес-тир, мен
фашис эвес-тир мен, фашистерни кыргып-хыдып чораан эки турачы Баштак-оол башкының өөреникчизи чораан мен. Ол башкымның дайынчы чугаалары ырым-тоолум болуп эътке-сөөкке синген чүве ийин.

Хайыр чылгаан телер көргеш, Дургун-оолдуң ол черге доктаап туруксаазы келген. Ооң ол күзелин кым-даа кайын билир ийик. «Бот кижиниң хырны, бода малдың чыдыны» деп үлегер сөс ооң бажының иштинге кире хонуп келгеш, хок дазырт арлы берген. Телер хайырны чылгап-чылгап алгаш, ыжы-бузу бургураан бүдүрүлге черин магадап көргүлээш, бедик шорааннарлыг сынның бажьндыва шуужуп чорупкан. Дургун-оолдуң телер турлаа оранга чурттаксаар, ажылдаксаар күзели бичии када хайнып келгеш, шуурганга сывыртаткан борбак-борбак кара булуттар дег, ынаар-ла даглар ажып чорупканзыг кыннып келген.

ҮЖЕН АЛДЫГЫ ЭГЕ

ДИДИМ ЫТ

Дүштеки чем сөөлүнде ажылчыннар тус-тус ажылдаар черлериндиве чорупканнар. Хеп-хенертен кыпсынчыг медээ, кандыг-бир хай-халап диргелип орарын сагындырып, сыыгайндыр алгыра берген. Кижилер чаштынгылай бергилээн. .

Дургун-оолдуң дидими аайлыг эвес. Баштай кадайлар, ооң соонда эр улустар уурук-сууруктап бажың иштиндиве киргилей бээрге, кара чааскаан дөстек кырынга турган. .

– Кир! - деп, Кертикпен эжин хайыралап кыйгырарга, оозу дүлей чүве дег турар болган.

Дургун-оол хайгаарап турарга, шыкта оъттап чораан
инектер хөлзей бергеннер. Коккаарак чыды какканзыг бөлдүнчү хонуп, кудуруктарын ходуңнадыр астыгылапканнар. Даг буза тепсир бир бөлүк кижилерниң барааны база көзүлбейн барган. Ол углай көөрге, дагның эдектелчек ужун күчүтен маадыр улуг балдызы-биле керте шаапканзыг болган. Инек кадарып чораан кара ыт бичии када улуй каапкаш, кудуруун мунувуткан. Оон бир кодан инектерни долгандыр маңнап-маңнап, аш сугар чер тыппааны ол чуве ыйнаан, эдээн чара тепсип каапкан даг ужундува халып үнген. Дембээрээн ыт думчук ужунга четкелек чорда, чер сирлеңнедир шимчей берген. Корткан ыт былдай дүшкеш, келген уунче салып кел чорда, долулуг диңмирээшкин чыккылаткан дег, дарс-дарс диген соонда, чер иштинден сүрлүг частыышкын дагның хая-даштыг кырын чиңгир көк дээрдиве согунналдыр бүлгүртүпкен. Девидеп халып орган ыт хенертен тура дүшкеш, кудуруун мунупкан, дөрт даванын чердиве кадап каанзыг, алаагып турган. Дургун-оол шала-була көрүп чыдып калган – даш чиге соңгаар шывараңнап турганзыг болган. Кызыл-кара доозун дүндүүштелдир бургурткайны берген. Кулак уунга чүве сыылаан, ол хая-даштың тавындылары бе азы частыышкынның чалгыы бе дээрзин орта ожаар харык Дургун- оолда чок болган.

Балыглаткан черниң килеңнеп хорадааш, ыйбаландыр үрүпкен боралгактыг доозуну шала чоорту чавырлып чоруй, эртенги туман ышкаш, эстип-хайлы берген. Дургун-оол көрүп турарга, демги кара ыт ол-ла черинде турза-ла турган.

Суг кыдыында шырыштан инектер соңнуг-мурнуг үнгүлеп келгеш, аамайы кончуг сиген чыттагылап чоруй, тура дүшкеннер. Ээдерей берген ыт оларның бараанын көргеш, чүгле үзеңнээр болган.

Дургун-оол ол ытты, частыышкын даажындан корткаш угааны алдай берген деп соора угаап турган. Ол ыт даады инек кадарар ыт чүве-дир. Ооң адын Эзир дээр. Инек чанынга өске кижи черле чагдатпас, оон туржук бөрү чоогунга келирге, ону безин коргудуп чорудуптар дидим ыт чүвең иргин. Чогум чер чаза тепсир деп барганда олаа кавыга мал-маган болгаш чаңгыс-даа кижи чагдатпас турган. Ол дүште демги инектер хеп-хенертен оът сүрүп, чүм оъттуг черге боттары чедип келгеш айыыл-халапка боттары таваржы бер часкан. Кадарчы Эзир бодап турарга, инектерниң өштүг дайзыны узун дилиндек удазынның бажындан буугайнып үнүп чыдар көк ыш деп каразып, ону ол черден ап кааптар бодааш, олче углай бар чыткаш, чер иштинден дойлуп үнген довурактыг шуурганга хөме тавартыпкан. Эзир чүгле ушпазын бодааш, дөрт будун чаңгыс черже хере тепкеш, кулакты так кыскаш, маадыржып турганы ол чүвең иргин. Дээр дүвүнде кызыл-хүрең чалбыыш болуп үне берген доозун-довурак черже чалгаараан янзылыг бадып, шала чоорту эстип-хайлып бар чорда, Эзир шору деткерлип келген болгаш база катап кадарыш чораан инектериниң бараанын көрүп кааш, хемче углай кылаштап кирип каан.

Телиг-Хаяның чараш-чаагай бойдузун күзел хандыр көрүп-көрүп алгаш, ынак Кызылынче чоруптарынга Дургун-оол бүдүү белеткени берген.

ҮЖЕН ЧЕДИГИ ЭГЕ