Лёс Крыжа Ефрасінні Полацкай у першай палове ХХ ст

Марозава С.В.

Для Беларусі Крыж Ефрасінні Полацкай з’яўляецца галоўнай нацыянальнай рэліквіяй. Гэта – каштоўнасць як духоўная, так і матэрыяльная. Кавалачкі мошчаў, закладзеныя ў драўляную кіпарысавую аснову Крыжа; золата, срэбра і каштоўныя камяні, выкарыстаныя для ўпрыгожвання; тонкая ювелірная работа; надпісы – ўсё гэта робіць Крыж важнай крыніцай для гісторыкаў беларускага пісьменства і унікальным помнікам мастацтва, шанаваным усімі хрысціянамі. Зроблены ў 1161 г. майстрам-ювелірам Лазарам Богшай па заказу Ефрасінні для заснаванай ёй Спаскай царквы, Крыж стаў адным з сімвалаў старажытнага ўсходнеславянскага царкоўнага мастацтва.

Сведка 850-гадовай гісторыі, Крыж Ефрасінні Полацкай мае і сваю ўласную драматычную біяграфію. Аднойчы ён ужо пакідаў межы Беларусі. Некаторы час ім валодаў Іван Грозны. Аднак спужаўся праклёну пахіціцелям, напісаным на Крыжы, і палічыў за лепшае вярнуць яго ў Полацк, што і зрабіў у 1563 г., калі захапіў горад. З канца ХVI ст. да 1841 г. Крыж захоўваўся ў полацкім Сафійскім саборы. У час нашэсця Напалеона рэліквію замуравалі ў яго сцяне. У 1841 – 1842 г. полацкі архіепіскап Васіль Лужынскі вазіў Крыж у Маскву і Пецярбург, каб з яго дапамогай сабраць сродкі для сваёй епархіі. З 1842 г. да 1928 г. Крыж зноў захоўваўся ў Полацку, у Спаса-Ефрасіньеўскім храме, пабудаваным у ХІІ ст.

У 1921 г. бальшавіцкія ўлады экспрапрыявалі святыню, як і шмат іншых дарагіх царкоўных каштоўнасцяў, і перадалі на захоўванне ў мясцовы фінаддзел. У 1928 г. Крыж перадалі ў Мінск, у Беларускі дзяржаўны музей. Перадачу ажыццяўляў дырэктар гэтага музея, беларускі гісторык і публіцыст Вацлаў Ластоўскі, які дзеля гэтага спецыяльна прыязжаў у Полацк. Акт перадачы-прыёмкі Крыжа, складзены і падпісаны В.Ластоўскім, – важная і цікавая крыніца па гісторыі рэліквіі.

У сувязі з тым, што мяжа БССР з Польшчай праходзіла непадалёку ад Мінска, у пачатку 1930-х г. партыйна-дзяржаўнае кіраўніцтва Беларусі прыняло рашэнне, падтрыманае Крамлём, аб пераносе сталіцы рэспублікі ў Магілёў. Пачалася падрыхтоўка. У Магілёве пабудавалі Дом ураду – комплекс будынкаў, які нагадваў мінскі Дом ураду. Горад “падганялі” пад новы статус: пачалі знішчаць культавыя будынкі; звозілі каштоўнасці Беларусі, шматлікія шматлікія гістарычныя і культурныя рэліквіі народа [8].

Магілёўскі збор каштоўнасцяў складаўся ў асноўным з царкоўнага начыння, забранага ў 20-я гады ў царквы: многія дзесяткі старажытных ікон, у тым ліку ў каштоўных акладах, кніг; прадметы культа і інш. Найвялікшым рарытэтам магілёўскай калекцыі ў 1928 г. стаў Крыж Ефрасінні Полацкай – адна з самых шанаваных святынь праваслаўнага свету.

Крыж змясцілі ў экспазіцыю Магілёўскага краязнаўчага музея ў прыгожым асабняку, дзе да рэвалюцыі размяшчаўся земскі банк. Гэта быў вельмі багаты і вядомы музей у СССР. Яшчэ да рэвалюцыі ён славіўся унікальнымі калекцыямі гістарычных рарытэтаў: кнігамі ў залатых акладах, ювелірнымі ўпрыгожваннямі з разрытых курганаў, антычнымі залатымі рэчамі з раскопак Пампеі. Тут захоўваліся таксама залаты і срэбны ключы горада Магілёва; срэбная пячатка Магілёва, дадзеная разам з магдэбургскім правам; старажытная дарагая зброя; па некаторым данным – троннае крэсла імператрыцы Кацярыны ІІ; сані Напалеона і іншыя скарбы. Магілёўскі музей стаў своеасаблівым беларускім філіялам Дзяржсховішча.

Хутка мясцовыя ўлады былі занепакоены тым, што ў музеі Крыж стаў прадметам залішняй увагі і нават пакланенняя, і яго вырашылі схаваць ад людзей. Разам з іншымі каштоўнасцямі яго схавалі ў спецыяльна абсталяваным пакоі-сейфе з масіўнай металічнай рашоткай на вакне і браніраванымі дзвярыма. Гэта – былы банкаўскі сейф [4; 8]. Існуе думка, што гэты “опіум” ўлады збіраліся прадаць за мяжу як антыкварыят [2, с. 36]. У гэтым пакоі Крыж знаходзіўся да сярэдзіны ліпеня 1941 г., калі фашысты самкнулі кальцо акружэння вакол горада, хоць у 1930 (па іншых звестках, у 1933 г.) музей пераехаў у другі будынак, а ў яго памяшканнях размясціўся абкам партыі [1, c. 121].

Загадкавае знікненне Крыжа ў першыя дні Вялікай Айчыннай вайны нарадзіла шмат чутак і падазрэнняў. Што стала з Крыжом далей – аб гэтым можна меркаваць на падставе шэрагу ўскосных доказаў яго знікнення і месцазнаходжання.

У пасляваенныя гады пошукамі Крыжа ніхто не займаўся. Цікавасць да сваёй страчанай святыні стала праяўляцца ў Беларусі з атрыманнем ёй незалежнасці.

Існуюць тры галоўныя версіі знікнення нацыянальнай рэліквіі № 1: заходняя, або “нямецка-амерыканская” версія; усходняя, або маскоўская; і мясцовая, або полацкая версія. Іх выразна сфармуляваў беларускі вучоны, доктар філалагічных навук, прафесар Адам Мальдзіс, які сорак гадоў займаецца пошукамі Крыжа. Вялікія матэрыялы аб лёсе Крыжа за апошнія 20 гадоў сабраны камісіяй “Вяртанне” пры Беларускім фондзе культуры [3; 4].

Доўгі час самай папулярнай і афіцыйнай была заходняя версія прапажы скарбаў. У савецкі час агалошваць усходнюю версію было справай заўчаснай і бесперспектыўнай.

Паводле заходняй версіі, Крыж Ефрасінні Полацкай у Магілёве папаў спачатку ў рукі нямецкага афіцэра, а потым – у ЗША, у калекцыю Моргана. На гэты след навялі беларусаў ў 1970-я г. супрацоўнікі Эрмітажа. Адзін з іх, Барыс Сапуноў, які рыхтаваў адказ на запыт Магілёўскага музея, ці няма ў запасніках Эрмітажа эвакуяваных каштоўнасцяў, сцвярджаў, што Крыж асеў у калекцыі Моргана. У прыватнай размове з А.Мальдзісам у 1990 г. ён удакладніў, што Крыж быў куплены на аукцыёне ў Заходняй Еўропе больш за 25 гадоў таму, і на яго страчаны ўсе правы. Таму святыную наўрад ці ўдасца вярнуць у Беларусь.

Свой адказ на запыт Магілёўскага музея Б.Сапуноў грунтаваў на артыкуле пра перегародчатыя эмалі іншага, тады ўжо памёршага супрацоўніка Эрмітажа Б.Шалкоўнікава, апублікаваным у 1970-я г. у адным спецыяльным амерыканскім часопісе. Будучы ў свой час у Нью-Ёрку, Б.Шалкоўнікаў настойліва намагаўся прарвацца ў запаснікі морганаўскага музея. Але яго папярэдзілі, каб тут не вярцеўся, бо можа не вярнуцца дахаты.

Адмова беларускім эмігрантам у ЗША, якія наведалі фонд, бібліятэку і музей Пірпонта Моргана, у просьбе паказаць ім нацыянальную рэліквію замацавалі ў заакеанскай беларускай дыяспары веру ў заходнюю версію знікнення Крыжа.

У 1990 г. пошукі Крыжа ў вядомай амерыканскай фундацыі Пірпонта Моргана вёў А.Мальдзіс, які знаходзіўся ў Нью-Ёрку ў складзе беларускай дэлегацыі на чарговай сесіі Генеральнай асамблеі ААН. Ён наведаў бібліятэку, музей. Гэты музей заснаваў яшчэ ў канцы ХІХ ст. магнат і мецэнат Пірпонт Морган (1837 – 1913 г.). У музеі беларускі вучоны бачыў Біблію Гутэнберга, а таксама нямала чэшскіх і нямецкіх крыжоў і іншых рэліквій часоў Ефрасінні Полацкай, якія Морган набыў яшчэ ў час вучобы ў Еўропе. Значыць, разважыў А.Мальдзіс, у прынцыпе і наша рэліквія магла зацікавіць нашчадкаў заснавальніка музея, які асабліва захапляўся сярэднявечнымі шклянымі вырабамі.

У экспазіцыі музея крыжа не аказалася. Але ён мог папасці ў запаснікі. Запаснікі ўяўляюць сабой вялікае сховішча пад падлогай музея, падзеленае на 12 адсекаў, і ў кожнага – свой асобны захавальнік, які ведае толькі тое, што знаходзіцца ў яго адсеку.

Цяпер гэтыя багацейшыя зборы не належаць Морганам – у 1924 г. яны набылі статус грамадскага фонда. Савет дырэктараў працягвае набываць на аўкцыёнах экспанаты, цэлыя калекцыі. Прычым, усё гэта робіцца галосна.

Тады ж, у 1990 г., прадстаўніцтва Беларусі пры ААН зрабіла запыт у Морганаўскі фонд на прадмет наяўнасці у ім Крыжа Ефрасінні Полацкай. Адказ быў адмоўны – ў зборы Пірпонта Моргана Крыжа няма, а за калекцыі іншых Морганаў Савет дырэктараў не ручаўся.

Была зроблена і заяўка ў Інтэрпол. Праўда, у ёй не хапала галоўнага – аргументаваных доказаў.

У Нью-Ёркскай публічнай бібліятэцы А.Мальдзіс знайшоў тады згаданы артыкул Б.Шалкоўнікава. Ён быў апублікаваны ў часопісе “The Journal of Glass Study” за 1966 г. Але ў ім не аказалася ніякіх доказаў, што крыж дастаўся нямецкім акупантам, а праз іх – амерыканцам. На падставе гэтага А.Мальдзіс прыйшоў да высновы, што ў 1970-я г. супрацоўнікі Эрмітажа навялі беларусаў на ілжывы след [3; 4].

Шэраг аргументаў накіроўвае даследчыкаў у пошуках Крыжа Ефрасінні Полацкай па ўсходняму следу. Гэта – ўспаміны сведкаў і ўдзельнікаў вывазу Крыжа, якія з’явіліся або былі абнародаваныя праз прэсу ў 1990-я г. Абарона Магілёва ў 1941 г. працягвалася доўга, і асноўныя каштоўнасці з пакоя-сейфа ў будынку Магілёўскага абкама партыі, паводле гэтых ўспамінаў, былі вывезены на аўтамашынах да захопу горада фашыстамі.

Былы чырвонаармеец Пётр Паддубскі (нядаўна памёр) з’яўляўся шафёрам, які вывозіў скарбы ў Маскву. 13 ліпеня 1941 г., у самы разгар баёў за Магілёў, камендант загадаў яму вывезці з горада нейкі каштоўны груз. Пятру добра запомнілася, як адзін з тых, хто з будынка абкама партыі грузіў у кузаў пакункі і мяшкі, сказаў: “Какой крест красивый”.

У кабіну да Паддубскага сеў першы сакратар ЦК КП(б)Б Панцеляймон Панамарэнка, які кіраваў гэтай аперацыяй, і разам з дзвюма палутаркамі, гружанымі банкаўскімі каштоўнасцямі, калона рушыла на Маскву. Маршрут быў складаны, часта бамбілі варожыя самалёты. Але праз 2 дні груз даставілі ў сталіцу ва ўпраўленне Чырвонай Арміі, будынак якога знаходзіўся на Ленінскіх гарах.

Гэту інфармацыю былы шафёр расказаў супрацоўніку Камітэта дзяржбяспекі па Магілёўскай вобласці Сяргею Багдановічу, які ў 1997 г. агучыў яе на Міжнароднай канферэнцыі пад эгідай ЮНЭСКА па пытаннях рэстытуцыі.

Некаторыя штрыхі ў гісторыю прыёму-перадачы каштоўнасцяў у Маскве унёс адзін з магілеўчан, што ведаў чалавека, які ў 1941 г. эвакуяваў маёмасць з комнаты-сейфа абкама партыі. Той яму расказаў, што адвезлі ў Маскву і здалі ў банк карціны, абразы, золата, срэбра – ўсяго больш двух тысяч прадметаў. Калі іх там прымалі па вопісу, нечакана з’явіўся Берыя, уважліва аглядаў прадметы і з захапленнем цмокаў языком [3; 4].

У 1943 г., будучы ў Маскве, П.Панамарэнка, які меў непасрэднае дачыненне да лёсу Крыжа, не ставіў пад сумненне яго рэальнае існаванне, прычым не дзесьці за акіянам, а на савецкай прасторы. Гэта не значыць, што пасля 1943 г. Крыж не мог трапіць на Захад: як аплата па ленд-лізу, праз чорны рынак з удзелам Берыі ці яго нашчадкаў [3; 7].

Але і ў сакавіку 1945 г., выступаючы на VI пленуме ЦК камсамола Беларусі, П.Панамарэнка зноў згадваў пра Крыж Ефрасінні Полацкай і пры гэтым, як вынікае з кантэксту, не лічыў яго знікшым, а хутчэй за ўсё, ведаў, дзе ён знаходзіцца [7].

Даваенны і пасляваенны дырэктар Магілёўскага музея Іван Мігулін меў і добра ведаў даваенны вопіс рэчаў, што знаходзіліся ў пакоі-сейфе ў будынку абкама партыі, і ў 1944, а потым у 1947 г. па памяці склаў “Спіс разрабаваных нямецкімі акупантамі культурна-гістарычных каштоўнасцяў, якія захоўваліся ў Магілёўскім дзяржаўным гістарычным музеі да Вялікай Айчыннай вайны 1941 – 1944 гг.” і “Акт аб кошце стратаў”. Гэтыя дакументы – важныя гістарычныя крыніцы. У абодвух спісах фігуруе Крыж Ефрасінні Полацкай, і ў акце яму названы кошт у 6 мільёнаў рублёў. Сярод каштоўнасцяў, якія зніклі з Магілёўскага музея, у першым спісе – 89 пазіцый, у другім – 24 (што выклікае шмат пытанняў). У акце стратаў пералічаны ключ горада Магілёва з золата і срэбра коштам 1 млн. рублёў; 150 ікон беларускіх майстроў ХІІІ – ХVІІІ ст., страта якіх ацэнена ў 5 млн. рублёў; калекцыя халоднай і агнястрэльнай зброі Х – ХІV ст., даспехаў і ўзбраення з 280 прадметаў, ацэненая ў 1 млн. рублёў; калекцыя са 175 рукапісных і старадрукаваных кніг і грамат коштам у 3 млн. рублёў і іншыя скарбы. Агульныя страты музея ацэнены ў больш за 60 млн. руб. [8]. Гэта – нясметныя багацці.

Але і гэта – няпоўныя спісы прапаўшых каштоўнасцяў. Сярод іх былі таксама срэбныя пячаткі Магілёва, дадзеныя яму разам з магдэбургскім правам; булава Жыгімонта ІІІ, срэбная мітра Георгія Кансікага і інш.

Ёсць падлікі, што агульны кошт магілёўскай калекцыі складае не менш 300 мільёнаў даляраў

Застаецца незразумелым, чаму дырэктара І.Мігуліна, які ў 1941 г. кінуў рэліквіі ворагу, а потым вярнуўся ў горад на другі дзень пасля вызвалення і пачаў будаваць сабе дом, не пакаралі за бяздзейнасць. Ён адчайна апраўдваўся: маўляў, што той Крыж – не такое прадавалася за мяжу ў 30-я г. Нават залатыя ўпрыгажэнні з Помпеі не змаглі выратаваць. І не ў яго ўсё гэта было, не ў музеі, а ў абкаме, пакоі-сейфе. Там гаспадарылі перад прыходам немцаў адны партыйцы, масквічы нейкія [2, с. 36 – 37].

Сімптаматычна, што пасля вайны ўсё гэта нідзе “не засвяцілася”, акрамя Слуцкага Евангелля Таму даследчыкі мяркуюць, што ўсе магілёўскія каштоўнасці схаваны ў адным месцы, і каб знайсці Крыж, трэба шукаць іх усе разам.

Крыж Ефрасінні Полацкай знік з пакоя-сейфа разам з яшчэ адной вялікай святыні беларускай зямлі – Слуцкім Евангеллем. Уласнаручна перапісанае ў 1582 г. слуцкім князем Юрыем Алелькай і стагоддзямі захаванае ў Свята-Троіцкім Слуцкім манастыры, яно ўспрымаецца даследчыкамі разам з Крыжом Ефрасінні нібы непарыўнай парай.

І вось цуд – у 1994 г. прыхаджанка аднаго з мінскіх прыходаў прапанавала ў знак падзякі святару, які адпяваў яе сваяка, кнігу, якую гэты сваяк-нябожчык выратаваў ад знішчэння. Аказалася, што гэта вялікі духоўны і гістарычны скарб праваслаўнай царквы – Слуцкае Евангелле [4]. Гэта першая і прытым вельмі значная культурная каштоўнасць, якая аб’явілася, была вернута народу з тысяч артэфактаў, што летам 1941 г. зніклі з будынку Магілёўскага абкама партыі. Помнік нацыянальнай культуры вярнуўся з 60-гадовага нябыту [2].

Усходні след, вядзе, такім чынам, у Маскву, на другім месцы – Санкт-Пецярбург, Эрмітаж. Называюцца таксама гарады Уфа і Самара, дзе ў час вайны захоўваліся магілёўскі архівы. Не выключана і тое, што Крыж знаходзіцца ў адным з царкоўных збораў Расіі.

На думку А.Мальдзіса, спасылкі супрацоўнікаў Эрмітажа на памёршага прафесара Б.Шалкоўнікава рабілася, хутчэй за ўсё, дзеля таго, каб адвесці падазрэнні. Ён заўважыў і тое, што як толькі беларусы актывізуюць пошукі Крыжа, кожны раз усплывае “заходні след”. То з’яўляюцца сцвярджэнні, што каштоўнасці маглі ўплысці за акіян як аплата за пастаўкі па ленд-лізу. То ў расійскай прэсе з’яўляецца версія, што Крыж і іншыя магілёўскія каштоўнасці не давезлі да Масквы, схавалі па дарозе; то, што яны ў Смаленску папалі ў рукі фашыстаў, каманды Разенберга [3; 4].

У 2000 г. нехта Мікалай Пятроўскі выступіў у часопісе “Эхо планеты” з абвяржэннем версіі беларускіх чэкістаў аб тым, што “Магілёўскія скарбы” згубіліся недзе на тэрыторыі Расійскай Федэрацыі. Ён сцвярджаў, што рассакрэчаныя архівы ваеннага злачынцы Альфрэда Разенберга дазваляюць меркаваць, што разам з іншымі мастацкімі каштоўнасцямі Беларусі Крыж быў вывезены ў фашысцкую Германію [6].

Архіў “Аператыўнага штаба рэйхсляйтэра Разенберга” – спецыяльнай арганізацыі, якая займалася вывазам у Германію культурных каштоўнасцяў з акупаваных тэрыторый, разрознены, раскіданы часткамі па архівах і бібліятэках ЗША і Еўропы і для даследчыкаў цяжкадаступны. У анатаваным фондзе маскоўскай часткі разенбергаўскага архіва М.Пятроўскі знайшоў запіс 1943 г. Гэта паведамленне доктара Эсэра ў зондэрштаб “Выяўленчае мастацтва” аб так званым “Магілёўскім срэбным скарбе”. Указваецца, што скарб знаходзіцца ў Смаленску ў СД, але ужо афіцыйна перададзены Штабу, а менавіта зондэркамандзе “Смаленск”. Скарб складаецца з 369 прадметаў, упакаваных у чатыры вялікія скрыні. Больш падрабязнага апісання няма. Эсэр абяцаў пазней прыслаць вопіс.

На падставе гэтага запісу М.Пятроўскі зрабіў выснову, што “Магілёўскія скарбы” да Масквы так і не дабраліся. Хутчэй за ўсё, яны былі схаваны ў Смаленску ў нейкім укрыцці падчас эвакуацыі па дарозе з Магілёва ў Маскву. Там яны і былі захоплены немцамі.

Выяўленне спіса каштоўнасцяў, якімі валодаў доктар Эсэр, на думку М.Пятроўскага, можа даць новы імпульс пошуку “Магілёўскіх скарбаў” у заходнім напрамку. У яго запісцы нічога не гаворыцца пра Крыж Ефрасінні Полацкай. Але мы добра ведаем, што гэта святыня была ў складзе “Магілёўскай калекцыі” [6].

Паводле полацкай версіі знікнення Крыжа, ён застаўся там, дзе і быў зроблены. Калі ў 1920-я г. савецкая ўлада праводзіла экспрапрыяцыю царкоўнай маёмасці, полацкае духавенства здало копію, падробку Крыжа. Зразумела, што такая падробка была пад сілу толькі майстру-ювеліру. Ці быў тады такі ў Полацку? Вядома, што копія Крыжа на той час ужо мелася ў адным з храмаў Латвіі. Полацкая падробка папала ў Мінск, потым у Магілёў і была вывезена далей.

На карысць гэтай версіі можа сведчыць апісанне рэліквіі, зробленае ў 1928 г. Вацлавам Ластоўскім у сувязі з яе перадачай з Полацка ў Мінск. Дзіўна, чаму ён, дасведчаны гісторык, збіральнік старажытнасцяў, нарабіў фактычных памылак у апісанні Крыжа. У акце прыемкі-перадачы сказана, што ён зроблены з дубовага дрэва (гісторык павінен быў ведаць, што аснова Крыжа – кіпарысавая), што некаторыя каштоўныя камяні заменены шкельцамі. А можа такім чынам В.Ластоўскі даваў сігнал нашчадкам, што ў яго руках быў не арыгінал, а падробка, а сама рэліквія з яго маўклівай згоды засталася ў Полацку? [3; 4]

Ёсць яшчэ адна мясцовая беларуская версія – “магілёўская”. Згодна з ёй, у 1941 г. каштоўнасці вывезці на ўсход не паспелі, бо 15 – 16 ліпеня ў раёне Чавусаў замкнулася нямецкае кальцо акружэння Магілёва. Чэкісты, разумеючы, што ім не ўдасца прарвацца са скарбамі, закапалі іх дзесьці ў гэтым раёне, а самі разышліся, каб па аднаму перайсці лінію фронта. Ёсць таксама легенда, што Крыж разам з іншымі рэлігійнымі каштоўнасцямі музея пакінулі на захаванне некаму з магілёўскіх святароў, след якога навечна згубіўся ў ваеннай віхуры [1, с. 123].

На жаль, тайну знікшай рэліквіі да сённяшняга дня раскрыць не ўдалося. Але час ад часу дзякуючы новавыяўленым архіўным дакументам і ўспамінам сведкаў праясняюцца некаторыя дэталі. Пошукамі займаюцца супрацоўнікі Інтэрпола, які зарэгістраваў прапаўшую беларускую рэліквію пад нумарам 34-1130 [1, с. 124], і КДБ Беларусі. Нельга сказаць, што іх намаганні не даюць вынікаў. Злоўлена некалькі прадпрыймальных дзеячаў, якія намагаліся прымусіць замежнікаў купіць зусім новы “Крыж Ефрасінні”. Грошы за падробкі хацелі атрымаць сапраўдныя.

У свой час балгарская беларусістка Венета Георгіева-Казарава спыталася знакамітую прарочыцу Вангу, дзе знаходзіцца Крыж Ефрасінні Полацкай. Тая адказала: “А чаго беларусы хвалююцца. Крыж хутка знойдзецца”.

У гэтай заблытанай, тупіковай сітацыі ў пачатку 1990-х г. нарадзілася ідэя аб аднаўленні ў сваім гістарычным выглядзе страчанай рэліквіі беларускага народа. Пяць гадоў працаваў над гэтым унікальным вырабам мастак-эмальер з Брэста Мікалай Кузьміч, карыстаючыся фотанегатывамі 1896 г., зробленымі з Крыжа, яго здымкамі ХХ ст. і дакументамі ХІІ ст.; асвоіў старажыную тэхніку нанясення эмаляў. За гэту працу бібліяграфічны цэнтр Кембрыджскага універсітэта (Вялікабрытанія) прысвоіў брэсцкаму нашчадку Лазара Богшы званне “Чалавек стагоддзя” [5]. Адноўлены крыж, асвечаны мітрапалітам Філарэтам, разам з уманціраванымі ў аснову мошчамі, прывезенымі з Ерусаліма, мае ўжо самастойную духоўна-культурную каштоўнасць.

Ёсць меркаванне, што спакой, згода і працвітанне тады прыйдуць на зямлю Беларусі, калі будзе знойдзена і вернута на месца галоўная нацыянальная рэліквія ўсіх беларусаў – Крыж, зроблены Лазарам Богшай 850 гадоў таму.