Нормативті- құқылық қамтамасыз ету

Өрт қауіпсіздігі аймағында нормативті – құқылық реттеу «Өрт қауіпсіздігі туралы» заңға сәйкес (4.1.1.8) өрт қауіпсіздігі бойынша (СНмЕ, СанЕмН, Мемстандарттар) нормативті актілердің мемлекеттік басқару огандарының қабылдауымен ұсынылады.

Өрт қауіпсіздігі аймағында нормативті реттеу- өрт қауіпсіздігі талаптарын орындау үшін, міндетті нормативті құжаттарда (ҚР ТЖ Министрлігіндегі өртті бақылау бойынша департаменті) мемлекеттік өкілеттік органдармен бекіту.

Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативті құжаттарға жататындар: стандарттар, нормалар және өрт қауіпсіздігі ережелері, СНмЕ, СанЕмН, ережелер, инструкция және өрт қауіпсіздігін құрайтын басқа құжаттар.

Оларға жататындар:

1. 20.12.04 ж ҚР «Өрт қауіпсіздігі туралы» заңы.

2. ҚР өрт қауіпсіздігі туралы ережесі, Алматы, 2003.

3. ҚР 2.02-05-2002 СНмЕ «Ғимараттра мен үйлердің өрт қауіпсіздігі».

4. ҚР 1.03-05-2001 СНмЕ «Құрылыстағы техника қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау».

5. ҚР СНмЕ 4.02-05-2001 «Желдету, ауа алмастыру, жылу беру»

6.ҚР 2.02-11-2001 РДС Қарашағанақ мұнай газ конденсатты кен орнының даму объектілерінің өрт қауіпсіздігі шараларын жобалау негіздері.

7. 12.1.2004 жылғы МЕСТ «Өрт қауіпсіздігі».

8. ҚР СН 2.02-11-2002 «Ғимараттарда, үйлерде, автоматты өрт дабылын салу, өрт сөндірудің автоматты құралдарымен өрт туралы адамдарды хабардар ету және басқа да нормативті құжаттарының жабдықтандыру нормалары».

Өрт қауіпсіздігі бойынша нормативті құжаттар бекітілген тәртіпте жеке басып шығару мен тіркеуге жатады.

Өрт қауіпсіздігін сипаттайтын көрсеткіштері.

Өрт қауіпсіздігі белгілі көрсеткіштері бар, әрбір объектідегі факторларға байланысты.

Өрттің қауіпті факторлары, бұл адамдардың қаза болуына немесе шығынға және жарақатқа, материалдық құндылықтарға әсет ететін фактор.

Қауіпті факторларға мыналарды жатқызуға болады.

Төменде өрттің қауіпті факторларының шекті мәні келтірілген:

Ортаның температурасы -70° С

Жылулық сәулелену – 500 Вт/м²

Көмір тотығының құрамы – 0,1 %

Екі тотықты көміртегінің құрамы – 6 %

Оттегінің құрамы – < 17 %

Сонымен бірге өрт кезіндегі адамдар мен материалдардың құндылықтарға әсер ететін тағы да бір зақымдаушылар болады, оларға жататындар:

- сынған аппараттар, агрегаттар, қондырғылар, конструкциялардың бөлігінің сынықтары.;

- қираған аппараттар мен қондырғылардан шығатын улы және радиоактивті заттар мен материалдар;

- конструкцияның, аппараттың, механизмдердің, агрегаттрадың ток өтетін бөлігіндегі жоғары кернеу нәтижесінде пайда болған электр тоғы;

- өрттің нәтижесінде жарылған сұйықтардың, газдардың, шаңдардың қауіпті факторлары.

Осы факторлардың барлығын, өрт қорғанысы беріктігін ( тиімділігін) бағалау кезіндегі міндетті түрде ескеру керек.

Өрттің пайда болу мүмкіндігін, жанудың пайда болу шартымен анықтайды (жанғыш ортаның, тотықтырғыштардың және жағу көздерінің бар болуы). Бұл шарттар негізінен мүмкіндігі бар көп факторларға байланысты. Сондықтан, өрттің даму мүмкіндігі, өрттің қауіпті факторларының өзгеру қарқындылығымен сипатталуы мүмкін.

Өрттің қауіпті факторлары. Ғимаратты пайдалану кезіндегі құрылыстық конструкциялар белгілі тұрақты күш әсерімен болады; технологиялық қондырғылар белгілі қысымда, температурада және осы қондырғыны қоршаған сыртқы және ішкі ортада болады, ал адам үйде, жұмыста, демалыс кезінде жайлы ауа алмасу жағдайы мен температуралы ылғалды режимде болады. Бұл ауыр күштер мен әсерлерінің сипаттары болады. Бірақта, өрт кезінде пайда болатын эпизодикалық күштер мен әсерлерде де болады. Ондай күштер мен әсерлерге, жылулық әсері тұрақты және динамикалық күштер, өнімдердің толық және жартылай жануы, улы заттар, түтін жатады, олар өрттің қауіпті факторлары болып саналады (ҚӨФ).

Өрттің күші. Өрт кезіндегі бөлінген жылу ақырындап құрылыстың конструкцияларды, ғимаратқа сырттан келетін ауаны қыздырып, жанған өніммен сыртқа кетеді. Өрт кезіндегі жанған өнімнен бөлінген жылу құрылыс конструкциясымен қондырғыға ғана әсер етпей, адамдарға да әсер етеді. Жылу бөлінген кездегі қирату әсері, олардың қарқындылығына және әсердің ұзақтығына байланысты. Өрт кезіндегі бөлінген жылу саны жану бетінің бірлігімен, уақыт бірлігі өрт күшіне ауысады және q – мен белгіленеді.

Жану бетінің F_гор, Вт/м² аудан бірлігіне жататын, өрт күшінің шамасы, заттардың жану жылуына және олардың жануының салмақтық жылдамдығына байланысты және келесі формуламен анықталуы мүмкін:

q _{Fгор =} zβQ^p_n n (1)

z – химиялық жанбай қалу коэффициенті; β – жану жылжамдығының өзгеру коэффициенті; Q^p_n – жанудың ең төменгі жылуы, кДж/кг; п – жанудың салмақтық жылдамдығы, кг/(м² сағ), кг/(м² с).

Химиялық жанбай қалу коэффициентін тәжірибелік есептеулер үшін: сұйық көміртегінің жануы кезінде - 0,9; қатты жанғыш заттар жану кезінде - 0,95-0,99.

Заттардың жануының салмақтық жылдамдығының өзгеру коэффициенті, заттардың жану бетінің ауданының қатнасы мен олардың көлеміне, ораудың тығыздығына, жылулық ағындағы жағдайына, жанғыш заттрадың бетінің жағдайына, газ алмасу шартына байланысты.

Өрт күшінің өзгеруіне үлкен ықпал ететін, жанудың салмақтық жылдамдығы мен жану бетінің ауданын азайтатын өрт сөндіру құралдары.

Әсіресе өрт күшіне зор ықпал ететін автоматты және тұрақты өрт сөндіргіш құралдар.

Ғимараттағы температураны есептеу кезінде, өрт кезінде бөлініп шығатын жылу санын жылу алмасу беттерінің Ғ_t өлшемдерімен немесе ғимараттың көлемімен W байланыстыру керек.

Осымен байланысты келесі түсініктер енгізілген: қоршап тұратын конструкциялар q_Ғt бірлігіне жатқызылатын өрттік күш және ғимарат көлемі q_W бірлігіне жатқызылған өрт күші.

Демек:

q_Ғt = q_Ғгор·Ғ_гор/Ғ_t (2)

q_W = q_Ғгор· Ғ_гор /W (3)

Өрттен бөлінетін жылу, шетінен жану өнімдерімен кетеді және құрылыстық конструкциялармен топталынады.

1 м² –қа тең аудан беті арқылы, өрт кезінде топталған құрылыс конструкциясының жылу санын жылулық күш деп қабылдайды.

Белгілі мәндегі жылулық күш конструкцияны қиратуы мүмкін..

Жылулық күші Q, кДж/м² мен өрт күшінің арасындағы тәуелділікті келесі теңдеуден көруге болады:

Q = μ q_Ғгор t Ғ_гор / Ғ_K (4)

мұндағы μ – топтау коэффициенті; t – өрттің ұзақтылығы, сағ; Ғ_гор – жану бетінің ауданы, м²; Ғ_K – конструкция бетінің ауданы, м².

Теңдеуден көріп тұрғанымыздай (4), мұнда:

μ = Q Ғ_K / q_Ғгор t Ғ_гор;

және сол сияқты топтау коэффициенті, топталған конструкциямен жылу санының, өрттен бөлінетін жылу санына қатнасымен сипатталады.

Тұрақты жылу режимінің шарты үшін Q – дің максимальды мәні Ньютона формуласы бойынша анықталуы мүмкін:

Q = a(T_ос-T_п)t

мұндағы а – жылу алмасу коэффициенті; В_т / ( м^{2 0}С ); Т_ос – қоршаған ортаның температурасының орташа мәні,⁰С; Т_п–қоршап тұратын конструкциялар бетінің температурасының орташа мәні, ⁰С; t – жылу алмасу тұрақтылығы, сағ.

Жылулық күші тұрақсыз жылу алмасу режимінің шарты үшін Q кДж/м² келесі теңдеуден табуға болады:

Q_t = Q_а f(Bi, Fo), (5)

мұндағы Q_а –конструкцияның максималды жылу құрамы, кДж/м²;

Ві мен Fо –Био мен Фурье критериилеріне сәйкес мәні.

Осы тәуелділіктерді қолдана отырып, коэффициент пен жылулық күшін анықтауға болады.

Температура. Өрт кезіндегі ғимараттағы ортаның температурасы, ал сонымен бірге конструкцияның бетіндегі температурасы, келесі теңдей жағдайларда жану ұзақтығына және бетінің жану ауданынан, өрт күшіне байланысты.

Тұрғын үйлер, жалпы және өндірістік ғимараттағы ортаның температурасының өзгеруі үшін , ғимаратта:

Т_ос=f(t), (6)

мұндағы t –өрттің ұзақтылығы, сағ, мин.

Өрттер үшін тәуелдіглік (6) сыртқы өрттегі әртүрлі материалдардың жануы n тиімді алынған. Тәуелділіктер МЕСТ 30247.0-94- те көрсетілген «стандартты температуралы режим» түсінігінде енгізілген. «Құрылыс материалдары. Жанғыштығын сынау әдісі». Осы стандарттарға сәйкес тәуелділік (6) формуласымен талданылады:

Т_ос – Т_ос = 345Lg(8t+1) (7)

мұндағы t – өрттің пайда болуының алдындағы жоғары температураның әсер ету уақыты, мин; Т_ос –ғимарат ортасының температурасы, ⁰С t кезіндегі; Т₀ –өртке дейінгі ғимараттағы температурасы, ⁰С.

Жеке жағдайларда стандартты өрттің орташа температурасын анықтау үшін келесі формуланы қолданған ыңғайлы:

Т_ос – Т_ос = 504t^0,15

«Стандартты өрт» үшін графикалық температуралы қисық 1- суретте ұсынылған. Осы суретте өрт басталғанға дейінгі әртүрлі уақыт аралығында стандартты өрттің температурасы туралы мәліметтер келтірілген. Осы стандартты температуралы қисық құрылыстық конструкциялардың өрт тұрақтылығын сынау негізінде орналастырылған.

Өндірістік ғимараттағы, тұрғын және жалпы ғимараттағы өрттердің нақты температуралы режимі, стандартты температуралы режимнен ерекшеленуі мүмкін. Каучуктың, текстолиттің фенопластың, мақтаның және қағаздың жануы кезінде температураның өзгеру сипаты әртүрлі. Каучук жанған кезде температура стандартты режимнен асып кетеді, ал басқа жағдайларда мақта, фенопласт жанған кезде температурасы стандартты режимнен төмен болады

Нақты суреттерде температураның теориялық және эксперименталды режимнін зерттеу кезінде, келесі мәндерді көруге болады. Кез - келген өрт еркін жану кезінде төрт кезеңге бөлінуі мүмкін: I –алғашқы, I I –дамушы кезең, I I I- жалындап кеткен өрт, IV- өшкен өрт (2- сурет).

Материалдар мен заттардың жарылыс өрт қауіптілік қасиеттерін зерттеу, өрт жүйесінен жанғыш ортаны шығаруға бағытталған өрт профилактикасының негізгі шарттарының біреуі болып табылады.

Заттар мен материалдардың агрегаттардың жағдайы бойынша келесілерге бөлінеді: газдар-заттардың + 25⁰С температура мен 101,3 кПА қысымдағы, қаныққан буларының қысымы, 101,3 кПА-дан асып кетеді; сұйықтар да сол сияқты, бірақ қысым 101,3 кПА-дан аз. Сұйықтарға сол сияқты қатты балқытылған заттар жатады (парафин), балқу температурасы мен тамшыға айналуы -50⁰С аз, қатты материалдар мен олардың қоспалары, балқу температурасы мен тамшыға айналуы 50⁰ С көп (мысалы, вазелин -54⁰С ), сонымен бірге балқу температурасы жоқ (ағаш, мата және тағы басқа); шаңдар, диспергирленген (аэрозольды) қатты заттар мен материалдар, бөліктерінің өлшемі 850 мкм-нан аз (0,85мм).

Егер өрт адам қатысынсыз жанса, шығынға әкеледі, ал егер адам қатысуымен жанса өрт болмайды, ол шығынға әкелмейді.Барлық жанғыш заттарды (жанатын) жану реакцияларына қатысатын негізгі газауалық қоспаның компененттері болатын, сутегі меноттегі бар.

Терминдер мен анықтамалар

Жану – бұл тұрмыста және өндірістеадамның әртүрлі қажеттігін қамтамасыз ету үшін, бағытталған жарық пен жылу бөлінумен, жанғыш заттардың химиялыө тотығу үдірісінің жылжам жүруі немесе ұйымдастырылған үдіріс. Егер өрт, арнайы ошақтан тыс бақылауынсыз жанса, онда жанудың өзі арнайы ошақта басқарылады (газ плитасы, домна пеші және жылу станциялары).

Жану үш жағдайда болуы мүмкін: жанғыш зат (қатты сұйық және газдар) тотықтырғыштың жеткілікті көлемі (оттегі, хлор, фтор, бром, иод) белгілі температурасымен, тұтану көзінің белгілі қуаты (жалын, ұшқын).

Өрттің негізгі себептері болып: оттың және дәнекерлеу жұмыстарын дұрыс жүргізбеу; отқа назар аудармау; жылыту пештері мен қондырғыларын пайдалану ережесін бұзу, тұрақты электр найзағай разряды, шаңды газды ауалық қоспалар мен булар жарылысы; үйкеліс кезіндегіқызу мен ұшқындану; электр жабдықтары, кабелдік тораптар және электр қондырғыларының ақауы; жанғыш заттардың өздігінен жануы; технологиялық режимді бұзу; аттыру жұмыстары; трактілер.

Жоғарыда аталған себептерді экзогенді өрттерге жатқызуға болады.

Эндогенді өрттердің себептері болып: тотықтыруға қабілетті материалдардың болуы (ұсақталған көмірдің, торфтың, сланцтың, руданың жиналуы); жанған бөліктердің бетіне тотықтырғыш оттегінің жиналуы; өздігінен жану ошағындағы жылудың қайтуы қиындығы; жану фазасына өту үдірісі мен материалдардың орташа және төмен температурада тотығуын жүргізу үшін, жоғарыда ұсынылған үш жағдайды белгілі уақыт аралығында сақтау.

Жанғыш қоспаның қасиетіне байланысты жану – гемогенді болады (грекше homogenes – құрамы бойынша бірдей) және гетерогенді (грекше gter – күрделі). Гемогенді жану кезінде алғашқы заттардың агрегатты жағдайы бірдей, мысалы газдардың жануы. Қатты және сұйық заттардың жануы гетерогенді болады.

Жануды келесі түрлерге бөлуге болады: тұтану, жалындау, өздігінен тұтану, жану және жарылыс. Тұтану жанғыш қоспалардың сығылған газсыз, тұтану көзімен жағу кезіндегі жылдам жану.

Жанғыш қоспа- жанғыш газдар мен булардың ауамен қоспасы.

Тұтану температурасы сұйықтар мен материалдардың жануына потенциалды дайындығымен сипатталынады. Жанғыш сұйықтар өрт қауіпсіздігі дәрежесі бойынша, келесі класстарға бөлінеді: 1- тұтану температурасы 28⁰С –ға дейінгі жеңіл тұтанатын сұйықтар (ЖТС),

(ацетон, бензин, метил спирті); 2- ЖТС, тұтану температурасы 28-45⁰С (лигроин, жеңіл мұнай, керосин); 3- тұтану температурасы 46-120⁰С (матор және трансформатор майы, солярка); 4- тұтану температурасы 120⁰С-дан көп ( мазут, солидол, машина майы, асфальт). 3 және 4 кластар жанғыш сұйықтарға жатады (ЖС).

Тұтану – алаудың пайда болуымен, жағу көзінің әсерімен болатын жану.

Өздігінен тұтану – бұл ашық оттың қатынасынсыз, ішкі қыздырылған жылу көзінің тұтану үдірісі (жану). Оның мысалы ретінде майланып кеткен ескі торфты алуға болады.

Өздігінен жану – сырттағы жылу ағынының қатысынсыз, оттегінің ауамен тотығу нәтижесінде жанғыш материалдың жануы (көмірдің, сланецтың, темір сульфидінің жануы).

Жану – тұтандыру көзінің әсерінен болған жану.

Жарылыс – көп мөлшерде энергия бөлінетін және көбейту есебінде жұмыс жүргізуге қабілетті, сығылған газдар түзілетін, заттардың жылдам жүретін физико- химиялық жарылысы.

Жарылыс мысалына, іштен жанатын двигательдердің жұмысын жатқызуға болады. Жарылыс кезіндегі газдың қоспасының қысымы 1 мПа, А +1500-2000⁰С – ға жетеді.

Заттар мен материалдардың өрт қауіптілігін бағалау кезінде, олардың агрегатты жағдайын ескеру керек. Жану үдірісі газдық ортада жүретін болғандықтан, өрт қауіптілігі көрсеткішінің сапасына, шарттарын ескеру қажет. Өрт қауіптілігінің негізгі көрсеткіштеріне, өздігінен тұтану температурасы мен тұтанудың консентрациялы шегі жатады. Жануға және алауды таратуға қабілетті ауадағы жанғыш газдар мен булардың минимальды консентрациясы, тұтанудың төменгі консентрациялы шегі деп аталады.

Бірнеше газдар мен сұйықтардың төменгі өздігінен тұтану шегі 1- кестеде келтірілген. 1-кесте

Төмен бір қатар сұйықтардың тұтану шегі 2- кестеде келтірілген. 2 -кесте

Ескеру керек, ұшқынның температурасынан жоғары температурағы дейін, жанғыш сұйықтарды қыздырумен байланысты, технологиялық үдірістер- жарылыс қауіпті ұшқын болады. Температурасы жеткілікті болған кезде, ауамен жеті қос сұйықтар ғана жанады, ал сұйықтардың өзі жанбайды, жану жылдамдығы сұйықтардың булану жылдамдығынан жоғары. Сондықтан, сұйықтардың бір қалыпты жануы үшін, ұшқын температурасынан жоғары қыздыру керек, сұйықтың булану жылдамдығы, қоспаның жану жылдамдығын қуып жету үшін. Сұйықтар мен газдардың негізгі жарылыс қауіпті көрсеткіштеріне 3- кестеде келтірілген көлемі бойынша

( ТЖШ_ЗР, ЖЖШ_ЗР), %- төменгі және жоғарғы жарылғыштық шегі жатады.

Газдар мен сұйықтардың жарылғыштық шегі, көлемі бойынша, %

Газдар мен сұйықтар ғана жарылмайды, сонымен бірге шаңда жарылады. Ішкі шаңның (аэрозоль) жарылыс қауіптілігі келесідей сипатталады: тұтанудың төменгі консентрациялы шегі (жарылғыштығы) г/м³; өздігінен тұтану температурасы; тұтанудың минимальды энергиясы, тұтану қауіптілігін жою үшін қабылданатын жанбайтын шаңдардың минимальды консентрациясы.

Аэрозольдың жарылғыштығының төменгі шегі тұрақты емес және дисперстілігі мен ылғалдылығына (бөліктерінің өлшемі) байланысты.

Өлшенген шаң, егер ТЖШ _ЗР 60г/м³ –нан аспаса, жарылыс қауіпті деп есептелінеді. Әсіресе жарылыс қауіпті, ТЖЖ _ЗР 15г/м³- нан аз болмаса.

Төменде ТЖШ _зр –дің бір қатар шаңдары келтірілген г/м³ :

- отын шаңы – 25,2;

- торф шаңы – 10,1;

- көмір шаңы – 12,4;

- күкірт (фракция 250 мк) – 23,0;

- қант (фракция 850 мк) – 15,0;

- темір – 100.

Жарылғыштық қасиеттері бар сланецты, колчеданды кен орындарындағы зиянды күкіртті жатқызуға болады.