Модуль Саяси өмір және қоғамның саяси жүйесіс – 10 сағат

Дәріс № 7. Саяси жүйе.

Саясатты жүйелік баяндау принциптері. Саяси жүйе ұғымы.

Саяси жүйелердің құрылымдары, типтері, даму заңдылықтары.

Қазақстан Республиғкасының саяси жүйесі.

Саяси режимнің мәні, ерекшелігі. Саяси тұрақтылық ұғымы.

Саси режимнің түрлері- авторитарлық, тоталитарлық және демократитялық саяси режим.

Жалпы алғанда ғылымда жүйелік әдіс саяси жүйелерді қоршаған ортаның әсерін сезінетін ағза ретінде қабылдауына негізделеді. Саяси өмір адамдардың тәртібі мен тиімді іс-әрекеттердің барлық көп түрлілігі тұтас алғанда жүйелік реттің құбылысы ретінде талданып, ғылымдағы жүйелілік әдістеменің бар құралын пайдаланудың жетістігі ретінде қарастырылады.

Саяси өмірді мұндай түсіну саяси ғылымдағы категориялық және ғылыми-танымдық аппаратты барынша байытып, ХХ ғасырдың ортасында саяси ғылым эволюциясына жаңа бағыт әкелді.Сонда да саясаттануға жүйелілік сараптауды енгізудегі эвристикалық құндылықтарына қарамастан, ол әрине абсолютті даусыз теория бола алмады, өйткені жүйелілік әдістің сыналған кемшіліктері саяси жүйенің теориясында сөзсіз өзіне тән жүзеге асыруларын тапты. Қалай болмасын жаңа теория терең зерттелген концептуальды және ғылыми-категориалды аппараты мен өзінің дәстүрі бар теория ретінде көрініп, саяси ғылымдағы басқа концепциялармен қатар берік позицияны иеленді. Ол динамикалы дамып жатқан саяси ғылым үшін әлеуметтік-саяси өмірдің күрделі мәселелерін зерттеуде жаңа көкжиектер ашты.

Саясаттануда жүйелілік әдіс пайда болғанға дейін кең тараған құбылыс саяси шындықты бөлшектеу мен ерекшелеу болды,ол кезде оны тұтас қараудың кері қажеттілігі болды, өз кезегінде одан да барынша кең жиынтыққа қосылған. «Саяси жүйе» ұғымы өзара байланысты элементтердің жиынтығы ретінде түсіндірілетіндіктен, бұл қайтадан бағытталуға жол береді.Осыдан саяси жүйені нақты қоғамда бақыланатын, саяси ортаға батырылған және оның әсеріне жауап беретін саяси бірлесіп әрекет етудің жиынтығы ретінде зерттеу керектігі туындайды. Ол тұтастықтың онымен күрделі қатынаста болатын бір бөлігі ретінде көрінеді.

«Саяси жүйе» ұғымын саяси ғылым XX ғасырдың орта шенінен қолдана бастады. Саяси жүйелер теориясының негізін қалағандар американ саясаттанушылары Д.Истон мен Г.Алмонд. Д.Истон өзінің «Саяси жүйе» (1953), «Саяси өмірді жүйелік талдау» атты еңбектерінде саяси жүйені сырттан келетін импульске жауап беретін дамып және өзін-өзі реттеп отыратын организм ретінде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарасақ, саяси жүйе біртұтас, қоғамдық өмірдің ерекше сферасы.

Г.Алмондтың«Салыстырмалы саяси жүйелер» (1956) деген мақаласында саяси жүйе саяси институттар мен саяси мәдениеттің бірлігі деген тұжырымға басты назар аударады. Марксизм позициясынан саяси жүйе саяси процестср субъектілері әлеумсттік топтардың мүдделерін бейнелейтін қоғамдық қондырманың элементі ретінде талданады. Бұл мүдделер саяси процестср арқылы, саяси шешімдерді қабыддау мен іскс асыру арқылы саяси құрылымдардың көмегімен жүзеге асырылады (қараңыз, Фарукшин М-Х. Политическая система общества. Социальнополити-ческие науки. 1991, 5, 60 бет.) Мұндай тәсіл бойынша саяси жүйе ең алдымен саяси институттар жүйесі болады, автор институционалданған жүйені басқа жүйешелермен қатар тұратын жүйеше ретінде қарастырады.

Әдебиетте басқа ұғымды байқауға болады, атап айтсақ: саяси жүйе саяси институттар жүйесінде жүзеге асатын саяси идеялар жүйесі ретінде қарастырылады. Саяси жүйені түсінудегі мұндай әртүрліліктің болуы кездейсоқ емес, ол кепбейнелі тараптардың бірлігі ретіндегі феноменнің өзінің күрделілігіне негізделінген.

Саяси жүйенің лайықты түсінігі өзекті белгілері мен одан шығатын тараптардың қатаң айырмашылығын талап етеді. Жоғарыда көрсетілген анықтамалар көбінесе осы проблемаларды қарастырумен байланысты.

«Саяси жүйе» ұғымы ең алдымен қоғамның саяси сферасының жүйелік сипатын білдіреді. Антика кезеңінен бастап саяси ойшылдар қоғамның әртүрлі саяси қүрылыстары өмір сүретінін түсіне білді. Мысалы, Платон мемлекеттік басқарудың үш формасын көрсетеді: монархия, анархия, демократия, олардың әрқайсысы өз кезегінде заңды және заңсыз болып болінеді. Бұған ұқсас пікірді Аристотель де айтады, ол басқарудың төрт формасы болатындығын көрсете отырып, оларды дұрыс және дұрыс емес деп беледі.

Саяси ғылымдар тарихында бірте-бірте саяси сфера жүйелік біртұтас деген идея қалыптасты. «Саяси жүйе» ұғымы жалпыланған түрде осы идеяны бейнелейді.

Саяси жүйе теориясының негізін салушы Д.Истон, сондай-ақ француз саясаттанушысы Дювержье саяси жүйе элементтер жүйесі ретінде олардың өзара әрекеттерінің, рольдерінің, қатынастарының, сонымен бірге нормалар мен ережелердің жиынтығы деген ойға басты назар аударады. Осы тұрғыда саяси жүйенің институционалды, коммуникативті, функционалды, нормативті тәрізді әртүрлі жүйешелерін айырады. Бүл жүйешелердің әрқайсысының өз ерекшеліктері бар, өз функцияларын атқарады және жүйенің тұтастығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ете отырып басқалармен өзара байланысқа түседі.

Батыстық саясаттануда екі идея басым: біріншіден, саяси жүйе туралы белгілі бір нәрсені оның сыртқы ортамен байланысын сараптау арқылы айтуға болады; екіншіден, саяси жүйені нақты түсіну элементтердің өзара әрекетін, ролъдік функцияларын және реттеуші нормаларын талдау нәтижесіндс жолға қойылады.

Осыған байланысты саяси жүйені ортамен «кірудегі» және «шығудағы» өзара әрекеті бойынша қарастырылатын «қара жәшікпен» теңестіреді.

Осыған ұқсас жайтпен, яғни жәшіктің ішіндегі болып жатқандарды елемей Д.Истон саяси жүйені қарастырды. Ол басты түрде жүйенің экономикалық, мәдени, діни, экологиялық, биологиялық, психологиялық, халықаралық және т.б. глобальды елеуметтік жүйеге енетін басқа жүйелердің кешенінен түратын өз ортасымен қатынасын талдады. Саяси жүйе мен оның ортасы арасындағы қатынастар жүйеге импульс беретін орта тарапының кіріс түрінде, орта импульсіне жүйенің реакциясы болып табылатын шығыс түрінде бейнелейді.

Жүйе орта импульстеріне жауап бере отырып ортаға ықпал етеді. Орта жүйе тарапынан импульс ала отырып өз кезегінде жүйеге ықпал етеді, және барлығы жаңадан басталады. Бір сөзбен айтқанда, жүйе мен ортаның өзара әрекеті тұйық кибернетикалық мақсаттардың өрекеті принципі бойынша өтеді.

«Кірісте» қогам тарапынан болатын талаптар мен қолдауларды белгілеуге болады. Саяси жүйе оларды «игеруге», қайта өндеуге және сыртқы сигналдарга лайықты жауап беру үшін шақырылған. Бұл саяси жүйенің басқалар тәрізді тікелей және қайтымды байланыстың болуы арқылы қалыпты қызмет етуін білдіреді. «Шығыста» жүйенің сырттан келетін сигналдарға өзіндік реакциясы болып табылатын шешімдср мен әрекеттерді белгілеуге болады. Олар қоғамның барынша немесе барынша емес талаптары мен күтулері болуы мүмкін. Осымен жүйенің легитимділік деңгейі, яғни қоғам тарапынан оны қолдау мен қабылдау анықталынады. Легитимділік ұғымының тұтастай жүйеге де, оның жүйешелері мен элементтеріне де таратылатындығы айқын. Жүйе ішіндегі кез-келген асыра тырмысудың болуы, жекелеген жүйешелердің келісімділігінің болмауы тұтастай саяси жүйенің легитимділік деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Дел осылай қоғамда да жүйсдегідей тәрізді болады.

Сонымен, импульстың екі түрін немесе кірістің екі түрін бөліп көрсетеді, мысалы, сайлаушылардың жүйеге деген талабы мен олардың жүйені қолдауы.

Талаптардың ауқымы оте кең жалақыны көтеру, еңбек жағдайын жақсарту, білім берудегі ассигнованиялар жәнс т.б. Егер де талаптар көп болса, бұл тек белгілі бір шекке дейін шешуге қабілетті жүктемелердің көбейіп кетуіне байланысты жүйенің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Егер де талаптар көп болып, оны парламент немесе үкімет шешуге физикалық жағынан дайын болмаса жүктемелер сандық, егер де талаптар күрделі болса сапалық болуы мүмкін. Сондықтан да оларды жүйе мүмкіншіліктерімен сәйкестендіру керек. Мұның салдарының ауырлығынан құтылу жолын саясаткерлер іздестіруге тиіс. Бұл мәселені талаптарды белгілі бір шеңберде ұстап тұратын қоғамда өмір сүріп отырған құндылықтар жүйесі, мәдени нормалар, қондырмалар және т.б. атқарады.

Импульстың немесе кірістің екінші түрі — қолдау да жүйе үшін өте маңызды. Тұтастай алғандағы қауымдастықты (елді) қолдауды, режимді қолдау, үкіметті қолдау және оның қалған барлық мүшелерін қолдауды айырып алғанымыз абзал. Мысалы, өмір сүріп отырған режимді жек көре отырып, өз отанының патриоты болуы мүмкін, әрекет етуші үкіметтің қызметін жаратпай режимді қолдауы мүмкін, жекелеген мүшелеріңе теріс баға бере отырып тұтастай үкіметті қолдауы мүмкін.

Кез-келген саяси жүйеде маңызды екі механизмнің болуы шарт. Біріншіден, бұл қадағалаушы механизм, осы арқылы жүйені әрекетке түсіретін талаптар мен қолдаулар белгіленеді. Екіншіден, талаптар мен қолдауларды шешімдер мен әрекетке өзгерте конверсивті (өзгертуші) механизм жұмыс істеуі керек. Д.Истон талаптардың келесі түрлерін бөліп көрсетеді: игіліктер мен қызметтерді бөлуді қарастыратын талаптар (еңбекақы, зейнетақы мен көмек туралы зандар қабылдау, жекелей алғанда, оларды төменгі деңгейге дейін орналастыру мен көтеру; жұмыс уақыты туралы зандар қабыддау, жекелей алғанда 8 сағаттық жұмыс күнін белгілеу; білім беру мүмкіндіктерін кеңейту туралы; жолдарды жақсарту, көлік құралдары мен транспорттың жұмысын жақсарту туралы заңдар қабылдау); жүріс-тұрысты реттеумен байланысты талаптар (қоғамдық қауіпсіздікті; нарықты; неке, денсаулық сақтау, санитарлық ахуалды жақсарту және т.б. салалардағы бақылауды қамтамасыз ету); коммуникация мен ақпарат сферасындагы талаптар. Қолдауға келер болсақ, оларды былай топтауга болады:

- материаддық қолдау: салық төлеу, қоғамдық бастаулардағы еңбек, әскери қызмет;

- заңдар мен директивалардың сақталынуы; саяси өмірге араласу: дауыс беру, саяси дискуссияларға қатысу және т.б. саяси қатысу формалары; ресми ақпараттарға назар аудару, оларға сену, мемлекет пен оның рәміздеріне және ресми салтанаттарға құрмет.

Саяси жүйе мемлекеттік басқару механизмдері арқылы легитимді шешімдерді жасақтайды жөне олардың жүзеге асуы бойынша әрекеттер қабылдайды.

Саяси жүйенің негізгі элементтері:

- билік — шешімдерге ықпалын тигізе алатын бәсекелес топтар арасында ресурстарды бөлу;

– мүдделер — мақсаттар жиынтығы, оларды көздей отырып жекелеген тұлғалар немесе топтар саяси процестердің қатысушысы болады;

– саясат — әдетте заңнама түрінде болатын билік пен топтардың мүдделерімен бірге олардың арасындағы өзара әрекеттердің қоғамдық нәтижесі.

Д. Истон мен Дювержьенің зерттеулері саяси жүйе табиғатын түсінуге қадам жасады. Бірақ оларда бір-бірімен қатынаста, өзара әрекетте және т.б. табылатын элементтердің өзі нені біддіреді деген мәселенің басы ашылмай қалғандығы даусыз.

Осы мәселені қарастыруда өзінің көрнекті үлесін Алмонд қосты. Ол саяси жүйеде институциональды және құндылықты тәрізді элементтердің екі тобын айырып алу керек деп есептейді. Мұнымен саяси жүйенің жоғарыда Алмонд көрсеткен анықтамасы байланысты. Ағылшын саясаттанушысы Уайт пен поляк саясаттанушысы Е. Вятр құндылықтар жүйссін саяси жүйеге қатынас бойынша сыртқы бір дүние деп есептсйді. Тиісінше, саяси жүйе әртүрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің белгілі бір құндылықтар мен идеалдар негізінде келісімі үшін қажетті саяси институттарды бейнслсйді. Оның моні мынада, институттар жүйссі мен құндылықтар жүйесі бір-бірінен ажыратысыз және олар жиынтығында ғана саяси жүйені құрады. Институциональды жүйенің негізінде жатқан құндылықтар жүйесі қондырмалы және жүріс-тұрыстық қалып, оның шегінде саяси жүйе орналасады, және ол занды түрде рәсімделген немссс рәсімделмеген болуы мүмкін.

Сонымен, саяси жүйс кұрылым, яғни элементтер мен олардың арасындағы өзара әрекеттің жиынтығы екен. Жүйе элсмснтіне мыналар жатады:

- институттар жүйссі,

- немесе саяси құндылықтар жүйесі, нсмесс саяси мәдснист және институттар жүйесі. Бірақ қай жағдайда болмасын, авторлар құндылықтар жүйесінс басымдық береді.

Барлық элементтер өзара әрекетте болады және ақыр аяғында олардың өмір сүруінің экономикалық шарттарында негізделген әлеуметтік топтардың саяси мүдделерін келістірудің белгілі бір тәсілінің жиынтығымен жүзеге асады. Кез-келген саяси жүйс, оның әрбір элементі белгілі бір әлеуметтік мүдделердің дәл болсын, болмасын бейнесі болып табылады.

Саяси жүйе экономикалық қатынастар мен құрылымдардан бастап рухани адамгершілік сферадан аяқтап қоғамның ахуалын бейнелсйді. Ол арқылы әлеуметтік мүдделер анықталынады, кейіннен саясатта бекітілетін әлеуметтік басымдылықтар құрылады. Саяси жүйеде барлық, әлеуметтік өмірдің «өзегі» өтеді, өйткені онда жалаң түрде және тікелей көзқараспен қол жететіндей формада қайшылықтар болады, мұнда олар рұқсат алады. Осы мағынада саяси жүйе әлсуметтік өмірдің бейнесі бола отырып, қоғамның тұрақтылығы мен тұтастығын қамтамасыз ететін саяси биліктік шешімдер қабылдау жолымен қоғамдық күштер мүдделерінің қақтығысы да, келісуі де өтетін сфера болып табылады. Осындай жолмен саяси жүйелер құрылымына саяси қатынастар да енеді.

Уорд пен Макридистің айтулары бойынша саяси жүйе проблемаларды анықтау мен қою үшін пайдаланылатын механизмді бейнелейді, ол сондай-ақ мемлекеттік қатынастар, әртүрлі қоғамдарда шешімдердің орындалуын өңдеу мен бақылау үшін де қажетті. Ресми механизм, оның көмегімен заңдық негізде анықталған проблема мен шешімдер, күн тәртібіне қойылады, өңделеді және әрекетке келтіріледі, басқару (немесе мемлекеттік басқару) деп аталынады. Алайда басқару салыстырмалы саясаттануды зертгеушілер үшін қызығушылықтарының бірден-бір пәні болып табылмайды. Мысалы, мынадай саяси жүйелер бар, барлық ересек азаматтар шешімдер қабылдауға қатысу мүмкіндіктеріне ие болады. Керісінше, диктатура тұлғалардың тар шеңберінде шешімдер қабылдауға қатысуды шектейтін саяси жүйе.

Саяси жүйе талаптар мен қолдаулардың «кіретін» тиімді импульстарын, сондай-ақ олармен шиырлас саяси ынтымақтастық пен қайшылықтарды қайта құратын күштерден, процестерден, инсти-туттардан тұрады.

Бұл «кірстін» элемснттер кейіннен жүйеден «шығатын» ақырғы өнімдерге дейін өзгереді. Осындай процестің арқасында саяси жүйе саясатты жасақтайды, оның көмегімен құндылықтар жасалынады және бөлінеді.

«Қара жәшік» моделін Д.Истон өкілдік жүйе негізінде жасаған және оның азаматтық қоғаммен, оның құрылымдары мен институттарымен өзара әрскетінің ерекшелігін бейнслейді. Сондықтан да Д.Истонның моделінде саяси жүйе сырттан келетін импульстарды қабылдайтын, оларға жауап беретін «қара жәшік» бейнесінде бейнеленеді. Басқа сөзбсн айтар болсақ, жүйе қоғамның мүдделерін лайықты бсйнелеуге, оның талаптарын қанағаттандыруға және оны қолдауға тартылған.

Қалыпты тікелей және қайтымды байланыстар болмайтын қоғамды билейтін автократиялық жүйенің ерекшелігіне негізделген модель мұндай түсінікке балама бола алмайды. Өйткені жүйе қоғамға бұйрықтар мен директиваларды жібереді, ал қоғам бұйрықтардың орындалуы туралы және саясатты қабылдағандары туралы хат жібереді.

Саяси жүйенің қалыпты қызмет етуі, тұрақтылығы, тұтастығы мен легитимділігі бірқатар шарттарға байланысты мүмкін болады. Жоғарыда атап өткеніміздей, талаптардың ұстаусыз өсуі мен қолдаудың бәсеңдеуі жүйенің дезинтеграциясына соқтыруы мүмкін. Сол себептен де ол билік легитимділігінің құралдарына ғана емес, сонымен бірге талаптардың легитимділігіне ие болуы тиіс, олардың бір бөлігін ескірген немесе уақыты етіп кеткен ретінде саяси алаңның жиегіне шығарып тастауы, талаптардың өзін рационализациялауы керек. Құндылықтар жүйссіне, яғни оның талаптардың тиімді көлемі мен сипаттарына толықтай кепілдік бере алатынына сенім артуы, демек стихиялардың шлюзін ашуы керек, осының нәтижесінде процсстер бақылаудан шығып кетуі мүмкін. Қалыпты ряси өмір талаптары мен жүйе мүмкіндіктерінің белгілі сәйкестігін қамтамасыз ете алады. Егср дс антократиялық жүйеде саяси жүйенің қоғамға үстемдігі орын алар болса, өкілдік жүйедс іс белгілі бір мағынада қарама-қарсы бағытта өрбиді.

Саяси жүйснін қалыпты қызмет етуі үшін талаптардың «енуін» реттсп отыратын шекаралық аймақ талап етіледі. Дол осы аралық аймақта артикуляция, яғни қажеттіліктердің талаптарға өзгеруі өтеді. Бұл аймақтың талаптардын бей-берскет ағынына тосқауыл қоятындығы анық бұқаралық талап стулерді рсттеудің өзіндік механизмі болып Табылады.

Мемлекеттің әлсіреуі, өз функцииларын алуы адам құмарлықтарының стихиясының шешілуі мен әлеуметтік-саяси «тығырыққа» тірейді, бұқаралық талап етулерді рсттсу тетіктерінің қажсттілігі айқын бола бастайды. Саяси жүйе оларды өз қорында ұстап отыруға тиіс, тек осындай жағдайда ғана дамыған демократияны да қиратуга кабілетті «талап сту рснолюциясы» дсп аталатын қысымға бере алады.

Саяси ииституттар қызметі мен олардың арасындағы өзара әрекет норматитік ұлттық жүйе жиынтығында болатын белгілі бір принциптср мен нормалардың нәгізінде жүзеге асады.

Саяси жүйеде саяси мәдениет, яғни жалпы мәдениеттің саяси инетитуттар мен саяси процестермсн байланысты болатын бір бөлігі фундамснталды мендс болады. Саяси мәдениет ең алдымен саясатқа, саяси қатынастарға және саяси жүйеге бағытталған көріністердің, идеялардың, мақсаттар мен дәстүрлсрдің жиынтып. Бірақ ол жүріс-тұрыстық аспектіні де қамтиды. Егер рухани мәдениет тұтастай алғанда әртүрлі қатынастардағы жүре-тұра нормалары мсн срсжслсрін бслгілссс, саяси модснист саяси сфсрадағы жүріс-тұрыс нормалары мсн “ойын ережелерін” анықтап белгілейді. Ол өмір сүріп отырған саяси жүйснің, оның институттары мен ұйымдарының бірлігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін құндылықтар жүйссін білдіреді. Қоғамдағы үстемдік етуші саяси мәдениет қорғаныс рөлін, өмір сүріп отырған саяси жүйснің тірегі қызметін атқарады. Барлықтаптар мен әлеуметтік жіктердің саяси мәдениетті игеруі олардың интсграциясына, билік жүйе кең әлеуметтік базасының қалыптасуына, ҚЫЗМЕТ етіп отырған саяси жүйені барлық қоғамның қолдауын қамтамасыз етуінс есптігін тигізсді.

Саяси мәдсниет саяси жүйенің, саяси институттардың, саяси қатынастар мен процестердің сапалық сипаты болып табылады. Белгілі бір мағынада былай айтуға болады қоғамның саяси мәдсниеті қалай болса, саяси жүйс де соған сай болады, өйткені барлық, элемснттер қандай да бір халықтың мәдсниетін жасаушы болып табылатын қоғамның басым бөлігі бөліп көрсететін құндылықтар жүйесімсн анықталынады.

Саяси жүйенің негізінде жатқан және оны анықтаушы құндылықтар проблемасы мүдделермен тығыз байланысты, себебі маңыздылық пен құндылық дәуір мүдделерімен анықталынады.

Әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделері сәйкес болмайды, сондықтан да құндылыққа деген көзқарастар, құндылықтық пайымдар әртүрлі болуы мүмкін. Сонымен қатар бірқатар ортақ мүдделер де болады. Әлеуметтік келісім мен саяси тұрақтылық — барлық әлеуметтік топтардың, тұтастай қоғамның мүдделері. Сол себептен де саяси мәдениетте ортақ мүдделерден шығатын құндылықтарды және қандай да бір әлеуметтік топтың мүдделерінен шығатын құндылықтық пайымдарды айырып алу қажет. Олардың арақатынасы әрқилы болуы мүмкін. Бірақ антагонизм, үстемдік пен бағыну жағдайында саяси жүйе құндылықтарды үстемдік етуші таптың мүдделеріне сай өлшемде ескереді.

Саяси жүйе жалпы адами адамгершілік нормалар мен талаптардың басымдығын сезінгенде ғана берік бола алады. Жалпы алғанда адамзат қоғамы шексіздікке, адам болмысының ақиқаттығына деген сенімді қажет етеді. Бұл өте жұқа материя нағыз шынайылық, онымен есептеспеуге ешқашан жол берілмейді.

Адамгершілік мақсаттардың, жалпыға маңызды құндылықтардың ақиқаттығын, нормативтілігін тануда әртүрлі әлеуметтік күштердің, саяси қозғалыстар мен партиялардың бірігуі өтеді.

Құндылықтарға деген қатынастың деңгейін саяси жүйенің сипаты, полюстері дсспотия мен демократия болып табылатын олардың барлық спектрі анықтайды.

Саяси жүйелер әр алуандығымен ерекшеленеді. Саяси ғылым осы өр алуандықты талдауға, жекелей алғанда шатаспас үшін және оларды түсінуге қол жеткізу үшін олардың формалары мен типтерін анықтауға әрдайым талаптанып келеді. Саяси ғылымда саяси-жүйелердің белгілі бір критерилері бойынша бірқатар типологиясы бар:

1) Әлеуметтік-экономикалық формация типі маңызды критерий болып табылады. Осы тип бойынша саяси жүйелердің маркстік типологиясы құрылған. Формациялық принциптерге сай құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік саяси жүйелерді бөліп көрсетеді. Формациялық төсіл шекарасы туралы мәселе ашық болып қалса да қарастырылып отырған типология барынша ғылыми. Әлеуметтік топтар мүдделерінің келісімі мен қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ету тәрізді саяси жүйе типі қоғамдық қатынастардың сипатымен, үстем таптың мүдделерімен анықталынады. Бірақ саяси жүйені лайықты түсіну үшін фориациялық

тәсіл антикалық дәуірден бастау алған өркениеттілікпен толықтырылуы қажет. Бұл әсіресе қазіргі саяси жүйелердің типологиясы үшін маңызды, өйткені қазіргі дөуірде формациялық принцип толықтай жоғалып кетпесе де екінші орынға ығыстырылған.

2) Мұндай тәсілдің негізін М. Вебер қалаған. Саяси жүйені типологияландырудың критерийі немесе негізі билікті негіздеудің, оның легатимділігінің әдісі болады. Осы критерийге сай саяси жүйелер дәстүрлі және рациональды болып бөлінеді.

Біріншіден, бағыну түрткілері болып дағды мен харизма, екіншіден — мүдде қызмет етеді. Биліктің дәстүрлі типі дәстүр көрсеткенді атқаратын принциппен қызмет етсе, рационалды немесе легитимді-құқықтық жүйеде билік принциптер мен құқықтық нормаларға негізделінген.

Вебер бойынша билікті, оның легитимділігін негіздеудің бұл дәстүрлік әдісі тек қана заңдылыққа деген сенімге ғана емес, өмір сүріп отырған тәртіп пен биліктің қасиеттілігіне де негізделінген. Өзінің мотивациясы бойынша бұл тип көп жағдайда үлкенге және отбасы иесіне ерікті бағыну дәстүрі берік және тұрақты болатын патриархалды отбасы қатынастарына ұқсас. Легитимацияның дәстүрлі әдісі феодалдық Еуропа мен Шығыс үшін тән. Вебер Батыста да құқықтық мемлекеттің тұрақтылығын нығайту үшін саяси дәстүрлермен бекіту керек деп есептейді. Сол себептен де ол демократияның тұрақтылығы үшін билікті мойындаудың көпғасырлық дәстүрімен мемлекет беделін көтеретін және азаматтардың мемлекетке ерікті бағынуын қолдайтын мұрагерлік монархтың сақталуы пайдалы болар еді деп есептейді.

Сонымен, қазіргі кездегі саяси жүйе туралы алуан түрлі концепциялар бар. Олардың бірі саяси жүйені саясат негізінде жатқан идеялар жиынтығы десе, екінші біреулері оны өзара қарым-қатынас жүйесі деп есептейді. Саяси жүйе туралы ғылыми анықтамалардың бәрін құрылымдық, міндеттік және жүйелі бағыттарға бөлуге болады.

Жалпы алғанда қоғамның саяси жүйесі дегеніміз белгілі бір таптардың, әлеуметтік топтардың, ұлттардың, тіпті жеке адамдардың әрқайсысына және бәріне тән мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған билік жүргізуші құрылымдар жиынтығы. Оған-мемлекет, мемлекеттік мекемелер, саяси партиялар және басқа да түрлі қоғамдық ұйымдар кіреді.

Г. Алмондтың айтуынша саяси жүйе «кіріс» және «шығыс» қызметтері арқылы қоғамда көрініс табады.

Саяси жүйені бір ғана мағына, тек бір ғана өлшем тұрғысынан жіктеуді ғылыми деуге болмайды. Саяси жүйелерді әр-түрлі өлшем тұрғысынан жіктеуге болады. Мысалы:

- саяси мәдениеттер айырмашылығы тұрғысынан саяси жүйелер – англо-американдық, континенталды-европалық, индустриалды елге дейінгі, жартлай индустриалды, постиндустриалды (Г.Алмонд);

Институционалдық тармаққа, мысалы мемлекеттік мекемелер, партиялар, қоғамдық саяси ұйымдар жатады. Олардың ең бастысы - мемлекет. Мемлекет - саяси ұйымның жоғарғы формасы ретінде қоғамның саяси жүйесінің ең басты бөлігі, түйіні болып табылады. Мемлекет Г.Алмондтың айтуы бойынша саяси жүйенің негізгі институты. Демократиялық мемлекеттерде билік үш тармаққа бөліну арқылы жүзеге асады. Билік бөліну деген мемлекет билігінің өкілеттілігін бөлу. Бірақ мемлекеттік билік тұтас болу тиіс, оны бөлшектеу дұрыс болмайды.

Қоғамның саяси жүйесіне кіретін саясат пен ықпалды топтар қоғамдық, көпшілік істерді шешуге араласуы арқылы мемлекет қызметін атқарады. Бірақ олардың іс-әрекеті мен әдістерінің арасында айырмашылық та бар. Мысалы партиялар мемлекеттік аппаратты бағындырып, оларды басқаруға ұмтылады. Ал ықпалды топтар мемлекеттік аппараттардың шешім қабылдау ісіне ықпал жасаумен шектеледі. Бұлар кейде саяси партиялардың құрамына да кіреді.

Діни құрылымдардың саяси рөлі олардың әсерінің бұқаралық екендігінде. Сондай-ақ, ол халықтың білім дәрежесіне байланысты. Сол үшін де көптеген елдерде діни және діни емес өкіметтер бір-бірінен ажыратылған.

Саяси жүйенің нормалау тармағына саяси өмірді реттеуге қатысатын құқықтық, моральдық мөлшерлер, саяси дәстүрлер т.б. жатады.

Функционалды тармақ түрлі саяси процесстерде саяси ісәрекеттің формалары мен бағыттарынан, өкіметтің жұмыс істеу әдістері мен тәсілдерінен көрінеді. Олар кейде “саяси режим”, “саяси орныққан тәртіп” деп те атайды.

Коммуникативтік тармақта саяси жүйедегі субъектілердің арасындағы билікке байланысты қатнастары жүзеге асады.

Саяси жүйенің мәдени тармағында өкімет пен азаматтардың өзара қатнастарына байланысты тарихи қалыптсқан саяси нұсқаулар, қазынала, адамның өзін-өзі ұстау жөніндегі жарлық,қаулылар қалыптасады.Осылардың бәрі саяси жүйенің құрылымын қамтиды.

Саяси жүйе ұғымы, құрылымы және түрлері

Саяси жүйе дегеніміз қоғамдағы адамдардың саяси іс-әрекеттерін анықтайтын, бағыттайтын және бақылайтын институттар мен ұйымдар, нормалар мен принциптер жиынтығы.

Саяси жүйе төмендегідей құрылымнан тұрады:

Институционалды, мұнда мемлекет, саяси партиялар мен ұйымдар кіреді;

Нормативті құрылым, бұған заңдар, жазылған немесе жазылмаған нормалар мен принциптер жатады;

Мәдени құрылым, саясаттың ішкі эмоционалды жақтарын қарасырады

Коммуникативті құрылым қоғамдағы саяси билік қатынастарын қамтиды;

Функционалды құрылымға әр түрлі саяси рөлдер мен қызметтер жатады.

Саяси жүйенің жұмыс жасап, дамуы оның «кірісі» мен «шығысына» байланысты. Кіріске жататындар: талап тілектер, мүдде, мұқтаждықтар, қолдаулар немесе кеілпеушіліктер. Осы кіріске жауап ретінде саяси жүйе жұмыс жасайды. Ол шығыс деп аталады. Оған жататындар: заңдар, шешімдер, бұйрықтар, реформалар және тағы жа басқалары. Саяси жүйенің басқа қоғамның жүйелерден айырмашылығы, онда күш көрсету құқы бар.

Батыс саясаттанушыларының арасында саяси жүйені келесі түрлерге жіктейді: ағылшын-америкалық, құрылықтық-еуропалық, индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған, тоталитарлық.

Саяси жүйенің ағылшын-америкалық түрі ондағы саяси мәдениеттің бірыңғайлылығымен, біртектілігімен сипатталады. Бұл елдерде мемлекеттің алдына қойған саяси мақсат-мұратын және оған жетудің жолдары мен әдіс-тәсілдерін халықтың бәрі қолдайды. Ол мәдениет еркіндік, тиімді есепқорлық, пысықтық, ұқыптылық, сяаси либерализмге негізделген.

Құрылықтық-еуропалық саяси жүйенің ұсынатын құндылықтары әр түрлі келеді. Онда ескі мәдениеттің жұрнақтары мен жаңа мәдениет астарласып жатады.

Индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған саяси жүйеде батыстың құндылықтары, этникалық салт-дәстүрлер, діни әдет-ғұрыптар шоғарланған. Мемлекет биліктері анық бөлінбеген.

Тоталитарлық жүйеде саяси мәдениеттің таптық сипаты бар. Сырттай қарағанда ол біртектес сияқты. Оның құндылықтарын қоғамның барлық мүшелері қолдай бермейді. Бірақ ол мойындауды еріксіз жасайды. Билеуші партия саяси жүйенің барлық элементтерінің іс-әрекетіне бақылау жасайды.Саяси жүйенің дамуы, саяси тұрақтылық және тұрақсыздық. Саяси тұрақтылық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің қоғамдық өзгерістерге уақытында жауап беріп, шиеленістерді дер кезінде шеше алу жағдайын айтамыз.

Саяси тұрақтылықтың үш түрі бар: абсолютті, статикалық, динамикалық.

Абсолютті тұрақтылық тек теориялық тұрғыдан зерттелген жағдай. Статикалық тұрақтылық дегеніміз мемлекеттің тарапынан орнатылатын тұрақтылықты айтамыз. Ал динамикалық тұрақтылық дегеніміз халық тарапынан да, мемлекеттік билік тарапынан да сол тұрақтылықты орнатуға деген мүдде мен белсенділікті айтамыз.

Саяси тұрақтылықты орнатудың екі жолы бар. Олар: дамыған демократия арқылы орнату және диктатура арқылы. Екі жолдың қайсы жағымды, қайсы жағымсыз екені қазіргі таңдағы ең даулы мәселелердің бірі болып табылады.

Саяси тұрақсыздық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің сыртқы және ішкі саяси шешімдерге байланысты тәуекелділікке баруы. Саяси тұрақсыздықтың екі түрі болады: экстрозаңды және өкіметтік. Экстрозаңды тұрақсыздыққа жататындар: терроризм, соғыс т.б. Ал өкіметтік тұрақсыздыққа жататындар: мемлекеттің ішкі саясатына байланысты қабылданған шешімдерге байланысты, мысалы: сайлау, реформа, заң, болатын өзгерістер.

Кез келген саяси тұрақсыздықты алдын ала байқап білуге болдады. Оның негізгі белгілері:

Қоғамның құндылықтарын үлестірудегі әлеуметтік теңсіздік деңгейі;

Этносаралық және діни шиеленістер деңгейі;

Конституциялық құқықтың бұзылу деңгейі;

Солшыл радикалды идеялар деңгейі;

Саяси плюрализм деңгейі

Cаяси режим.

1. Саяси режимнің мәні және түсінігі

2. Тоталитарлы саяси режим

3. Авторитарлық саяси режим

4. Демократиялық саяси режим

Қазіргі саяси ғылымда саяси режим түсінігін елдегі саяси өмірдің сипатын, еркіндік деңгейіне, билік органдарына құқықтық негіздегі қарым-қатынасына байланысты анықтайды. Осы түсінік турасында анықтама беруде талас-тартыстар саяси талдаудың басқа категорияларымен салыстырғанда аз емес. Бірақ көпшілік зерттеушілер саяси режимді саяси жүйе құрылымының өзара әрекеттестіктегі реттілігімен, саяси билік пен мақсаттардың жүзеге асыруымен байланыстарады. Саяси режимнің функционалды мазмұны маңызды сұрақтарға жауап береді, яғни қоғамның саяси жүйесінің қызметтерінде ерекше орын алатын. Одан мынадай сұрақтар:

- билікте қандай саяси күштер болады және олар қандай механизммен билікті жүзеге асырады;

- саяси билік қалай шынайы таратылады және оның жүзеге асуын кім бақылайды;

- қоғамда тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарына қандай жағдайда кепілдіктер беріледі;

- қоғамда саяси оппозицияның өмір сүруіне жол беріле ме;

- саяси билікке қол жеткізуді жүзеге асыруда қандай әдістер, тәсілдер және құралдар қажет т.б.

Саяси режимнің сапалық сипаттамаларын мынадан анықтауға болады: адам құқықтары мен бостандықтарының өлшемі, мемлекеттік биліктің жүзеге асу әдістері, мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынас сипаты, саяси шешімдерді қабылдауда қоғамның ықпал жасау мүмкіндіктерінің барлығы немесе жоқтығы, саяси институттардың қалыптасу жолдары. Нақты бір елдегі өмір сүріп отырған саяси режим түрі субъективті және объективті жағдайларға сондай-ақ басқа да көптеген факторларға байланысты. Сондықтан да саяси режимнің классификациясы өмірде көп кездеседі. Кең тараған саяси әдебиеттерде классификация-ол қоғамда демократиялық принциптердің бірқалыпты дамуы деп көрсетіледі. Осы классификация бойынша саяси режимнің түрі былай анықталады:

· саяси-қоғамдық процестердің интенсивтілігі және даму деңгейі;

· басқарушы элитаның құрылымы және оның қалыптасу механизмі;

· қоғамдағы адам құқықтары мен бостандықтарының жағдайы;

· бюрократиямен қатынас жағдайы;

· қоғамда басқарушылық лигитимді түрде болу деңгейі;

· қоғамдағы саяси санаға қозғау салатын қоғамдық-саяси дәстүрлерді әрқилылылығы

Осы айтылғандармен байланыстырып саяси режимнің негізгі үш түрін ажыратады: тоталитарлық, авторитарлық және демократиялық.

2 сұрақ. Тоталитарлы саяси режим–ол мемлекеттің қоғам өмірінің барлық салаларына толықтай бақылау жасауы. «Тоталитаризм» терминін ең бірінші саяси лексиконға еңгізген итальяндық фашистер лидері Б. Муссолини. Ол 1925 жылы өз режиміне сипаттама бергенде осы терминді пайдаланған болатын. Осындай режим сондай-ақ Германияда, Испанияда, СССР-да және Руминияда т.б. елдерде болған. Әр елде өзіндік ерекшеліктерімен көрінсе де оның жалпы белгілері, мәні және мазмұны бар. Осындай белгілерге тоталитарлық режим кіреді:

- азаматтардыңжаңаша ойлау және жаңа қоғам құруын жоққа шығаратын ресми идеология;

- билікке жалғыз бұқаралық партияның монополиясы, олигархиялық белгілері мен харизматикалық лидер жарияланған қоғам;

- террористік полицейлік бақылау жүйесі;

- барлық бұқаралық ақпарат құралдарына (радио, телевидение, газеты, журнал) партиялық бақылау;

- қарулы-әскери күшпен бақылау;

- экономикаға орталықтанған бақылау және экономикалық қызметті бюрократиялық басқару жүйесі;

- қоғамдық және индивидуальдық өмірдің барлық салаларына биліктің қадағалау орнатуы

- тұлғаның еркін ойлауы мен әрекеті болмайды;

- «Билік бұйырмағанның (рұқсат етпегеннің) барлығына тиым салынады» - деген принцип әрекет етеді;

Тоталитаризмнің негізгі белгілерін белгілі батыстық политологтар К. Фридрих, З. Бзежинский, Х. Арендт өз уақытында анықтаған. Белгілі Американдық зерттеуші З. Бзежинский тоталитарлық режимге келесідей «диагноз» қойды: егер елде осы аталған белгідердің бесеуі кездессе онда осы режим демократиялық жаққа көшпейді. Тоталитарлық – ол индустриализация, модернизация дағдарысы кезеңіндегі қоғамның «реакциясы» мұндай кезеңде қоғам үлкен қиыншылыққа келеді: дәстүрлік құрылымдар бұзылады, адамдарда сезімнен айырылу, жалғыздық пайда болады. Үстемдік жүргізетін – идеологияға соның саяси іс-әрекетінің мазмұнына әсер ететітіне қарай. Тоталитаризмді негізінен коммунизмге, фашизмге және ұлтшылды-социализмге бөледі. Жалпы түрінде 1918 жылы қалыптасқан тоталитаризмнің тарихи алғашқы түрі кеңес типіне жататын коммунизм болып табылады. Коммунистік тоталитаризм басқаларына қарағанда, яғни басқа идеологияларға тәртіптің негізгі түрін көрсетеді, өйткені ол жеке меншікті, әрбір жеке автономияны және мемлекеттің абсолюттік билігін жояды. Тоталитаризм екінші түрі ең бірінші 1922 жылы Италияда орнатылған. Бұнда тоталитаризм толық түрінде көрсетілмеген. Италияда фашистік тоталитаризмнің шекарасы мемлекетке әсер етушілер тұрғысымен орнатылған. Сондықтан тәртіптің ыдырауы жақындағанда олар Муссолиниді өздері-ақ биліктен алып тастайды.

Тоталитаризмнің үшінші түрі – ұлтшылды (социализм – ол 1933 жылы шынай саяси қоғамдық түрінде Германияда пайда болған). Оның фашизммен туыстастығы бірақ көбінесе кеңес коммунизмге ұқсайды. Мысалы, тоталитарлық партиялық ұйымшылдық түрі және «товарищ» деп айтқанында. Тоталитаризм өзінің коммунистік түрінде көп өмір сүреді. Бөлек мемлекеттерде бүгінгі күнге дейін өмір сүреді. Кейбір авторлар тоталитаризмді нашар дамыған елдердің модернизациясының саяси түрі деп қарастырады.

Бірақ тоталитаризм – тарихи тәртіп. Тоталитаризм – жабық қоғам уақытында сапалы жаңаруына үйренбеген.

Авторитаризм – саяси тәртіп, бұнда бір түрдің немесе топтың өз басшысымен билікке ұмтылысы. Авторитаризм қоғамдық құрылысы ауысып жатқан елдерде, тағы да ұзақ дағдарыста болып жатқан қоғамда пайда болады. Берілген шарттар, авторитарлық саяси режимнің орнату факторы болады. Өз сипаттаумен ол тоталитаризммен демократияның арасында орналасады. Тоталитаризммен оның автократиялық заң мен шектелмейтін билік сипаттамасы демократиямен – автономия бар болуы, мемлекет пен басқарылмайтын қоғам салаларымен ұқсайды. Мысалға XX ғасырда көп авторитарлық мемлекеттерде легитимация мақсатымен ұлттық идеология және формальды билік бақылайтын сайлау көп қолданған. Көптеген Азиядағы, Африкадағы және Латын Америкадағы болған авторитарлық режим өзін өмір сүруін ұлттық босатумен және туумен ақтайды. Соңғы онжылдықта авторитарлық жүйелер жиі кейбір демократиялық институттармен пайдаланған – олар сайлау, плебисцит т.б. Мысалы, конкуренті емес немесе жарты конкуренті сайлаулар: авторитарлы немесе жарты авторитарлы режиммен Мексикада, Бразилияда, Оңтүстік Кореяда, Ресейде, Қазақстанда және басқа мемлекеттерде пайдаланған.

Жалпы зерттеушілер авторитаризмнің айыратын белгілерін береді, олар:

- күшті орталықтанған билік

- бір топтың немесе партияның билікке монополиясы

- элитаның қалыптасуы

- оппозицияға толық немесе толық емес тиым салуы

- билік өзгеруінің күштеу мінезі

- шектелген плюрализм

- билікті ұстап қалу үшін күш құрылымын кең қолдануы

- өкіметтік билік органдарының, салмаудың және оппозицияның бар болуы. Бірақ оларды жұмыс істеуі шектелген тек формальды түрінде ғана.

- халықты билікке жібермеуі

- қоғам мен жеке адамның үстінен тотальды бақылаудан бас тарту.

Қазіргі әлемде авторизмнің сақталып қалуына көп жағдайлар себеп болып келеді. Мысалы:

- Азаматтық қоғамның дамымағандығы

- Экономиканың артта қалуы

- Дамушы қоғамдарда шиеленістің биік тәсілі

Қазіргі уақытта тоталитарлық саяси жүйенің ыдырауымен көптеген әлемнің коммунистік мемлекеттерінің ғылыми және саяси қызығушылығы авторитаризмге көбейді. 80-90 жылдары авторитарлық мемлекеттер, олар (Оңтүстік Корея,Чили, Китай, Въетнам және т.б.). Өзінің экономикалық және әлеуметтік күштілігін көрсетті және экономикалық гүлденудің саяси тұрақтылығымен күшті биліктің – бостандық экономикамен және қауіпсіздікпен дамыған әлеуметтік плюрализммен дамығандығын дәлелдейді. Сондықтан авторитаризмнің реформаторлық мүмкіншіліктері бар екен деп ғалымдардың пікірлерімен келісуге болады (В.П. Пугачев). Бірақ демократияға көзделген авторитарлық тәртіп көпке шыдамайды. Бұнда қазіргі жағдайда тұрақты саяси жүйенің бір типі – ол демократия.

«Демократия» - түсінігі ол саяси ғылымда маңызды болып келеді. Демократия ол:

- бір қалыптасқан ұйымның түрі мүшелерінің шешім қабылдауына тек қатысуына негізделген;

- қоғамдық құрылымның идеалы және оған сәйкес әлем көзқарасы;

- халық билігі және демократияның мақсаты мен идеалының жүзеге асуы үшін әлеуметтік-саяси қозғалыс;

Демократияны мемлекеттік құырылым ретінде зерттегеннен кейін оның тағы бір белгілерін көресетеді:

- қоғамда көптеген қызығушылықтармен мүмкіндіктердің бар болуы;

- саяси институтқа-топтарға кепілденген жолы;

- жалпы сайлау құқығы;

- өкіметтік институттардың өкімет іс-әрекеттік бақылау;

- саяси нормаға қатысты көпшілік қоғамның келісуі;

- пайда болған шиеленістерді бейбітшілік түрінде шешу.

Демократия анықталған жағдайда пайда болады және сақаталады. Біріншіден. Экономикалық дамудың биік деңгейі. Пипсет С Дженмен В. мен Куртпен жасалған. Зерттеу қорытындысы бойынша тұрақты экономиканың өсуі ең соңында демократияға әкеледі. Екіншіден. Қоғамда толеранттылықтың бар болуы, саяси азшылықтың құқығын сыйлау. Үшіншіден. Қоғамның базалық құндылығына, тең құқығына, қатысты келісімі. Төртіншіден. Халықтың саяси қатысушылыққа ұмтылысы (біріншіден сайлау түрінде). Демократиялық саяси режимді демократиялық тәртіпке негізделген басқару түрі деп атауға болады. Оның негізінде – адамның бостандығын, құқық кепілдігін қорғау. Демократияда өмірді реттейтін ол заң болып табылады. Мемлекет міндетті түрде құқықты болады және қоғам азаматты түрде болады. Плюрализм принципі қоғам өмірінің бүкіл саласына таралған. Сондықтан мемлекеттік және қоғамдық құрылымнан туындайды. Бұған әсер ететін азаматтық қоғам және әртүрлі әлеуметтік қабаттың мәдениет демократиясы. Тұрғындардың билік құрылымының әрекетіне бақылау жүргізуіне мүмкіндігі бар және орын өз басқарушылығынан дамыған. Тікелей немесе өкіметтік демократия. Осындай принцип: «Заң мен тиым салмағанның бәріне рұқсат» бар. Осымен демократия саяси режимнің жүргізуші элементі болады. Батыс саясаттанушылары, демократия режимнің мынадай басқару түрлерін ажыратады:

1. Президенттік режим

2. Парламенттік режим