Особенности и основные виды мемуаров XVIII в

В XVIII в. расширяется сословная принадлежность авторов мемуаров. Подробные 8 томные мемуары, в которых описывались ежедневная жизнь магната в течение 30 лет, написал Радзивил Рыбанька. Брестский каштелян Мартин Матушевич описал политические события в РП в 1740-е – 1760-е гг. и деятельность князя Кароля Радзивилла Пане Коханку.

Появляются и новые формы мемуаров. Например, новогрудская лекарка Соломея Русецкая-Пильштынова (1717 – 1760) написала мемуарный, авантюрный роман о своих приключениях в Турции и России, который был издан в Стамбуле на польском языке в 1760 г. (затем переиздан в1957 г. в Польше).

Бродячий школяр Илья Турчиновский описывал свои похождения по территории Восточной Беларуси (Могилевское воеводство).

В конце века появляются и русские мемуары. Например, русский генерал П. Кречетников описал действия русских войск на территории РП в 1767 –1768 гг., а его сын Н.П. Кречетников описал подавление восстания Т. Костюшки в 1794 г. Мемуары Кречетниковых похожи на журналы боевых действий.

ЛГГАРАТУРА ПАДАРОЖЖАЎ ЯК ПСТАРЫЧНАЯ КРЫНЩА. ЗАПІСКІ ЗАМЕЖНЬГХ ДЬШЛАМАТАЎ IПАДАРОЖШКАЎ АБ БЕЛАРУСІXVI - ХУШ СТ. Літаратуры падарожжаў заўсёды належала істотная роля ў працэсе знаёмства розных народаў. Безумоўна, падарожнікі за кароткі час маглі скласці толькі павярхоўнае ўражанне аб убачаным. Даволі часта яны свядома скажалі рэчаіснасць, рабілі вывады з вьшадковых з'яў. Да чужынцаў у эпоху сярэднявечча не толькі ў Маскоўскай дзяржаве ставіліся з недаверам, не спяшаліся ім раскрываць душу. I ўсё ж запіскі падарожнікаў змяшчаюць свежы погляд прадстаўніка іншай культуры, іншых традыцый і каштоўнасцей. Аналізуючы запіскі падарожнікаў, неабходна не толькі вывучаць асо- бу падарожніка, але і мэту падарожжа, тыя задачы, якія ставіліся перад ім. У дачыненні да гэтага можна заўважыць, што ў XVI ст. праз Беларусь праязджалі тыя, каго не столькі жаданне, колькі справа (дыпламатычная і інш.) вымушала падарожнічаць. Бо XVI ст. - гэта новы этап узаемаадносін Усходу і Захаду. Краіны Паўночнай і Заходняй Еўропы, якія ўступілі на шлях развіцця капіталізму, мелі патрэбу ў новых крыніцах узбагачэння і рынках збыту. Яны ўсё' часцей звярталі ўвагу на дзяржавы Усходняй Еўропы і Азіі. Былі і іншыя прычыны для пільнай увагі да ўсходніх суседзяў, найперш Маскоўскай дзяржавы: турэцкая агрэсія вымушала шукаць новых саюзнікаў, а рэфармацыйныя рухі спарадзілі цікавасць новых сучаснікаў да навакольнага свету, найперш да суседніх народаў і краін. На хвалі гэтых розных і супярэчлівых інтарэсаў праз Беларусь на Усход рушылі замежныя прадпрымальнікі, дыпламаты, гандляры, навукоўцы. Адды з іх аб Беларусі пакінулі звестак няшмат. Яны былі захоплены сабой і сваімі ўласнымі справамі. Да ліку такіх можна аднесці Дж. Гарсея тыповага прадстаўніка англійскіх дзелавых колаў XVI ст. Ён пакінуў аж тры самастойных творы аб Расіі, але Беларусь, княства Літоўскае цікавіла яго толькі як шлях да Масквы, дзе ён знаходзіўся амаль два дзесяцігоддзі. Дарэчы, у Маскоўскай дзяржаве яго ахрысцілі Ерамеем, а ад Уільма - прозвішча Ульянаў - хто яго ведае, можа і пакінуў ён на маскоўскай зямлі сваіх нашчадкаў. Ён апавядае толькі пра ўрачыстыя сустрэчы яго пры двары караля Рэчы Паспалітай, апісвае багацці літоўскіх магнатаў, найперш Радзівілаў, і іх гасцшнасць. Яго «Запіскі» аб Расіі XVI - пачатку XVII ст. істотнага значэння для вывучэння гісторыі Беларусі, такім чынам, не маіоць. 138 Як супрацьлегласць яму Рэйнгольд Гейдэнштэйн. Сакратар прускага князя, адукаванейшы чалавек - ён з 1582 г. на працягу 30 гадоў знаходзіўся на службе пры двары каралёў Рэчы Паспалітай С. Баторыя і Жыгімонта ІП Вазы. Невыпадкова, што яго праца «Запіскі пра Маскоўскую вайну» заснавана не толькі на ўласных назіраннях, але і на дакументах, якія Р. Гейдэнштэйн трымаў у руках. Да таго ж у яе рэдагаванні (а магчыма, і ў напісанні) прымалі ўдзел С. Баторый і Я. Замойскі. Зразумела, што ў сваім апісанні Р. Гейдэнштэйн абараняў іх палітыку і ставіўся да азначаных асоб з яўнай сімпатыяй. У пэўнай ступені - гэта праца не падарожніка, а пастаяннага жыхара Рэчы Паспалітай, толькі іншаземнага паходжання. У гэтым сэнсе болыпым іншаземцам з'яўляўся С. Герберштэйн. Пасольства на чале з С. Герберштэйнам 2 разы (у 1516 і 1526. г.) праязджала праз тэрыторыю Беларусі, накіроўваючыся да маскоўскага цара ад аўстрыйскага імператара Максіміліяна. Па дарозе С. Герберпггэйн вёў дзённік, які, вярнуўшыся на радзіму, апрацаваў і апублікаваў у 1549 г. пад назваю «Запіскі аб маскавіцкіх справах». Але, акрамя «маскавіцкіх спраў» тут шмат звестак аб Беларусі і ВКЛ увогуле. Даволі падрабязныя звесткі аб беларускіх землях ёсць у запісках венецыянскага пасла Фаскарыно, які быў у Беларусі ў 1537 г., англічаніна Флетчэра (1584 г.), немца Петрэя, што пражыў у Расіі 4 гады (1616 - 1620 гг.), аўстрыйскага пасла Меерберга (1661 г.), чэха Танера (1678 г.), сакратара аўстрыйскага пасольства Корба (1698,1699 гг.) і многіх іншых. Аналізуючы запіскі замежных дыпламатаў і падарожнікаў, неабходна імкнуцца аддзяліць убачанае і апісанае непасрэдна імі ад звестак з іншых рук, іх абагульненняў. Так, А. Пасевіна карыстаўся звесткамі вядомага купца Дж. Тэдальдзі (ён як спрактыкаваны дыпламат вывучаў звесткі аб краінах, куды ён павінен быў накіроўвацца). Пры гэтым істотнае значэнне мае вывучэнне факта аб тым, ці валодаў той ці іншы аўтар мовай тых народаў, тэрыторыю якіх ён праязджаў. Можна заўважыць, што мэты і задачы падарожнікаў шмат у чым вызначалі змест назіранняў. На што ж найперш звярталі ўвагу іншаземцы, праязджаючы праз Беларусь? Па-першае, яны пакінулі шмат звестак аб геаграфічных і прыродных умовах, аб межах Беларусі (многія з іх даволі дакладна вызначалі этнічныя межы Беларусі: заходнюю - Брэст, Гродна, паўночную - Друя, Віцебск, Полацк, паўднёвую - Прыпяць, усходнюю - Днепр). Шмат каго ўжо ў XVI ст. цікавіла сама назва Белая Русь. Пры гэтым нараджаліся самыя неверагодныя версіі. Так, паводле меркавання немца Петрэя, назва «Белая» паходзіць ад таго, што мужчыны ў летні час носяць белыя шапкі, а жанчыны набельваюць твар. Па-другое, вельмі шмат звестак аб прыродзе Беларусі. Безумоўна, што на характарыстыку апошняй істотна ўплываў пэўны сезон, калі 139 іншаземец праязджаў праз Беларусь. Летам гэта былі «прыгожыя даліны», вясной і восенню - балоты, гразь. Побач з летапісамі, запіскі іншаземцаў з'яўляюцца цікавай крыніцай для вывучэння клімату Беларусі пэўнага часу. Падарожнікі адзначаюць суровыя, але ўсё ж спрыяльныя для гаспадаркі' прыродна-геаграфічныя ўмовы (асабліва для жывёлагадоўлі, рыбнай лоўлі, палявання, бортніцтва). 3 культур, што вырошчвалі, упамінаюць збажыну, проса, грэчку, лён. У лясах вадзіліся туры і зубры. С. Герберштэйн іх адрозніваў і нават пакінуў замалёўкі. Пераважная частка падарожнікаў пакінула звесткі аб шляхах зносін. Можна заўважыць, пгго яны праязджалі ў кірунку Вільня, Полацк, Ноўгарад, але часцей - праз Вільню ці Брэст і далей праз Мінск, Барысаў, Оршу. Зімою выкарыстоўвалі «рускія сані», летам - лёгкія фурманкі. Не самыя лепшыя эпітэты можна знайсці ў запісках падарожнікаў аб беларускіх дарогах. Пытанні эканамічнага жыцця гарадоў і мястэчак Беларусі асвятляліся павярхоўна, няпоўна ці зусім не асвятляліся. Болып падрабязна - геаграфічнае становішча гарадоў, знешні выгляд, абарончыя збудаванні, прыводзіліся звесткі аб колькасці цэркваў.

Мемуарная литература XIX в. и особенности ее изучения

Конец XVIII – п.п. XIX вв. характеризуются своеобразной модой на мемуарную литературу. В это время было создано большое кол-во воспоминаний, дневников и т.п.

Не только увеличивается количество мемуарной литературы, но и происходят изменения в составе ее авторов. Появляется все больше мемуаров представителей студенчества, мещанства, духовенства. На смену аполитичности приходит патриотизм, стремление к определению своего места в процессе национального освобождения, что хорошо прослеживается в мемуарах А.Чарторыйского (князь, известный деятель эпохи Александра I, затем в эмиграции, где и написал мемуары). Еще больше публицистическая направленность характерна для мемуаров членов тайных обществ, судьба многих из которых была связана с Беларусью. Свои впечатления о Беларуси оставили декабристы Одоевский, Бестужев-Марлинский, Раевский, Розен.

Мемуарная литература этого времени является откликом на все значимые события в общественно-политической жизни края. Так, события, связанные с отменой Брестской унии (1840), нашли свое отражение в «Записках» Жиркевича, Чабадько, М.Маркса и др., которые частью были опубликованы, а частью находятся в архивах Львова, Минска, Москвы. Деятельность К.Калиновского, эпизоды восстания 1863 г. нашли отражение в воспоминаниях его участников (Гейштара, Рожанского и др.), а также представителей местной администрации (Муравьева, Никитина, Масалова). Это дает возможность проводить сопоставление сведений, оценок событий, деятелей восстания.

Во второй половине XIX в. – нач. XX в. количество мемуарных произведений еще более увеличивается, появляется небольшое число мемуаров рабочих и крестьян. Изменяется характер мемуаров: если в п.п. XIX в. преобладало подробное повествование о прошлом, которое разворачивалось в хронологической последовательности, то теперь мемуаристика иногда преобретает этюдный, незавершенный характер (н-р мемуары А.Я.Богдановича). Значительная часть мемуаров и этого времени осталась неопубликованной при жизни авторов, но увеличение изданий (в т.ч. переодических) расширяет возможности публикации; мемуаристы пишут в основном не «для себя», а для современников.

С начала XX в. возрастает кол-во мемуаров членов антиправительственного движения. С 1905 г. они публиковались в большом количестве как в отдельных изданиях, так и в журналах «Былое», «Голос минувшего», а после 1917 г. – в «Каторге и ссылке». Поэтому нужно четко разделять мемуары которые писались в это время и про это время, имея в виду, что многие мемуары дорабатывались под влиянием событий 1917 г. Поэтому здесь более достоверными будут сведения дневников (н-р дневник А.Луцкевича, где есть интересные сведения о развертывании белорусского национального движения, его участниках). При изучении дневников нужно иметь в виду один момент. Довольно часто в записях можно встретить указания на их конфиденциальность, но при этом понятно, что авторы дневников допускали возможность того, что записи будут прочитаны когда-то в будущем, поэтому зачастую подвергали себя самоцензуре. Отдельно здесь стоят официальные дневники, которые вообще составляют часть официальной документации.

МЕМУАРНАЯ ЛІТАРАТУРА XIX - ПАЧАТКУ XX СТ. Канец ХУШ - першая палова ХГХ ст. характарызуюцца своеасаблівай модай на мемуарную літаратуру. У гэты час была створана вялікая колькаснь успамінаў, деённікаў, нататак і хранографаў-дыярыушаў. Вельмі цікавыя старонкі мемуарнай літаратуры гэтага перыяду складаюць і запіскі пада- рожнікаў. Уключэнне Беларусі ў склад Расійскай імперыі выклікала з'яўленне вялікай колькасш' загасак рускіх падарожнікаў. Апошнія адкрывалі для сябе гэты край, які ў афіньгйнай прапагандзе акрэсліваўся як «искони русский», а ў свядомасці рускага грамадства вызначаўся рознымі тэрмінамі: «беларускі», «літоўскі», «польскі». На самым пачатку XIX ст. у «присоединенные провинции» накіроўваліся па справах свецкія і духоўныя асобы10. 3 1812 г. свае затею аб падзеях на тэрыторьгі сучаснай Беларусі (яны ўжо называюць яе «айчьшай») пакідаюць рускія афіцэры (у прыватнасщ, вядомы і зараз шсьменшк 1.1. Лажэчнікаў11). Пасля ж паўстання 1830 - 1831 гг. Беларусь, такая знаёмая і незнаемая, вабіла рускіх літаратараў, мастакоў, увогуле людзей творчых прафесій. Гэта адбілася і на змесце літаратуры падарожжаў. Здзіўленне ад не падобнай на рускую мовы і звестак аб добрых дарогах змяняецца захапленнем беларускай прыродай, гісторыяй беларускіх гарадоў і храмаў, вывучэннем традыцый і святаў мясдавага насельнштва'2. 140 Мода на дарожныя нататкі прадвызначыла з'яўленне і твораў прадстаўнікоў мясцовай, беларускай, інтэлігенцыі, якія імкнуліся пазнаёміць суседзяў з гісторыяй і традыцыямі свайто народа, не менш цікавымі (па іх меркаванні), чым гісторыя старажытных грэкаў і рымлянаў. Найболып яркай старонкай азначанай творчасці з'явілася серыя нарысаў «Падарожжы па Палессі і беларускім краі», што была апублікавана ў «Современнике» ў 1853 - 1855 гг. (у 1992 г. «Падарожжы...» былі перавыдадзены ў Мінску з прадмовай С А. Кузняевай). Аўтарам іх быў Павел Шпілеўскі, які нарадзіўся ў 1823 г. у в. Шыпілавічы Бабруйскага павета Мінскай губерні ў сям'і праваслаўнага святара, закончыў Мінскую семінарыю, Пецярбургскую духоўную акадэмію, але адмовіўся ад царкоўнай кар'еры. «Путешествия...» сталі візітнай карткай вядомага публіцыста і літаратара. Асабліва каштоўныя тыя старонкі гэтага патрыятычнага твора, дзе аўтар пісаў аб тым, што добра ведаў і бачыў уласнымі вачыма. Гэта звесткі аб кірмашах, аб беларускіх гарадах і мястэчках, іх насельніцтве, аб жыцці простага селяніна і памешчыкаў. П. Шпілеўскі не пакінуў па-за ўвагай таксама татар і яўрэяў, якія здаўна пражывалі на Беларусі. У XIX ст. не толькі павялічваецца колькасць мемуарнай літаратуры, але і адбываюцца пэўныя змены ў складзе яе аўтараў. З'яўляешда ўсё болып мемуарных твораў прадстаўнікоў мяшчан, духавенства, студэнцтва. На змену апалітычнасці і абыякавасці да лёсаў Айчыны прыходзіць патрыятызм, імкненне да вызначэння свайго месца ў агульным працэсе нацыянальнага вызвалення. Гэта можна заўважыць ужо на прыкладзе ўспамінаў Адама Чартарыйскага, які займаў высокія пасады ў гады царавання Аляксандра I і быў ініцыятарам шматлікіх ліберальных праектаў тых часоў (яны былі закончаны праз шмат гадоў, у эміграцыі). Яшчэ ў большай ступені публіцыстычная накіраванасць характэрная для мемуарных твораў дзеячаў тайных таварыстваў. Вядома, што з Беларуссю звязаны лёс многіх дзекабрыстаў. Тыя з іх, хто жыў тут, праязджаў праз Беларусь (А. I. Адоеўскі, А. А. Бястужаў (Марлінскі), У. Ф. Раеўскі, А. Я. Розен, У. I. Штэйнгель), пакінулі свае ўражанні аб беларускіх гарадах і мястэчках, побыце шляхты, становішчы сялян, назіранні над прыродай краю13. Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што значная частка мемуараў стваралася (і публікавалася14) праз пэўны час, за які асобныя з аўтараў эвалюцыяніравалі да лібералізму і імкнуліся апраўдаць сябе ў вачах урада і дваранства. Мемуарная літаратура ў гэты час з'яўлялася водгукам на ўсе значныя падзеі ў грамадска-палітычным жыцці краю. У прыватнасці, падзеі, звязаныя са скасаваннем уніі, знайшлі адлюстраванне ў «Запісках» I. С Жыркевіча, Я. А. Чабадзько, М. Маркса і інш., частка якіх апублікавана15 або знаходзіцца ў архівасховішчах Львова, Масквы, Мінска. 141 Дзейнасць К. Каліноўскага, эпізоды паўстання 1863 г. адлюстраваліся як ва ўспамінах яго ўдзельнікаў (Я. Гейштара, Е. I. Кучэўскага-ІІарая, Ф. Ражанскага і ішп.), так і прадстаўнікоў мясцовай адміністрацыі (М. М. Мураўёва, I. А. Нікіціна, А. М. Масалава). Гэта дае магчымасць для супастаўлення звестак, ацэнак падзей, асобных дзеячаў паўстання. Не толькі адным з першых даследаванняў, але і цікавай крынідай аб 1863 г. на Беларусі з'яўляюцца «Сведения о польском мятеже 1863 г. в Северо-Западной России» В. Ратча (Вильна, 1867 - 1868. Т. 1-2). Неабходна адзначыць, што ў другой палове XIX - пачатку XX ст. колькасць мемуарных твораў яшчэ болын павялічваецца, з'яўляюцца (хоць і ў невялікай колькасці) мемуары рабочых і сялян. Калі ў першай палове XIX ст. пераважала падрабязнае апавяданне аб мінулым, якое разгортвалася ў храналагічнай паслядоўнасці, то зараз мемуарыстыка часам набывае эцюдны, незавершаны характар (прыкладам могуць быць успаміны А. Я. Багдановіча). Значная частка мемуарных твораў і гэтага часу засталася неапублікаванай пры жыцці аўтараў. Аднак павелічэнне выданняў (у тым ліку перыядычных) пашырала магчымасці для публікацыі, мемуарысты пішуць пераважна для сучаснікаў, а не «для сябе».

Дополнение