Тақырып 8. Әртүрлі сфералардағы сыбайлас жемқорлық үшін моральдық-этикалық жауапкершілік

Қазіргі кезеңде баршамызды алаң-датып отырған мәселе — қоғамдағы сыбайлас жемқорлық. Осы індеттің салдарынан еліміздің әр азаматы зардап шегіп отыр десек қателеспейтін шығармыз.

Өйткені сыбайлас жемқорлық қоғам өмірінің барлық саласына тарап кеткені белгілі. Қоғамдағы орын алып отырған осы келеңсіз құбылыстың үдеп бара жатуы ұрпақ тәрбиесіне зиян әкелетіні алаңдатады. Бұл мәселеге тереңірек үңілетін болсақ, сыбайлас жемқорлық ел келешегіне, ұлттық қауіпсіздікке үлкен зиян әкелетіні аян. Яғни осы келеңсіз құбылыспен күресу барша халықтың алдында тұрған ортақ өте маңызды мәселе екені айқын. Және де бұл бағытта біз билік, оппозиция, тағы басқалар деп бөлінбеуіміз қажет. Өйткені қоғамның әр мүшесі өзінің тұрмыстық, әлеуметтік және құқықтық мәселелерін шешу кезінде еріксіз сыбайлас жемқорлықтың ықпалын сезінетіні шындық. Қарапайым халық арасында еліміздегі сыбайлас жемқорлықтың кең етек жаюын тек биліктегі адамдардың ашкөздігімен ғана байланыстырамыз. Бір қарағанда пікір дұрыс сияқты болғанымен, қоғам өмірін бір ғана қырынан бағалау шындыққа қиянат әкелуі мүмкін. Өйткені билікте қызмет істейтін адамдардың әрекеттері олардың білімдері мен рухани тәрбие алу деңгейі және өмірге деген көзқарастары мен ұстанымдарының әр алуан болуына байланысты, сондықтан да олардың барлығы дүниеқоңыздықтың құлы деп ұғу — адасушылық. Сонымен қатар, билік жүйесіне қатысы бар адамдардың сол жүйеде орын алатын келеңсіз құбылыстардың құрбаны болу мүмкіншілігі барын да естен шығармау қажет. Қазіргі қалыптасып отырған билік жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықтың тамыры мемлекеттің даму бағытын таңдау кезіндегі жасаған биліктің қадамдарына байланысты екенін де жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан да сыбайлас жемқорлықпен күресу үшін осы құбылыстың пайда болуы мен оның табиғи дамуының негізін түсіне білу қажет. Яғни сыбайлас жемқорлықтың тамырын анықтау үшін адамзат өмірінің даму заңдылығымен байланыстыратын терең ғылыми сараптама негізіндегі тұжырымдама қажет. Бұл — ғалымдардың міндеті.

Сыбайлас жемқорлық адамзаттың алғашқы қарапайым қауымдастықтан өтіп, қүрделі тай-палық қоғамдық бірлесулердің пайда болуы мен адамдардың әлеуметтік жікке бөліну үдерісінен бастау алады. Алғашқы қоғамдық бірлесулердің өмірге келуі адамдардың әлеуметтік жікке бөлінуі мен адамзат өмірін-дегі материалдық және құқықтық теңсіздіктің пайда болуына алып келгені белгілі. Соның салдарынан байлық иелері мен байлығы жоқтар арасында жаңа қарым-қатынастар пайда болған. Яғни тайпалық қоғам ішінде өктемдік жүргізуші топтардың көмегі мен рахымына ие болу үшін соларға тәуелді, кіріптарлардың оларға сый-сияпат көрсету мен тартулар жасау салт-дәстүрі пайда болды. Қоғамның даму сатысы биікке көтеріліп, мемлекеттің жетілу деңгейі өскен сайын бір кездегі қарапайым салт-дәстүрдің мазмұны мен мәні өзгеріске ұшырап, қазіргі кезеңдегі келеңсіз құбылыс сыбайлас жемқорлық деңгейіне жеткені белгілі.

Бұл құбылыстың даму шегіне жетуіне тікелей ықпал жасайтын капитализмнің негізгі заңы екені белгілі. Яғни сыбайлас жемқорлық тамырының терең жайылуы пайда табу мен баю үрдісіндегі еңбекті қанау және адамдардың құқықтарын шектеу деңгейінің өсуіне тікелей байланысты. Сонымен қатар осы құбылыстың етек жаюына қоғамдық сананың рухани кедейленуі мен адами құндылықтардың жойылып, қоғамның азғындыққа душар болуы да ықпал етеді. Еуропадағы капитализмнің дамуы кезеңінде ХVIII ғасырдан бастап сол замандағы рухани, адами ұстанымдарды қорғауға байланысты, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүргізілген күрестің салдарынан оның даму деңгейі ХХ ғасырға дейін тежеліп келді. Ал ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап сыбайлас жемқорлықтың жанданғаны белгілі, яғни жаһандану үдерісінің басталуымен байланысты сыбайлас жемқорлық дамуы шегіне жетіп отыр. Либералды капитализмнің (бақылаусыз нарықтық экономика) қаржылық институттардың (банктердің) әлемдік экономикаға диктат жүргізуі транснационалдық компаниялардың дамуына алып келді. Олардың дамуы сыбайлас жемқорлықтың бүкіл дүниежүзінің елдерінде терең тамыр жаюына және дамып келе жатқан елдердің табиғи байлығын аз ғана шоғырланған алпауыт мемлекеттердің емін-еркін пайдалануына жол ашты. Соның салдарынан дүниежүзі елдері көлеңкелі қаржылық экономиканың (теневой банкинг) ықпалымен өмір сүруге мәжбүр болып отыр. Халықаралық қаржылық тұрақтандыру Бюросының (Bloomberg) мәліметіне сүйенсек, соңғы 10 жыл ішінде көлеңкелі банкинг индустриясы үш есеге өсіп, 41 триллион долларды құраған. Дүниежүзілік көлеңкелі банкинг индустриясы көлемі қазіргі кезеңде 67 трлн. доллар болып отыр. Әділетті демократиялық деп үлгі тұтып отырған АҚШ-тың өзі әлемдегі көлеңкелі банкинг көлемінің 35 пайызын құрайтыны белгілі. Осы әлемдегі көлеңкелі банкингтің мөлшерін Қазақстанның бір-жылғы бюджетімен салыстырып көрсеңіз, онда көп нәрсені ұғуға болады. Әлемде аз ғана алпауыт мемлекеттер осы көлеңкелі экономика арқылы әлемдегі барша елдерге саяси және экономикалық экспансия жүргізіп отыр. Олар осы жолды пайдалану арқасында дүниежүзіндегі мемлекеттердегі биліктердің қалыптасуы мен әрекеттерін үнемі бақылауда ұстау мүмкіншілігіне ие болып отыр. Басқаны айтпағанда, тіпті ірі еуропалық мемлекеттердің өзінде билік басына кімнің, қалай келуіне, қанша отыруына тікелей ықпал жасайтыны белгілі.

Осы құбылыстың дүниежүзіндегі елдердің өміріне етене кіргені сондай, әрбір дамып келе жатқан мемлекет өзінің халықаралық аренадағы орны мен билік басындағылардың беделін көтеруге осы жолды пайдаланып, ұлттық байлықты ысырапқа түсіретіні белгілі. Әлемдегі сыбайлас жемқорлықтың деңгейі үнемі өсу үрдісінде дамып келеді. Сыбайлас жемқорлықты тек қатаң заң қабылдап, ауық-ауық шаралар өткізумен жеңу мүмкін емес. Оны әлемдегі елдердің оң бағасын алып отырған Сингапур, Оңтүстік Корея сынды тағы басқа елдердің осы құбылыспен күресу тәжірибесі көрсетіп отыр. Ұлт мүддесін шын қорғап, әділетті мемлекет болып, осы келеңсіз құбылыстың құрбанына айналмау үшін, тек ғылыми тұрғыдан өз мемлекетінің жүретін жолын анықтай отырып, әлемдік жетістіктерді талғаммен, өз халқының ерекшелігі мен рухани байлығына ыңғайландыра отырып сараптама негізінде қабылдау қажет. Негізгі бағыт — қоғамдық сананы, жасанды саяси бағыттардың ықпалынан қорғай отырып, тарихи қалыптасқан ұлттың рухани құндылықтары мен әлемдік өркениеттің адами тиімді тәжірибесімен ұштастырған ұстанымның негізінде қалыптастыру қажет. Қазіргі заманда орын алып отырған адамзаттың рухани құлдырау үдерісінен келешек ұрпақты сақтап қалудың жолын әлемнің екінші ұстазы болған, әлемге әйгілі данышпан бабамыз Әбу Насыр әл Фарабидің өсиетінен іздегеніміз дұрыс болатын шығар. Осыдан мың жылдай бұрын ұлы бабамыз: «Адамға ең әуелі тәрбие бермей, білім және ғылым берсең, ол жүрген ортасына опат әкеледі» — деп айтып кеткен.

Дебиеттер: 1-21; 39; 41- 43; 47; 53; 56-63.

Тақырып 9. Діни ереже мен құндылықтар қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетінің қағидаты ретінде

Дін тек намаз оқу, ораза тұту емес екенін қазіргі таңда көпшілік жұрт біле бастады. Дін тек мешіт аумағымен шектелмейді. Ол өміріміздің барлық саласын қамтиды. Мұсылман тек жайнамаз үстінде ғана мұсылман емес. Оның мұсылманшылығы адамдармен сөйлесуден бастап, барлық қоғамдық және әлеуметтік қарым-қатынасында сезілуі және көрініс табуы тиіс. Ал, мұсылманшылық адал да әділ қарым-қатынасқа негізделеді. Кісі ақысын жеу, біреудің ала жібін аттау күнә. Күнә болғанда да үлкені. Үлкен күнә дегеніміз не? Ең ауыры Аллаһ тағалаға серік қосу. Сосын бұл тізім жазықсыз және бейкүнә адамды өлтіру, сиқыршылықпен айналысу, намаз оқымау, рамазанда ораза тұтпау, мал-дүниесі жете тұра зекет бермеу, қаражаты болса-дағы қажылыққа бармау деп тізбектеліп кете береді. Ұзын саны жетпіске тарта.

Имам Құртубидің үлкен күнәға берген анықтамасында: – Құран аятында, пайғамбар сөзінде немесе ғұламалар ижмасында бір әрекетті үлкен немесе ауыр іс яки болмаса ол іс үшін ауыр жаза бары айтылса немесе ол істі жасаушыға жаза бар делінсе немесе қатаң айтылса, ол – үлкен күнә,-деп көрсетілген. Тағы бір анықтамада: Бір істі істеушіге лағынет (қарғыс) немесе азап яки болмаса тозақ бар деп айтылса, ол – үлкен күнә,-делінген.

Үлкен күнәлардың қатарына жемқорлық та жатады.

Бақара сүресінің 188-аятында: «Араларыңдағы малдарыңды (дүниені) бұзық жолмен жемеңдер. Сондай-ақ біле тұра адамдардың малынан бір бөлім жеу үшін билерге апармаңдар»,-деп айтылған. Мұның мағынасы: би мен қазыларға мал-дүние ұсынбаңдар. Дүние беріп, олардың көңілін табуға, пара беріп, біле тұра өзгеге тиесілі мүлікті, игілікті қолды етпеңдер,-дегенді білдіреді.

Жемқорлық пен парақорлық Құранда харам және қылмыс іс ретінде көрсетілген. Маида сүресінің 42-аятында: «Олар өтірікке құлақ салушы, харам жеушілер…»,-деп айтылған. Бұл аят – пара алып, арам табыспен күнелтетіндер жайында.

Сонымен бірге, парақорлық хадиспен, пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сөзімен де тыйым етілген қылмыс. Әбу Дауд және Термизиде сахаба Абдулла бин Амрдың (р.а.): «Аллаһ елшісі (с.ғ.с.) пара берушіні және пара алушыны қарғыс еткен»,-деген риуаяты бар.

Әбу Бәкір Кердери: «Паралы кісі кез келсе, Иманын сатқан секілді. Осындай болса, би емес, Абыройын жойған секілді. Доңыз сойып, ас етіп, Етіне тойған секілді»,-деген.

Жемқорлықтың зардабын жеке адаммен қоса жалпы қоғам да тартады. Жемқорлықпен кім айналысады? Мал бағып қой артынан жүрген жан ба? Әлде, көкөніс сатып күнелткен саудагер ме? Көп жағдайда жемқорлықпен қолында құзырлы қызметі, белгілі бір билігі бар біреу айналысуы мүмкін. Жемқор мемлекеттің өзіне жүктеген қызметін құлқыны үшін пайдалады. Нәтижеде «қазаннан қақпақ кетсе, иттен ұят кетеді» демекші мемлекет мүлкін талан-таражға салады. Иттің ісін жасаған бейбақты ар-ождан мазаламайтыны мәлім. Өйткені, оның парақорлығы салдарынан көптеген адам зардап тартатынын біледі. Сөйте тұра, осындай қылмысқа барады.

Мәселен, жемқорлық жайлаған қоғамды елестетіп көріңізші. Қылмыскер жемқор сотқа пара беріп жазадан құтылса. Жемқор дәрігер қалтасы жұқа науқасты емдемей қойса. Мектеп директоры тек пара берген мұғалімді ғана жұмысқа қабылдаса. Құрылысшы бөлінген қаржынын біразын өз қалтасына жымқырса. Кеденші қомақты қаржы үшін ел ішіне беймәлім жүк тиелген көліктерді лек-легімен өткізіп жатса. Мұндай мемлекеттің болашағы бұлыңғыр емес па?

Ал, енді жемқорлық атымен жоқ елді көз алдыңызға келтіріңіз. Бұл елде «көке, жәке» деген жүрмейді. Бай мен кедейге заң ортақ. Бұл елдің соты тек әділдікке жүгінеді. Кеденшісі ақшаға сатылмайтын адал. Барлығы заң бойынша. Мемлекеттен тасжол төсеймін, тұрғын үй саламын деп қаржы алған құрылысшы жоба бойынша жұмысын істеуде. Бөлінген қаржыдан шашау шығармай, кереметтей етіп мектеп пен ауруханалар көтеруде. Жылдар өтсе де, бұл әлеуметтік нысандар ел игілігі үшін жұмыс істеп тұр. Бұл елдің тұрғыны әділдікке сенеді. Өз құқығы толықтай қорғалатынын біледі. Айтыңызшы, сіз және отбасыңыз қай мемлекетте өмір сүруді қалар етіңіз? Ендеше, «жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, қоғам болып жемқорлықтың тамырын ортамыздан жұлып тастайық.

Пара қомақты және бағалы болуы шарт емес. Бір тиын болса да, ақысыз берілген болса ол пара. Имам Әбу Амр әл-Әузағи (Аллаһ тағала оны рақымет етсін) Бейрутта өмір сүретін. Күндердің күні оған бір насаралық кісі көмек сұрап келді. Ол Бағлабакка әкімінің өзіне зұлымдық жасап жүргенін айтып, ғалымнан араға түсіп хат жазуына өтініп келген екен. Насаралық бір құмыра балын (әселін) да ала келген еді. Сонда табиғин-ғұлама әл-Әузағи (р.а.): қаласаң, құмыра балды өзіңе қайтарып, әкімге хат жазып, саған көмектесейін. Ал, егер қаласаң әкелген құмыра балыңды алайын. Бірақ әкімге хат жазбаймын,-деп әкелген балының өзі пара екендігін ұқтырады. Сөйтіп ғұлама Бағлабакка әкіміне бұл насаралықтың салығын жеңілдету жайлы хат жазып өтінеді. Насаралық құмыра балын алып, хатпен әкімге барды. Әкім де табиғин ғұламаның құрметіне насаралықтың салығынан 30 дирһамды алып тастаған көрінеді.

Жоғарыдағы хадисте «Аллаһ елшісі (с.ғ.с.) пара берушіні және пара алушыны қарғыс еткен»,-деп айтылған. Бұл жөнінде Заһаби («Кабаир» кітабының авторы): «Ғұламалар – хадисте пара беруші және пара алушы жайлы айтылған. Беруші пара берумен мұсылман баласына зиян тигізу немесе өзіне тиесілі емес затты қолды етуді мақсат етсе хадистегі лағынетке ұшырайды. Ал, егер пара берумен өзінің ақысын қорғау немесе өзін бір зұлымдықтан, жамандықтан сақтандыру себепті болса хадистегі лағынетке кірмейді. Ал, сотқа (би мен қазиға) ақиқатты бұрмалау үшін де, бір жамандықты тоқтату үшін де пара алуы харам»,-деп пәтуа берген.

Әбу Дауд сунанында Әбу Умамадан (р.а.): «Кімде-кім бір кісі үшін араға түссе, сол үшін оған сыйлық берсе, ол қабыл етсе, өсімнің (параның) ең үлкенін істегені»,-деген.

Қазиға (сотқа) дауласушының екеуінен немесе екеуінің бірінен сыйлық алуы харам болып табылады. Ал, дау мәселесімен қази алдына келмеген болса және ең жақын туысқаны немесе жора-жолдасы болса сондай-ақ, әуелден бір-біріне сыйлық жасау әдеттерінде болса оқасы жоқ.

Сыйлық беру немесе алу әдетінде болмаған болса, демек қазиға сыйлық алу дұрыс емес. Ең дұрысы дау мәселесіне қатысы жоқ кісі сыйлық беріп жатса, қазидың да оған сыйлық жасағаны жөн. Бұл әрекет сыйлықты қабылдау есігін ең көркем түрде жапқаны болады. Өйткені сыйлық – берушіні даңдайсытып, ал алушыны лажысыз кейбір жайттарға көз жұмып қарауына итермелейді.

Жақын туған-туыстан сыйлық алу бұған жатпайды. Өйткені туысқаннан дау мәселесі бойынша сыйлық алмайтыны белгілі. Бұл туысқандық қарым-қатынас болып саналады. Керісінше, туысқаннан сыйлық алмау туыстық қатынасты үзу болып табылады. Ал, туыстық байланысты үзу харам.

Ал, парақорлық Әбу Даудтің жеткізген: «Аллаһ елшісі (с.ғ.с.) пара берушіні және пара алушыны қарғыс еткен»,-деген хадисі негізінде ешбір даусыз харам іс болып саналады.

Қази (сот) бір істі пара алып төрелік етсе, сол іс бойынша әділ шешім шығарған болса-дағы қазилығы өтпейді. Сондай-ақ, өзінің әділ сот ретіндегі мәртебесі де жойылады. Ал, егер параны қазидың баласы немесе хатшысы немесе кейбір көмекшілері алған болса. Және де, олар параны тікелей қазидың тапсырмасымен алған болса, бұл қазидың өзі қолма-қол алғандай болып есептеледі. Бұл жағдайда да қазидың төрелігі заңсыз болып есептеледі. Ал, қази параны баласы немесе хатшысы яки көмекшілерінің бірі алғанынан бейхабар болса, оның шешімі заңды болады да, алынған параны кері қайтарып беруі тиіс.

Ибн Масуд (р.а.): «Харам табыс (сухт) – бауырыңның бір шаруасын бітіріп бергенің үшін, ол саған бір сый-сияпат жасаса соны сенің алуың»,-деп түсіндірген.

Масруқ (Аллаһ тағала оны рақымет етсін) Ибн Зиядқа барып бір жәбірленуші үшін араға түседі. Ибн Зияд та жәбірленушінің ақысын қайтарып береді. Сонда риза болған жәбірленуші Масруққа бір қызметшіні сыйға тартады. Бірақ Масруқ: мен Ибн Масудтан (р.а.): «Кімде-кім мұсылман баласының дауын шешіп берсе, сол кісі аз болсын, көп болсын бір нәрсе берсе ол харам табыс (сухт) деген»,-деп қабыл етпейді. Сонда әлгі кісі: «Ей, Әбу Абдурахман (Масруқ)! Біз харам табыс деп тек пара алуды ойлаушы едік,-дейді. Масруқ: пара алу күпірлік қой, Аллаһ одан бізді сақтасын!»,-деген екен.

Шариғатта харамның анықтамасы: Аллаһ тағала Құранда қатаң тиым салған, оны істеуші күнәһар. Харамды істейін деп тұрып райынан қайтқан адам сауап алады. Ал, харамның харамдығын мойындамайтын немесе менсінбейтін кісі кәпір деп айтылған.

Харам табыстан сақ болу әрбір мұсылман баласына парыз. Әрбір отағасы өз бала-шағасын тек адал табысымен асырауы қажет.

Имам Ахмад кітабында Саубан (р.а.) риуаят еткен хадисте: «Аллаһ елшісі (с.ғ.с.) пара берушіні, пара алушыны және пара алуға (екі адам арасында) дәнекер кісіні қарғыс еткен»,-делінген.

Міне, пайғамбарымыз (с.ғ.с.) параға қатысты үш адамның қарғысқа кіріптар болатындығын ескертуде. Беруші де, алушы да және екеуінің арасында шапқылап жүрген шабарман да лағынетке ортақ. Параны ұсынған да, оны шімірікпей алған да қылмыскер. Олар бұл әрекетіне қоғам алдында жауапты. Ең бастысы өз ар-намысы алдында кінәлі. Мемлекетімізде сыбайлас жемқорлыққа қарсы шариғаттағыдай қатаң шаралар қолдануда. Бұл қылмысқа қатысты кез келген азаматты қатаң жазалау. Түрлі деңгейлерде жемқорлыққа қарсы іс-шаралар ұйымдастыру. Жастар арасында үгіт-насихат жұмыстарын өткізу. Жемқорлықты болдырмау үшін түрлі тәсілдерді енгізу. Бұл өз кезегінде оңды нәтиже беруде. Оған баршамыз куәміз. Алайда, жемқорлықпен күрестің ең тиімді тәсілі иман. Иман адамды қылмыстан тиюшы әрі ең үлкен бақылаушы.

Дебиеттер: 1-22,45,48,56,55-63.