АӨК инфракұрылымы, оның жіктелінуі және АӨК тиімділігі

Тарау. Агроөнеркәсіптік кешен

Агроөнеркәсіптік кешениін түсінігі, құрылымы жэне ақыргы

Німі

1. Агроөнеркәсіптікксшен - бүл ауыл шаруашылығының дамуымен байланысты, оның өндірісіне кызмет көрсетуші, өндірістік күралдарын өндіруші жэне ауылшаруашылык өнімді өндірумен, дайындаумен, өңдеумен, тасымалдаумен жэне тұтынушыға сатумен айналысатын халық шаруашьшығы салаларының жиынтығы.

Агроенеркәсіптік кешен Қазақстанда 1970 жылдары құрылды. Бұл кешенге жепіске жуык халық шаруашьшығы салалары кірді жэне бүл салалар өзара технологиялық, экономикалық жэне баска да байланыста болды.

Агроөнеркэсіптік кешеннің басты мақсаты - ол халықты азық-түлікпен және халык шаруашылығы тауарларымен жоғары деңгейде қанагаттандыру. Агроөнеркэсіптік кешеннің басты саласы - ол ауыл шаруашылығы.

Агроөнеркэсілтік кешен үш сферадан қүрылады.

Бірінші сферага агрорлық ондірісті қажетті күрал-жабдықгармен қамтамасыз ететін және ауыл шаруашылығына өндірістік, техникалық қызмет көрсетуші салалар кіреді. Бүл сфера елімізде АӨК өнімдерінің 10 % өндіреді. АӨК бірінші сферасын келесі салалар қүрайды:

1. Трактор және ауылшаруашылық машиналар жасау өнеркәсібі.

2. Тамақ өнеркэсібінің машиналарьш жасау.

3. Минералдық тыңайткыштар жэне өсімдіктерді қорғау, химиялык затгар өндірістері.

4. Ауылшаруашылықтехниканы жөндеу.

5. Агроенеркэсіптік кешендегі күрделі күрылыс.

Екінші сфераға ауылшаруашьшық онімдерін өндірумен айналысатын кэсіпорындар мен үйымдар кіреді, яғни бүл сфераны ауыл шаруашьшығынын өзі қүрайды. Бүл кэсіпорындарға елімізде шаруа (фермер) кожалықтары, мемлекеттік ауылшаруашылық кэсіпорындар, ауылшаруашылық өндірістік

кооперативтері, акционерлік коғамдар жэне щаруашылык серіктестіктер жатады. Қазіргі кезде Қазакстанда ауылшаруашылық онімді өндіруде, әсіресе кокөніс, жеміс-жидек және басқада бірқатар есімдік шаруашылығы онімдерін өндіруде, ең үлестік шаруашылығы жогары шаруашылықтар - ол үй шаруашылыктары.

Елімізде кабылданган зандарға сэйкес шаруашылык серіктестіктердің келесі түрлерін ажыратады:

1. Толык серіктестік.

2. Сенім серіктестігі.

3. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік.

4. Косымша жауапкершілікті серіктестік.

Аталған кәсіпорындар Қазақстан Республикасынын эр шаруашылық жүргізу түрі бойынша кабылданған зандарына сәйкес аграрлық өндірісте қызмет жасайды.

Ауылшаруашылық ендірістік кооперативтер еліміздің экономикасы
нарықтық қатынастарға көшуі ауыл шаруашылығында көптеген

шаруашылық жүргізуші нысандарын кұруға себепші болды. Солардың ішінде ең бірінші болып құрылғандары - өндірістік кооперативтер.

Өндірістік кооператив жүмыскерлердің бүрынғы колхоз бен совхоздан алған мүліктік пайлары мен жер улестерін бірлесіп шаруашылық жүргізу мақсатында біріктіру арқылы қүрылады жэне негізінен жүмыскерлердін кэсіпорындағы тікелей жеке еңбек етуіне негізделеді.

Өндірістік кооперативтің басқаратын ең басты органы - бүл кооператив мүшелерінің жалпы жиналысы. Жиналыста кооперативтің жарғысы қабылданады.

Жарғыда кооперативтің мақсаты, оған мүше болу тәртібі, басқа кәсіпорындармен, заңды үйымдармен карым-қатынасы, заттай және ақшадай табыстарды белу, есеп беру тәртібі, кірісі-шығысын есептеу жэне тағы да басқадай осы кооперативтің өмірі үшін маңызды мәселелер анықталып жазылады.

Ауылдық жердегі кооперативтердің шүғылданатын кәсіптеріне байланысты негізінде екі түрі болады:

1. ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіріп сатумен шүғылданатындар;

2. әртүрлі қызмет керсетіндер.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіріп сатумен шүғылданатын кооперативтер көбінесе жекешелендіру кезінде бұрынғы колхоз немесе совхоздар, олардың бөлімшелері негізінде қүрылды.

Ауылшаруашылык ондірістік кооперативі өз қызметінде келесі үстанымдарға сүйенеді:

кооперативке мүше болуды әр түлға оз еркімен таңдайды;

кооперативтің өндірістік жэне басқа да шаруашылык қызметіне катысушы мүшелерінің экономикалык қызығушылықтарын камтамасыз ету және кооператив мүшелерінін өзара бір біріне кемек беруі;

кооператив пайдасы мен шығындарын кооператив мүшелері арасында бөлуде олардыц кооперативтін шаруашылық кызметіне жеке еңбегін қосу деңгейін ескеру;

кооператив мушелері емес тұлғалардың шаруашылықтық қызметте шектеу;

кооператив мүшелерінін қосымша пайлары бойынша алатын сыйақысын шектеу;

кооперативті басқаруды демократиялық негізде жүргізу, яғни кооперативтің бір мүшесі бір дауысқа ие;

кооператив қызметі туралы ақпаратты коопертивтің эр мүшесі эр мезгілде алуға құқығы бар.

Өндірістік багытына, құрамына қарай ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін кооперативтер бір-ақ оніммен, егін не мал шаруашылығының бір-ақ саласымен шұғылдануы да, әртүрлі саламен шүғылданып, бірнеше түрлі өнімдер өндіріп сатуы да мүмкін. Бүрынғы жекешеленбей тұрғанға дейінгі жағдайда эр бөлімшенің белгілі бір өнім түрін өндіруге мамандандырылуы дұрыс болып есептелген болатын. Егер бұл сала сәтсіздікке үшыраса осы бөлімшенің жағдайы совхоздың немесе колхоздын жалпы экономикасы есебінде шешіліп отыратын еді.

Ал нарықтық жагдайда біреу үшін біреу жауап бермейді. Әркім қиындыктан шыгу жолын өзі күні бұрын карастырған жөн. Сондықтан элемдік тэжірибеде жэне экономика ғылымында кооперативтер жэне басқадай да шаруашылық жүргізу нысандары, эсіресе шағын шаруашылықтар мүмкіндігі болғанша бір емес бірнеше кэсіппен шұғылданғаны дүрыс болып есептеледі. Бірақ оның оның шұғылданатын салалары үшін жергілікті жерде колайлы табиғи-экономикалық жағдай, өндірген өнімді сатып алушылар болуы, эр өнімнің сатылу бағасы оның өзіндік кұнынан үнемі анағұрлым артық болуы шарт.

Әртүрлі қызмет көрсету мақсатында қүрылған кооперативтердің де жарғысы болады. Олар ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының барлык түрлеріне жэне ауыл түрғындарына агрономиялық, зоотехникалық, мал дәрігерлік, инженерлік, қамсыздаңдырулык аудиторлық және тағы басқадай кызмет көрсете алады. Бүл үшін эр кооператив өзінің жылдық шығыны туралы сметалық есеп жасайды. Осыған сәйкес өзі атқара алатын қызметтің әр өлшемін жарқьш жариялайды.

Кооперативтер мүнан соң осы нарыкка келісім берген кәсіпорындармен және жеке адамдармен келісім шарт жасасады. Жыл бойы келісім шартгағы керсетілген мерзімде, көлемде жэне сапада өзіне тиісті жүмысты орындап, осы үшін жарияланған нарық бойынша табыс табады. Жыл бойғы шығындарын өз табысымен жапқан соң , таза пайданы кооператив мүшелері жарғыға сәйкес бөліседі.

Кооперативтің кай түрін болса да осы кооператив мүшелерінің өздері сайлаған басқармасының төрагасы баскарады. Кооператив мүшелерінің жалпы жиналысында кәсіпорында эр жылғы аткарылған енбекке бага беріліп кооператив баскармасы төрагасынын жылдык есеп беруі болып тұрады.

Бір қарағанда кооператив меншіктін тағдыры, айталық жеке меншік тағдыры тым қасіретті болмағандай. Р.Оуен, Н.Ф.Лассоль, К. Маркс және олардың көптеген ізбасарлары кооперативтің ерекше элеуметтік-жаңғыртушылық ролін мойындап өткен.

Сонымен, қазіргі кезде кооперативтік негізде шаруашылық жүргізу нысаны тиімді кәсіпорындардың бірі болып отыр. Бұл бірлескен ұйымда мүмкіндіктер көбейеді. Ауьш шаруашылығында ең күрделі мэселенің бірі материалдық-техникалык жабдықталу. Бұл проблеманы бірлесіп қана шешуге болады, ал мүндай мүмкіндік кооперативте бар.

Жалпы ауыл шаруашылыгы екі ірі саладан - өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылыгынан құралады. Бұл салалар өндірілетін енім түрлеріне, осірілетін өсімдік пен мал түріне байланысты тағы да бөлінеді. Мысалы, мал шаруашылығы ірі қара мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылкы шаруашылығы, түйе шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, бал ара шаруашылығы жэне соңғы жылдары ете карқыпды дамып келе жатқан құс шаруашьшығы деп белінеді. Бүл салаларды тағы да әртүрлі ендірістерге бөліп қарастыруға болады, мысалы, сүт ендірісі, ет өндірісі, жүн өндірісі жэне т.б.

Ал есімдік шаруашылығы болса - астык шаруашылығы, картоп шаруашьшығы, жеміс-жидек шаруашылығы, кекөніс шаруашылығы және т.б., яғни есімдік түрлеріне байланысты болінеді.

Жалпы елімізде өндірілгсн барлық АОК өнімінің 50 - 60 % екінші сфера кэсіпорындары ендіреді.

Үшінші сфераға ауылшаруашылық енімдерін еңдейтін, дайындайтын, сақтайтын, тасымалдайтын және оны тұтынушыға жеткізетін салалар мен кәсіпорындар кіреді. Оларға тамақ енеркәсібі оның ішінде сүт, ет, балық, ұн, комбикорм онеркәсіптері және женіл енеркэсібі, яғни текстиль, аяқ киім енеркэсіптері, аграрлық тауарларды сататын сауда мекемелері және қоғамдық тамақтандыру кэсіпорьшдары кіреді. Бұл сфера енімдері елімізде жалпы АӨК енімінің шамамен 30 % кұрайды.

Агроөнеркәсіптік кёшенінің ақырғы (түпкілікті) енімі - бүл белгілі бір уақыт мерзімінде (көбінесе бір жылда) ендіріліп және жеке немесе өндірістік тұтынуға түскен барлық өнім молшері.

Жеке тұтынуға түскен өнім - бұл түпкілікті түтынушылардың тұгынуына кеткен өнім, ал ендірістік тұтынуга түскен енім - бұл өнеркәсіптік ондеуге кеткен онім.

АӨК ақырғы енімі екі түрінде есепке алынып, ажыратылады:

1) натуралдык түрі;

2) кұндылык түрі.

Ақырғы енім натуралдык түрінде келесілерден құралады:

1. Тікелей халыкка жеткізілген ауылшаруашылық енім.

2. Ауылшаруашылық шикізатынан ендірілген тұтыну заттары.

3. Ауылшаруашылық енім және енделген заттар.

Агроенеркәсіптік кешеннің бірінші сфера салаларының енімі.

Агроөнеркәсіптік кешенінің ақырғы өнімінің мөлшерін натурадцық түрінде келесідей формуламен аныктауға болады:

Мұнда:

АӨн - ақыргы өнімнің натуралдық көлемі, ЖӨ - агроөнеркәсіптік кешенде ендірілген жалпы өнім мөлшері, ТМ - АӨК салалары ішінде тұтынылған жалпы өнімнің мөлшері. Агроөнеркэсіптік кешенінің ақырғы өнімі құндылық түрінде мына формуламен анықталынады:

Мұнда:

АӨқ - АӨК ақырғы өнімінің құны,

АӨІсф.- АӨК бірінші сферасының ақырғы өнімінің құны, АӨ2сф.- АӨК екінші сферасының ақьфғы өнімінің құны, АӨЗсф. - АӨК үшінші сферасының ақырғы өнімінің кұны.

АӨК инфракұрылымы, оның жіктелінуі және АӨК тиімділігі

Инфрақұрылым- бұл экономикалық және элеуметтік қайта ондіріс жүруіне қажетті жағдай жасайтын салалар мен өндірістер жиынтығы.

Инфрақүрылым агроөнеркәсіптік кешенінде өндіріс үрдісі барысында пайда болатын технологиялык, өндірістік, экономикалық және ұйымдастырушылык байланыстарды нығайту арқьшы агроөнеркэсіптік кешен қызметінің тиімді болуын қамтамасыз етеді.

Агроөнеркэсіптік кешені инфрақұрылымының белгілері бойынша жіктелінуі:

I. Өндіріс үрдісіне эсер ету дәрежесіне байланысты:

1) Өндірістік инфракұрылым;

2) Әлеуметтік инфрақұрылым

II. Территориялық (аумақтық) белгісі бойынша:

1) Халықшаруашылық инфрақүрылымы;

2) Аймақтық инфрақұрылым;

3) Жергілікті инфрақұрылым.

III. Салалық белгісі бойынша:

1) Салааралыкинфрақұрылым;

2) Сала ішіндегі инфрақұрылым.

IV. Қызметінін бағыты бойынша:

1) Ауыл шаруашылығына қызмет көрсетуші сфералар,

2) Өнімді түлынушыға жеткізуші сфералар.

Өндірістік инфракұрылым- бүл өндіріс күралдары ұзақ уақыт бойы дұрыс жүмыс істеуін жэне жүмыс аткару қабілетін сақтауын қамтамасыз ететін салшіар жиынтығы.

Өндірістік инфрақұрылымға кіретіндер:

1. Салалар:

а) көлік шаруашылығы,
ә) электроэнергетика,

б) мелиоративтік және ирригациялық шаруашылыктар,

в) байланыс шаруашылығы,

г) материалдық техникалық жабдықтау шаруашылығы,
ғ) өнімді дайындау мен өткізу салалары,

д) су шаруашылығы жэне т.б.

2. Арнайы қызмет көрсетуші бвлімшелер мен қызметтер:

а) агротехникалық қызмет,

э) өсімдіктер мен малды қорғау қызметі,

б) ветеринариялық қызмет,

в) техникалық жэне жөндеу қызметтерін керсету,

г) құқықтық қызмет,

ғ) ғылыми жэне ақпараттық қызмет жэне т.б.