Аржылық бақылаудың ұғымы және түрлері

Қаржылық бақылау — қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау,
Қаржылық бақылау қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың
Қаржылық бақылаудың брлуы экономикалық категория ретіндегі қаржыға бақылау функциясының
Сөйтіп, бақылау функциясы қаржыны бақылаудың құралы ретінде пайдалану үшін
Бақылау функциясы — қаржының ішкі қасиеті, ал қаржылық бақылау
Ғылыми негізделген қаржы саясатын, тиімді қаржы механизмін қалыптастыруға жәрдемдесу
Қаржылық бақылаудың өзгешелігі – оның ақша нысанында жүзеге асырылатындығында.
Қаржылық бақылау мыналарды тексереді: эконмикалық заңдадың талабының сақталуы; жалпы
Қаржылық бақылаудың іс-әрекетінің сферасы бақылаудың басқа түрлерімен: әкімшілік, құқықтық,
Қаржылық бақылаудың функциялары:
1) қаражаттардың жұмсалуын тексеру (шығыстардың сұралған сомаларға сәйкестігі және
2) қаржы жүйесінің барлық буындары бойынша мемлекеттік ресустарға қаражаттарды
3) сееп және есептеме қағидаларының сақталуын тексеру;
Бақылауды жүзеге асырудың негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:
А) бақылаудың реттілігі, жаппайлылығы, әмбебаптығы;
Б) бақылаудың првентивтілігі, яғни оның алдын алу сипаты;
С) әрекеттілік, нақтылық, жариялылық – бұларға бақылау жұмысын дұрыс
Д) бақылаудың алаламаушылығы (біреуге тартпаушылық);
Е) бақылау органдары қызметкерлерінің тәуелсіздігі;
Қаржылық тәртіп – бұл белгіленген ұйымдардың және мемлекеттің, оның
Қаржылық бақылаудың міндеттерін, олардың түрлерін, нысандары мен әдістерін, субъектілері
Макродеңгейдегі қаржылық бақылау – бұл бүкіл мемлекет ауқымында қаржыны
1.Ақшалай қаражаттардың орталықтандырылған қорларын қалыптастырып тиімді пайдалану процестерін қамтамасыз
2. Қаржы қатынастарын іске асырудың қолданылып жүрген нысандары мен
3. Қаржы ресустарын неғұрлым тиімді пайдалану, салалар мен аймақтардың
Бұл деңгейде мемлекеттік қаржылар бақылаудың объектісі болып көрінеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары (сметалары), аумақтық, салалық тұрғыда олардың атқарылуы
Билікті заң шығарушы органдар мен басқарудың мемлекеттік органдары бұл
Микродеңгейдегі қаржылық бақылау – меншіктің барлық нысанындағы шаруашылық жүргізуші
Микродеңгейдегі қаржылық бақылаудың міндеттері:
Кәсіпорындардың қаржы саласында қолданылып жүрген заңдардың сақталуын қамтамасыз ету;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бюджет алдындағы міндеттемелерін орындауының дер кездігі
Қаржы ресурстары өсуінің ішкі өндірістік резервтерін табу;
Ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдалануға, бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізуге,
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы шаруашылық қызметі бұл деңгейде бақылаудың
Қаржылық бақылау жүргізу тәсілдеріне, уақытына, субъектілеріне қарай жіктеледі.Осыларға байланысты
Қаржылық бақылау
Мемлекеттік бақылау
Қоғамдық бақылау
Жалпы мемлекеттік бақылау
Ведомствалық бақылау
Қоғамдық ұйымдардың: кәсіподақ, жастар ұйымдарының, бұқаралық қозғалыстардың, ғылыми-техникалық, мәдени-ағарту,
Парламент(депудаттық) бақылауы
Ішкі шаруашылық бақылау
Аудиторлық бақылау
Жалпы мемлекттік бақылау ведомствалық бағыныштылығы мен меншік формасына байланыссыз
Барлық өкілді органдар өздерінің сессияларында тиісті бюджеттің жобасын, оның
Үкімет, жергілікті әкімшіліктердің аппараты, өкілетті органдар өздеріне бағынышты органдардың
Республика үкіметі мемлекеттік бюджеттің құралып, орындалуын бақылайды, мемлекеттің қаржы
Ведомствалық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомстваның өкілеттігі шеңберінде осы
Ведомствалық бақылаудың негізгі міндеттері: жоспарланған тапсырманың орындалуын, материалдық және
Ведомствалық бақылау шеңберінде ішкі шаруашылық бақылау жүргізіледі.Яғни кәсіпорындар мен
Нарықтық қатынас жағдайында ішкі өндірістік бақылау бұрыңғы мәнінен айрылады:
Жжүргізу уақытына қарай қаржылық бақылау алдын ала, ағымдағы және
Алдын ала қаржылық бақылау ақшалай қорларды жасау, бөлу және
Ағымдағы қаржылық бақылау – бұл ақшалай операцияларды жасау процесіндегі
Келесі қаржылық бақылау – қаржы операциялары жасалғаннан кейін жүргізілетін
1.2. Қаржылық бақылаудың сыныптамасы, әдістері, аудиторлық бақылау.
Қаржылық бақылаудың сипаттамасы субъектілердің айырмашылықтарға, бақылау іс-қимылдарын
Қазақстан Республикасының қазіргі қаржылық бақылау жүйесі оны жүзеге
1-сызба.Қаржылық бақылаудың түрлері бойынша сыныпталуы
Қаржылық бақылау
Мемлекеттік Қоғамдық Жалпы-мемлекеттік Ведомствалық Қоғамдық ұйымдардың: кәсіподақтардың,
Ішкі-шаруашылық
Парламенттік (депудаттық) бақылау
Аудиторлық бақылау
Мемлекеттік қаржылық бақылау (сыртқы және ішкі) – мемлекеттік
Мемлекеттік қаржылық бақылау объектілері – Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары – Республикалық бюджеттің атқарылуын
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай типтерге бөлінеді:
1) сәйкестікке бақылау жасау – мемлекеттік қаржылық бақылау
2) қаржылық есептемені бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау
3) тиімділікті бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің
Мемлекеттік қаржылық бақылау мынадай түрлерде жүзеге асырылады:
1) кешенді бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің
2) тақырыптық бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісінің
3) үстеме бақылау – мемлекеттік қаржылық бақылау объектісіне
Мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу құпиялылық режімін қамтамасыз ету ескеріле
Мемлекеттік қаржылық бақылауға қойылатын бірыңғай талаптар мемлекеттік қаржылық бақылау
Мемлекеттік қаржылық бақылау стандартарын мемлекеттік қаржылық бақылау органдары, маслихаттардың
Бақылау нәтижелері бойынша мынадай актілер қабылданады:
1) қорытынды – Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі
2) Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің
3) маслихаттың тексеру комиссиясының қаулысы – белгіленген тәртіппен
4) ұсыным – Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі
5) нұсқама – ішкі бақылау жөніндегі орталық уәкілетті
6) бақылау актісі – мемлекеттік қаржылық бақылау органдары,
7) бақылау жүргізу туралы есеп – белгілі бір
Сыртқы бақылауды республикалық деңгейде Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті Қазақстан Республикасының
Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті туралы қағиданы
Мемлекеттік қаржылық бақылау жалпымемлекеттік және ведомстволық бақылау арқылы жүзеге
Жалпымемлекеттік қаржылық бақылау ведомстволық бағыныштылығы мен меншік нысанына қарамастан
Мемлекеттік қаржылар жүйесінде бақылау салықтық, бюджеттік бақылау, сақтық және
Салықтық бақылау салық заңнамасының атқарылуы,бюджетке салық және басқа төлемдердің,жинақтаушы
Бюджеттік бақылау тексерістік және таңдамалық қызметтің мынадай түрлерін кірістіреді:
Банктік қадағалау кредит ресурстарын қалыптастыру және олардың қозғалысы барысында,
Сақтандыру сферасындағы қаржылық бақылау, қадағалау сақтық қорлар қаражаттарының дер
Кеден органдары тауарлар мен көлік құралдарын, оларды есепке алуды
Барлық өкілетті органдар қаржылық басқаруды тиісті бюджеттің жобасын және
Үкімет, жергілікті әкімшіліктің аппараты оларға қарасты органдардың бақылаушылық, соның
Ведомстволық қаржылық бақылау жеке министрліктің, ведомствоның өкілдіктері шегінде олардың
Ведомстволық бақылау шеңберінде ішкішаруашылықтық бақылау яғни нақтылы шаруашылық жүргізуші
Ішкішаруашылық бақылаудың мақсаты есеп саясатын да қоса алғанда, субъектінің
Нарықтық қатынастар жағдайында ішкі шаруашылықтық бақылау оның бұрынғы ұғынысындағы
Қоғамдық қаржылық бақылау – бұл түрлі қоғамдық ұйымдардың бақылауы.Бақылаудың
Аудиторлық бақылау – ведомстводан тыс тәуелсіз қаржылық бақылау.Оны біліктілік
Шетелдік аудиториялық ұйымдар Қазақстан Республикасында аудиториялық қызметті тиісті аудиторлық
Жүргізу нысандары мен уақытына қарай қаржылық бақылау: алдын ала
Қаржылық алдын ала бақылау ақша қорларын жасау, бөлу және
Ағымдағы қаржылық бақылау қаржы жоспарларының атқарылу процесінде, щаруашылық-қаржы операцияларын
Кейінгі (келесі) қаржылық бақылау қаржы операцияларын жасағаннан кейін (бюджеттің
Қаржылық бақылау әр түрлі әдістермен (тәсілдермен немесе амалдармен, оны
Қазіргі кезде қаржылық бақылаудың мынадай әдістері пайдаланылады: тексеріс
Аталған жалпы әдістер түрлі объектілерге бақылау жүргізудің әдістемелерінде, ережелерінде
Мемлекеттік қаржылық бақылау органдары өзінің жұмысын жоспарлар бойынша жүргізеді.
Тексерулердің тікелей предметі табыс, қосылған құнға салынатын салық, пайдалылық,
Ақшаны пайдаланумен, ал кей жағдайларда онсыз да (баспа-бас айырбас
Алдын ала және ағымдағы бақылауды жүзеге асырудың негізгі әдісі
Кейінгі қаржылық бақылау бірнеше әдіспен жүзеге асырылады. Оларға жататындары:
Шоттық тексеру – бұл бухгалтерлік есептердің, баланстардың, салық есеп-қисаптарының
Тақырыптық тексеру – бұл бақылауға жататын объектінің шаруашылық-қаржы жұмысының
Экономикалық талдау – бұл объектінің шаруашылық-қаржы қызметіне баға беру;
Экономикалық талдауды шаруашылық органдардың өздері де, сонымен бірге бақылаудың
Тексерулер мен қарап шығуды бақылау органдары шаруашылық жүргізуші субъектілердің
Қаржылық бақылаудың негігі әдісі – тексеріс – кейінгі келесі
Тексеру объектісі бойынша құжаттық, нақтылы, толық жаппай, іріктемелі ішінара
Құжаттық тексерісті жүргізген кезде есептер, сметалар ғана емес, сондай-ақ
Нақтылы тексеріс құжаттарды ғана емес, сонымен бірге қолда бар
Толық тексеріс деп белгілі бір кезеңдегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің
Іріктемелі тексеріс кезінде бақылау қаржы-шаруашылық қызметінің әйтеуір бір жағына
Тақырыптық тексерістер бір үлгідегі бірнеше кәсіпорындарда; мекемелерде немесе бірнеше
Тексерістердің тәсілдері: материалдық құндылықтарды түгендеу, кассадағы нақтылық ақшаны тексеру,
Әрбір тексеріс пен тексеру мұқият әзірленуі тиіс, өйткені олардың
Әзірлік жұмысының негізінде тексеріс немесе тексерудің бағдарламасы, оның негізінде
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің бүкіл процесі бірнеше кезеңдерден тұрады:
Тексеріс немесе тексеруді жүргізудің нәтижелігі көбінесе жасалынған актінің сапасына
Қаржылық басқаруды жетілдірудің аса маңызды бағыттарының бірі қаржылық бақылаудың
Нарықтық реформалардың тереңдей түсуі жағдайындағы қаржылық бақылау жүйесінің ажырағысыз
Аудиторлық палата коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзін-өзі басқаратын және
Қаржы аудиты деп оған уәкілеттігі бар ұйымдар мен мамандардың
Аудит дамуының тарихы өзінің бастауын Ұлыбританиядан алады, мұнда
Бүгінде тәуелсіз қаржылық бақылау аудиторлық институт нысанында дамып, нарықтық
Қазақстан Республикасында 1998 жылы 20-қарашасынан бастап «Аудиторлық қызмет туралы
Аудиторлық қызмет – бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық
Аудиторлық қызметтің негізгі қағидаларына мыналар жатады:
тәуелсіздік;
объективтілік;
кәсіби біліктілік;
құпиялылық;
Аудит Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген талаптарға сәйкес қаржылық есептеменің
Аудиттің түрлері-міндетті аудит және бастсмашылық аудит.
Міндетті жыл сайынғы аудитке мыналар жатады: банктер, кредиттік серіктестіктер,
Аудит жүргізу, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген өзге
Бастамашылық аудит аудиттелетін субъектінің бастамасы бойынша аудиттелетін субъектінің және
Аудит сыртқы және ішкі болуы мүмкін.Сыртқы аудит – аудиттің
Аудит мынадай дәйекті стадиялар бойынша жүргізіледі:
1) жоспарлау тараптардың іс-қимылын іштей жүйелеуме;
2) аудитор объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;
3) аудитор рәсімін жасау және бағдарламаны әзірлеу;
4) бақылау жүйелерін текскру және оның тесттері;
5) аудит рәсімін жүрнізу;
6) аудиторлық қорытындыны қалыптастыру.
Аудитор – бүкіл кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы-шаруашылық және коммерциялық
Аудитордың міндеттері мемлекеттік бақылаудың міндеттерімен ұқсас: тексерілетін ақпараттың,
1) Аудиторлық қызмет кәсіпорындардың қаржы-шаруашылық қызметінің тиімділігін арттыруға,оның төлем
2) Аудит кезінде тексеруші ұйым мен бақылаудың объектісі арасындағы
3) Аудиторлық қызметті клиент немесе оның келісімен аудиторлық қорытындыны
4) Аудиторлық тексерудің тиімділігін клиент аудитке жұмсалған шығындар мен
5) Аудиторлық тексерудің нәтижелері клиентке арналған аудиторлық қорытынды мен
6) Аудиторлар алынған ақпарат пен аудит нәтижелерінің құпиялығын қамтамасыз
Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың жүргізетін қызметтері сан алуан.Оны Қазақстан