Кананічныя жанравыя ўтварэнні – ствараюцца паводле нормаў і ўзораў, якія выпрацаваны традыцыяй і абавязковыя для аўтараў

Канон – “акрэсленая сістэма ўстойлівых і цвёрдых жанравых адзнак” (М. Бахцін).

Існуюць два віды жанравых структур:

завершаныя, цвёрдыя формы (кананічныя жанры – санет, трыялет), роўныя самім сабе,

і некананічныя, гібкія, адкрытыя трансфармацыям (элегія, навела).

Жанравая дамінанта (Лекс., 199) – вызначальная жанравая характарыстыка твора, яго жанравая канцэпцыя. У сусвет. л-ры побач з монажанрамі сустракаюцца і поліжанравыя творы, у якіх суіснуюць адзнакі розных, як факльльклорных, так і ўласна літаратурных жанраў. Гэта абумоўлена аўтарскай скіраванасцю на комплекснае бачанне і ўсведамленне адлюстраванай рэчаіснасці. У такіх творах у залежнасці ад іх ідэйнай скіраванасці ступень выяўлення жанравай формы розны: ад непасрэднага аднаўлення да апасродкаванага намёку на іх (жанравая алюзія).

Напр., “Мёртвыя душы” маюць жанр.адзнакі анекдота, махлярскага рамана, ідыліі, рамана выхавання, але аўтарскі пафас гэтага твора, што абумоўлены зместам гоголеўскага светапогляду, адэкватна вызначаецца жанрам паэмы, які надае мат.еднасці твора канцэптуальны характар.

Пытанне № 13 Родавыя асаблівасці зместу і формы эпічных твораў: агульная характарыстыка

Эпас– ад ст.грэч-га epos (слова).

У літаратуразнаўстве тэрмін эпас мае два значэнні.

1) Вялікія фальклорныя творы гераічна-легендарнага зместу (армянскі “Давід Сасунскі”, карэла-фінская “Калевала”, кіргізскі “Манас” і інш.), а таксама рускія быліны, украінскія думы, казкі.

2) Адзін з трох (поруч з лірыкай і драмай) родаў мастацкай літратуры.Эпас– ад ст.грэч-га epos (слова) – (изобразительный) узнаўляльны род літ-ры. Ён паказвае чалавечыя характары ў іх знешнім выяўленні.

Знешнімі выяўленнямі эпасу як літаратурнага роду выступаюць:

· індывілуальны воблік людзей,

· іх дзеянні, учынкі, узаемаадносіны, падзеі, у якіх людзі (героі твора) ўдзельнічаюць,

· акаляючы прыродны і бытавы свет.

Эпаспаўстае ў выглядзе тыповых характараў і тыповых абставін, якія ўключаюць у непадзельным адзінстве і змест рэальнага жыцця, і творчую перапрацоўку яго пісьменнікам.

Агульная асаблівасці формы эпічнай л-ры:

· Увасабленне мастацкага зместу ў формах аб’ектыўнага, матэрыяльна прадметнага быцця (вобразы персанажаў, карціны прыроды, быту).

· Эпічны мастацкі вобраз ствараецца ў асноўным дзякуючы кампазіцыі прадметна-вобразных дэталей: чалавечая знешнасць (партрэт героя), дэталі прыроды, інтэр’ра, рэчаў, што акружаюць чалавека, а таксама дэталізацыя дзеянняў, учынкаў і г.д.

· Сюжэту эпічным творы паказвае на тое, што літаратура звязана з катэгорыяй часу, што яна засвойвае жыццё ў яго руху, зменах у часе. Сюжэт выяўляе логіку аўтарскага засваення рэчаіснасці.

· Асаблівасці мовы : эпічны маст. твор уяўляе сабой у асн. апісанне чагосьці і аповед аб чымсьці, г. зн. мае апавядальна-апісальную структуру. Галоўным у эпасе з’яўляецца прамое значэнне слова, што называе прадметна-вобразную дэталь. Мастацкая глыбіня вобраза і вобразнай сістэмы ў цэлым дасягаецца дзякуючы кампаноўцы, узаемаразмяшчэнню такіх дэталей.

У эпічным родзе надзвычай вялікае значэнне мае падзейнасць. У творах эпічнага роду звычайна расказваецца пра які-н. “выпадак”, “здарэнне”, “гісторыю”, якія адбыліся з героямі і якія раскрываюць пэўныя бакі грамадства. У эпічным родзе літаратуры, арганізуючым пачаткам твора з’яўляецца аповед (повествование) пра персанажаў (дзейных асоб), іх лёсы, учынкі, імкненні, пра падзеі ў іх жыцці, прасцей кажучы, пра тое, што адбылося раней.

Аповеду (повествованию) ўласціва часавая дыстанцыя. Аповед вядзецца з боку і, як правіла, мае граматычную форму прошлага часу. Для апавядальніка ўласціва пазіцыя чалавека, які ўспамінае пра тое, што адбылося раней, у мінулым.

Дыстанцыя паміж часам, паказаным у творы, і часам аповеду пра яго складае бадай самую істотную рысу эпічнай формы.

Слова “аповед” (повествование) у дачыненні да літаратуры выкарыстоўнаецца па-рознаму.

У вузкім сэнсе – гэта разгорнутае абазначэнне словамі таго, што адбылося аднойчы і мела часавую працягласць.

У больш шырокім значэнні аповед уключае ў сябе таксама апісанні, г.зн. узнаўленне з дапамогаю слоў чагосьці ўстойлівага, стабільнага або зусім нерухомага (гэта большая частка пейзажаў, характарыстыкі побыту, рыс знешнасці персанажаў, іх душэўнага стану).

Апісаннямі з’ўляюцца таксама адлюстраванні таго, што перыядычна паўтараецца. “Бывало, он еще в постеле: / К нему записочки несут», – сказана, напрыклад, пра Анегіна ў першай главе пушкінскага рамана.

Такім самым чынам ў апавядальную тканіну ўваходзяць аўтарскія разважанні, якія выконваюць значную ролю ў Льва Талстога, Анатоля Франса, Томаса Мана, Я.Коласа.

У эпічных творах аповед падключае да сябе і нібы абгортвае выказванні дзейных асоб – іх дыялогі і маналогі, у тым ліку унутраныя, узаемадзейнічаючы з імі, тлумачачы іх, дапаўняючы і карэктуючы. І мастацкі тэкст становіцца свайго роду сплавам апавядальнага маўлення і выказваняў персанажаў, якія з’яўляюцца іх учынкамі (дзеяннямі).

Творы эпічнага роду выкарыстоўваюць арсенал мастацкіх сродкаў, даступных літаратуры, непрымусова і свабодна асвойваюць рэальнасць у часе і прасторы. Пры гэтым яны не ведаюць абмежаванняў у памеры тэксту.

Эпас як род літаратуры ўключае ў сябе і кароткія апавяданні (А.Чэхаў, Я.Брыль), так і творы, разлічаныя на доўгачасовае слуханне або чытанне: эпапеі і раманы, якія ахопліваюць жыццё з небывалай шырынёй. Такімі з’ўляюцца індыйская “Махабхарата”, старажытнагрэчаская “Іліяда” і “Адысея”, “Вайна і мір” Л.Талстога, “Сага пра Фарсайтаў” Дж.Голсуорсі, “Каласы пад сярпом тваім” У.Караткевіча.

У эпічных творах значным з’ўляецца прысутнасць апавядальніка.

Гэта зусім спецыфічная форма паказу чалавека. Апавядальнік з’яўляецца пасрэднікам паміж паказаным у творы і чытачом, іншы раз выступаючы ў ролі сведкі і “тлумача” паказаных асоб і падзей.

Тэкст эпічнага твора далёка не заўсёды змяшчае ў сабе звесткі пра апавядальніка, пра яго стасункі з дзейнымі асобамі, пра тое, калі, дзе, пры якіх умовах вядзе ён сваё апавяданне, або пра яго думкі і пачуцці. Дух апавядальніка, па словах Томаса Мана, часта бывае “невесом, бесплотен, вездесущ”; “нет для него разделения между “здесь и там”.

А разам з тым мова, маўленне апавядальніка валодае не толькі выяўленчасцю, але і выразнай значнасцю; яна характарызуе не толькі аб’ект выказвання, але і самога прамоўцу, таго, хто расказвае. У кожным эпічным творы заўважаецца манера ўспрымаць рэчаіснасць, уласцівая таму, хто апавядае, уласцівыя яму светабачанне і спосаб мыслення. У гэтым сэнсе мэтазгодна гаварыць пра вобраз апавядальніка. Паняцце гэта трывала ўвайшло ў карыстанне дзякуючы Б.Эйхенбаўму, В.Вінаградаву, М.Бахціну (працы 1920-х гадоў).

Эпічная форма, кажучы інакш, узнаўляе не толькі тое, пра што расказваецца, але і паказвае самога апавядальніка, расказчыка.

Вобраз апавядальніка (аўтара) выяўляецца не ў яго дзеяннях і не ў прамым самараскрыцці душы, а ў своеасаблівым апавядальным маналогу. Выразнасць такога маналога, з’яўляючыся яго другаснай функцыяй, разам з тым вельмі важны для разумення твора.

Не можа быць паўнацэннага ўспрымання народных казак без узмоцненай увагі да іх апавядальнай манеры, у якой за наіўнасцю і бясхітрасцю таго, хто вядзе аповед, адчуваецца іронія і “луковство“, жыццёвы вопыт і мудрасць. І тым больш немаччыма разуменне твораў Я.Коласа, К.Чорнага, І.Мележа, Я.Брыля, В.Быкава без разумення асобы апавядальніка.

У літаратуры вядомы розныя спосабы аповеду.

· Найбольш глыбока ўкараніўся і прадстаўлены ў яе гісторыі тып аповеду, пры якім паміж персанажам і тым, хто апавядае пра іх, мае масца абсалютная дыстанцыя. Апавядальнік расказвае пра падзеі з надзвычайным спакоем. Яму зразумела ўсё, і гэта надае твору каларыт максімальнай аб’ектыўнасці.

· У сусветнай літаратуры апошніх двух-трох стагоддзяў значнае месца займае суб’ектыўны аповед. Апавядальнік стаў глядзець на свет вачыма аднаго з персанажаў, унікаючы ў яго думкі і ўражанні. Да такога спосабу паказу падзей звяртаўся Л.Талстой. Барадзінская бітва ў адной з глаў рамана “Вайна і мір” паказана ва ўспрыманні недасведчанага ў ваеннай справе П’ера Безухава, ваенны савет ў Філях пададзены праз успрыманне дзяўчынкі Малашы. Трагічныя падзеі, якія разгарнуліся на хутары, (аповесць В.Быкава “знак бяды”) паказаны праз успрыманне Сцепаніды і Пятра Багацькаў), [раман Я. Брыля “Птушкі гнёзды”, апвяданне І.Пташнікава “Львы”].

Найбольш распаўсюджаная форма эпічнага аповеду – гэта аповед ад трэцяй асобы. Але апавядальнік ўпаўне можа выступаць у творы як нейкае “я”. Апавядальнік у такім выпадку нярэдка з’яўляецца адначасова і персанажам твора (Максім Максімыч ў аповесці М.Лермантава “Бэла”, Грынёў у аповесці А.Пушкіна “Капітанская дачка”). У форме запісак салдата 2-й батарэі N-cкай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы напісаны твор М.Гарэцкага “На імперыялістычнай вайне”. Ад першай асобы напісаны аповесці А.Купрына “Алеся”, В.Ластоўскага “Лабірынты”, апавяданне У.Караткевіча “Былі ў мяне мядзведзі”, аповесць В. Быкава “Абеліск”.

Мастацкую глыбіню, моўна-эмацыянальную важкасць рамана-хронікі М.Гарэцкага “Віленскія камунары” найбольш якраз і вызначае вобраз апавядальніка Мацея Мышкі – збіральны вобраз.

Фактамі свайго жыцця і светапоглядам многія з апавядальнікаў-персанажаў блізкія (хоць і не тоесныя) самім пісьменнікам. Гэта мае месца ў аўтабіяграфічных творах (трылогія Л.М.Талстога).

Часам у шэрагу твораў (эпісталярная, мемуарная, сказавая формы) апавядальнікі выказваюцца ў манеры, якая не з’яўляецца тоеснай з аўтарскай і нават з ёю рэзка разыходзіцца. Спосабы аповеду, якія выкарыстоўваюцца ў эпічных творах бываюць вельмі разнастайныя.

Рагойша В.П.: Сярод эпасу народнага як разнавіднасці эпасу ўвогуле ў свой час набылі пашырэнне наступныя эпічныя жанры: эпапея, быліна, сага, дума, гістарычная песня, эпічная паэма, сказ, гутарка, казка, легенда, паданне, анекдот. На пісьмовым этапе развіцця мастацтва слова ў літаратуры з’явіліся свае жанры: летапісы, хронікі, жыціі, апокрыфы, хаджэнні, мемуары, трактаты і інш. Паступова ў літаратуры ўзмацніўся індывідуальны аўтарскі пачатак, узніклі новыя літаратурныя віды (аповесці, раманы, апавяданні і інш.), і кожны від, у адпаведнасці з тым ці іншым змястоўным напаўненнем, набыў свае жанравыя адзнакі. Так, узніклі раманы і аповесці рыцарскія, авантурныя, сацыяльна-бытавыя, сямейна-бытавыя, гістарычныя, прыгодніцкія, дакументальныя, дэтэктыўныя, палітычныя, філасофскія і інш., эсэ – літаратурныя, палітычныя, філасофскія і інш., апавяданні, навелы і абразкі -- сямейна-бытавыя, сацыяльна-бытавыя, гумарыстычныя (гумарэскі), нарысы – вытворчыя, падарожныя, краязнаўчыя, фельетоны – сацыяльна-бытавыя, літаратурныя, сацыяльна-палітычныя і г. д. Для ўсіх гэтых відаў і жанраў эпасу характэрна ўзнаўленне знешніх — у адносінах да пісьменніка — з'яў рэчаіснасці ў іх аб'ектыўнай сутнасці, паступова-лагічным (сюжэтным) развіцці.

Пытанне № 14. Эпапея. . Раман як аналаг эпапеі. Гістарычная эвалюцыя рамана. Адметнасць рамана ў рэалістычнай літаратуры

Эпапея – манументальны гісторыка-гераічны аповед пра падзеі, якія глыбока праніклі ў народную памяць і маюць агульнанацыянальнае значэнне.

У старажытнасці эпапея развівалася як эпічная паэма народна-гераічнага тыпу, што бярэ свой пачатак міфах і паданнях.

· Як мастацкае цэлае складвалася паступова, шляхам зрастання асобных фальклорна-апавядальных сюжэтаў і матываў вакол важнай гераічнай падзеі або асобы.

· У паэме-эпапеі адлюстроўвалася агульнанародная барацьба з грамадскімі або прыроднымі сіламі.

· Узвышана-міфалагічнае светаадчуванне нараджала ідэалізаванага эпічнага героя, які ўвасабляў магутнасць і розум народа і дзейнічаў ва ўмоўна-гераічных аставінах, што спалучалі канкрэтнасць з гіпербалізаванай маляўнічасцю ў перадачы прадметных і падзейных рэалій жыцця.

· Урачыста-працяжная інтанацыя адпавядала ўзвышана-эпічнаму зместу твора.

Да такіх эпапей адносяцца старажытна-грэчаская “Іліяда” і “Адысея” Гамера, старажытна-індыйская “Махабхарата” і “Рамаяна”, французская “Песня пра Раланда”, нямецкая “Песня пра Нібелунгаў”.

Змест эпапеі – гераічныя старонкі нацыянальнай гісторыі. Часта гэта гісторыя аддалена настолькі, што ўжо выступае міфалагізаванай.

“Адной з асноўных умоў эпічнай паэмы” В. Бялінскі называў народнасць.

Эпапеі ўласцівы шырокі, універсальны ахоп падзей.

Усё жыццё Ст.Грэцыі (норавы, этычныя і рэлігійныя ўяўленні) адлюстравана ў паэмах Гамера. У старажытнагрэчаскага рапсода (Гамера) было шмат паслядоўнікаў: Вергілій з “Энеідай”, Клапшток з “Месіядай”, Тасо з “Вызваленым Іерусалімам”, а таксама Вальтэр, Хераскаў.

В. Бялінскі, услед за Шэлінгам і Гегелем, лічыў, што найбольш істотныя рысы народа ў эпоху яго “дзяцінства”, выяўляюцца ў “смеласці, гераізме, адвазе”.