МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ

К.ЕГ

Б

02.10.15

ТОҒЫЗБАЕВА Қ.Қ.

ЖАХАНОВ А,

НДІРІСТІ ӨНЕКӘСІПТІҢ ЖЕКЕ САЛАЛАР МЕН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ

Алматы-2015

Оқу құралында өндірісті өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы салаларында жұмыс атқарушылардың еңбек гигиенасы туралы ғылыми тұрғыда негізделген уақат талабы және инновациялық технологиялық жаңа мағлұматтар берілген. Бұл оқу құралы медициналық жоғары оқу орындарының студентеріне, сонымен қатар санитарлық дәрігерлер және профпатологтарға арналған.

Рецензенттер:

Оқу-әдістемелік құрал ҚазҰМУ Орталық әдістемелік кеңесінің мәжілісінде талқыланып, баспаға ұсынылды.

АНДАТПА

Еңбек гигиенасы оқулығы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау Министрлігі бекіткен типтік бағдарламаға сай, «Жалпы медицина», «Қоғамдық денсаулық сақтау» саласында қызмет атқаратындар, магистрант ,докторант, профпатолог дәрігер, қоғамдық денсаулық сақтау, гигиенистер, эпи- демиологтар, экологтар, жоғарғы оқу орындарының оқытушылары, ғылым зерттеушілері ,еңбек қорғау мекемелер қыметкерлеріне, медицина факультеттерінің студенттеріне, еңбек гигиенасындағы еңбек етуге қол- айылықты, іс әрекеттердің жақсартуына, біліктілікті арттыру мәселелерін шешуіне арналып қазақ тілінде жазылған.

Алматы, 2015.

М А З М Ұ Н Ы

1. ЕҢБЕК МЕДИЦИНАСЫ.............................................................................

2. МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ ................

Ндірісті өнеркәсіп салаларындағы еңбек гигиенасы

3. ТАУКЕН ӨНДІРІСІНІҢ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ................................... 5

4. КӨМІР ӨНДІРУ МЕН ӨНДЕУДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ............ 14

АРА МЕТАЛЛУРГИЯ ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ..27

6. ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯДАҒЫ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ...................... 43

МАШИНА ЖАСАУ ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ ЕҢБЕК

ГИГИЕНА.................................................................................................... 8. ҚҰРЫЛЫС МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӨНДІРІСІНІҢ

ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ ............................................................................ 71

ХИМИЯ ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ

Химия өндірісіндегі негізгі технологиялық үдерістермен жабдық

тардың гигиеналық сипаттамасы...........................................................

Химиялық өндіріс жұмысшыларының негізгі кәсіптік сипаттамасы....

Химия өндірісіндегі негізгі кәсіптік зияндылықтардың гигиеналық сипаттамасы......................................................................................................

Химия өндірісінің кәсіптік зияндылықтарының жұмысшылар

организміне әсері...............................................................................................

Химия өнеркәсібі кәсіпорындарының сауықтыру шараларының

негізгі бағыттары..........................................................................................

Химиялық өндірістің құрылысын с алу және қайта жаңарту

кезіндегі сақтық санитарлық қадағалау.......................................................

Санитариялық қорғаныс алаңы (СҚА) және бас жоспарға

қойылатын талаптар..........................................................................................

Өндірістік бөлменің ішкі өңделуі және жоспарлау шешімдері....................

Технологиялық процесс және жабдықтарға қойылатын

гигиеналық талаптар...................................................................................

Химия өндірісіндегі желдету жүйесіне қойылатын талаптар.....................

Химия өндірісінің жұмысшыларына санитарлық-тұрмыстық қызмет көрсетуге қойылатын талаптар………………………………………………

Химиялық шикізат және дайы н өнімдерді гигиеналық стандарттау….

Химия өндірісіндегі жұмыс бөлмелерінің ауасының сапасын бақылауды ұйымдастыру........................................................................................................

Санитарлық заңдылық және емдік-профилактикалық шаралар............ 86

МҰНАЙ ӨНДІРУ МЕН ӨНДЕУДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ.. .

Мұнай өндіру және мұнай құрамын өңдеудегі еңбек гигиенасы..........

Мұнай заттары мен мұнай құрамын гигиеналық маңызы.........................

Мұнай өндірудегі технологиялық үдерістегі гигиеналық сипаттама...........

Мұнай өндіру кезіндегі еңбек жағдайы..........................................................

Жұмысшылардың аурушылдығы.................................................................. .

Еңбек жағдайын сауықтыру шаралары.................................................

Теңіз астынан мұнай өндірудегі еңбек жағдайының ерекшелігі...........

Мұнай өңдеудегі еңбек жағдайы...............................................................

Мұнайды өңдеу кезіндегі еңбек жағдайы...............................................

Метерологиялық жағдай......................................................................... .

Өндірістік микроклиматтың гигиеналық мәні...................... ............

Микроклимат және жылу алмасу..........................................................

Жылу берілуінің өткізгіштігі және конвекциясы..............................

Тыныс жолдары арқылы булану...........................................................

Метеожағдайды зерттеуді жүргізу реті.................................................

Микроклимат параметрлерін зерттеу әдістері.....................................

Ауа қозғалыс жылдамдығын анықтау...................................................

Жылулық балансты есептеу............................................................ 113

11. МИКРОБИОЛОГИЯ ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ... ........................................................................................... 139

БЕЙНЕТЕРМИНАЛДАРДАҒЫ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ ..... 145

13. ЭЕМ-мен ЖҰМЫС ІСТЕУДЕГІ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ.......... 167

14. ӨНДІРІСТІҢ ЖЕКЕ САЛАЛАРЫ МЕН АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢГИГИЕНАСЫ............................................ 199

АЛҒЫСӨЗ

Еңбек гигиенасы - гигиеналық, санитарлық ережелер мен шараларды, нopмативтepдi негіздеу мақсатында қоршаған ортаның адам организміне денсаулығына мен қоғамға әсер ету заңдылықтарына үлкен маңыз береді.

Адамға тек табиғи факторлар ғана емес, сонымен қатар қоршаған ортаның химиялық, биологиялык және физикалык ластануымен, табиғатты жөнсіз пайдалануымен, әлеуметтік ортаның сипатымен және калыптасу ерекшеліктерімен, әскери қақтығыстармен және басқада жағдайлармен байланысты антропогенді факторлардың бірқатар кешені әсер eтіп жатқан қазipгi заманда зерттеулер ізденістер ең өзекті мәселе. Адамда дағдыланған бейімделу механизмі жоқ, заманымызға сай, бұрын белгісіз болған факторлардың көздеріне - жаңа технологиялар ендіру.

Халық шаруашылығының әр түрлi салаларда инновациялық технологиялардың қолданылуы, сондай-ақ, қауіпсіз емес болып табылған компьютерлерді, ұялы телефондарды және электромагнтиттік сәулеленулердің басқа да көздерін пайдалану, жаhандык кең өріс алуда, әлеуметтік факторлардың әcepi ұлғаюда.

Көптеген факторлардың әcepi, тіптi қаркындылығы аздарынын өзi де, адамның денсаулығына eдәyip қayiп тудырады, ceбeбi, көптеген адамның денсаулығын сақтау және нығайту, аурудың алдын алу, гигиена ғылымының көп салаларын (жалпы гигиена, жеке бас, әлеуметтік, коммуналдық, радиациялық,еңбек гигинасы) қамтиды, осы мәселелерді шешуде ғалымдар алдында үлкен міндеттер жүктеледі. Осындай зерттеулермен жұмысшылар ұжымының денсаулықтарын, аурушаңдықтарын зерттеп, клиникалық және профилактикалық әдістерді қолдана отырып жүргізеді.

ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ 01.10.15

Еңбек гигиенасы профилактикалық медицина саласында негізгі пән ретіндегі мақсаты, халық денсаулығын және санитарлық эпидемиологиялық қолайлылық тудыруда, терең зерттеулер жүргізіп әлеуметтік гигиеналық жағдайды тұрғындар арасында жақсарту, жеке топтық бөлімдерде ғылыми түрде негізделген қоғамдық денсаулық сақтаудың медициналық іс шараларын жүргізу, әлеуметтік және экономикалық жағдай туғызу.

Ұлт денсаулығын ойлай отырып, негізгі қоғамдық қолайлылық көрсеткішін жасауға мемлекеттік, саяси, экономикалық, құқықтық ,әлеуметтік, мәдениет, ғылыми орындар, медициналық, санитарлық гигиеналық ұйымдардың барлығында да әр адамның денсаулығын сақтау, медициналық жәрдем беру, солардың денсаулығын қалыпты жағдайға ұстауға жұмылдыру керек. Соның ішінде прпофилактикалық медицина қызметінің әрекеті бұл еңбек медицинасында ерекше орынды маңызды қызмет атқарады. Сондықтан еңбек гигиенасы ұйымдастыру және медициналық еңбек қызметінің потенциалды моделін жасауда, әлі де болса да көп жұмыстар атқару мәселесі бірінші орында тұр. Оған нағыз мақсатты жұмыс атқаратын профпатологтар орталығы, қазірде жемісті еңбек етіп жатқан ғылыми зерттеу орталықтары, кәсіби көп салалы емдеу профилактикалық мекемелері бар.

ҚР президенті Н. А. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» стратегиялық жоспарында көрсетілгендей «Халықтың денсаулығы» атты мемлекеттік бағ- дарламасындағы негізгі мақсаты, тұрғындардың халықтық санитарлық, эпидем- иологиялық хал жағдайын, оның толық сақталуын, қадағалануы, азаматтардың денсаулығын сақтау, денсаулығын шыңдау мемлекеттік ұйымдардың жауапкер- шілігінде . Қазақстан аумағында көптеген ірі өндірістік кешендер, химиялық, қара және түсті металлургия, сынықты ракеталық және ядролық қарулардың әскери полигондары, уран өндіретін қазбалар, мұнай алынатын, өңдейтін мекемелер.

Республикадағы көптеген өндірістік орындарда (көмір, тау кен, металлургия, мұнай өңдеу салалары т.б.) инновациялық технология үдерісіндегі қарқынды дамып келе жатқан өнеркәсіптер, өте қуатты машиналар, агрегаттар, құралдардың шығарылып игерілуде.

Ғалымдардың мәліметі бойынша, еңбек етудегі жағдайдың зиянды және қауіптілігі адамдар жасының қысқаруына себепкер, қара, түсті металлургия мен химиялық өнеркәсібінде жұмыс істейтіндер арасында, 7.Химия өндірісінде, химиялық факторлар әсерінен канцерогендік заттар концентрациясының артуынан, шектелуі жіберілу концентрациясының (ШЖК) көбеюінен, жұм- ысшылардың өмір сүру ұзақтығы 5 жылға дейін төмен. Бұл кездегі адам өмірінің қысқаруы, орташа есеппен, сол мекемелерде жұмыс істейтін әрбір жұмысшыда ерте өлімге душар болуы бір жыл ішінде келуі, ол көбінде артериялық гипертония мен жүректің ишимиялық ауруынан, ал оданда жарты жыл бұрын тыныс мүшелерінің қатерлі ісігіне ұшырайды .

Қазақстан ғалымдарының зерттеулері бойынша, қазіргі уақытта республиканың көптеген кәсіп орындарындағы қажетті приборлардың қауіпсіздігінің қамтылмауы, санитарлық тұрмыстық жұмыс орнындағы құрылымның индивидуальді аттармен қорғалмағандығы .

Өндірістік жарақаттану және кәсіби аурулардың шығуы тікелей еңбек жағ- дайы мен еңбек қорғаудағы қанағатсыз жағдайлардың болмауынан туындап отыр.

Еңбек жағдайының қолайсыздығы, кеңінен тараған ауыр дене жұмысы, еңбек демалысы мен режимінің сақталмауы, медициналық іс шаралардағы, тексеріліп, қаралудың сапасыздығы, төменгі деңгейде болуы, өзін өзі ақтамайтын медици- налық, санитарлық бөлімдердің, профилакториялардың төменгі дәрежеде жұмыс істеуі осының бәрі жұмысшылар денсаулығының дұрыс сақталмауының себепкері.

Жұмысшылардағы еңбек жағдайының болмауы, ол бірден кәсіби аурушаңдық пен мүгедектікке әкелетін бірден бір жағдай. Кәсіби аурушаңдықтың сирек болатынына қарамастан, оның әлеуметтік жағдайы ерекше, өйткені ол көптеген адамдардағы еңбек ету жасына, еңбек ету қабілеттілігінің төмендеуіне, одан айырылып қалуына әсер етеді.

Көптеген акционерлік бірлестіктер, ассоциациялар, компаниялар және т.б. құрылымдардың ұйымдастырылуына қарай, республикадағы кәсіби аурушаң- дықтың статистикасы және есептеу мекемелері басқармаларында бұл мәселелер көп қиындық туғызып отыр. Өйткені ресми статистика көрсеткендей 17 млн Қазақстан халқының экономикалық басым бөлігінің тұрғындары 9,5 млн құрайды.

Құрал жабдық конструкциясының, жетілдірілмеген машиналардың болуы, 32,1% жоғарғы технологиялық жетістіктердің ендірілмеуі 32,4%, санитарлық, технологилық участоктарының жоқтығы 3%, жеке қорғаныс құралдарының кемістігі 2,8%, техникалық қауіпсіздіктің сақталмауы 3,2%, еңбек демалысы мен режимінің бұзылуы 27,7% көрсеткіштерінің кемшіліктерінен туған осынша көрсеткіштердің кәсіби аурушаңдықтың тууының себепкер13.Кәсіби аурушаң- дықта екінші орында болатыны физикалық факторлар әсерімен туады. Ең көбірек кәсіби аурушаңдыққа шалдығатындар өндіріс салалары: көмір, металлургия және химия өнеркәсіптерінде жұмыс істейтіндер. Бұдан басқада, кәсіби аурушаңдыққа еңбек етуге қабілеттілігі жойылған адамдарда ұшырайды. Ең қолайсыз, зиянды әсерге ұшырайтындар ішінде әйелдерде кездеседі.

Қазіргі уақытта әлеуметтік, технологиялық, экологиялық жағдайлардың қарқындылығы өзгеріп өсуіне байланысты, адамдардың сол ортаға бейімделушілігі организмнің тез икемделушілік қажеттілігі артты. Қазіргі экономикалық реформада әлеуметтік экологиялық кезеңдегі ерекшелік, еліміздің жаңа шаруашылық құрылымының өзгерісі және ондағы еңбек ету өрекетінің дәйектілігі барлық кәсіби топтардағы тұрғындардың әрекетіне қарай болды.Санитарлық эпидемиологиялық қызмет әрекетінің жаңа бағытта дамуы, ол санитарлық гигиеналық мониторингі, қоршаған ортаның зиянды факторлардың қолайсыздығы әсерінің тәуекелділігінің, кәсіби қызметтің жаңа технологиясының енуі.

Өндірістің күрделі жағдайында, толық еңбек етуі үшін, еңбек нарығының бәсекелестігі, қазіргі жұмыскерлердің кәсіби біліктілігі, дағдысы болуы керек, оның өзі денсаулық деңгейінің жоғарғы қабілеттілігін талап етіп отыр.Организмнің функционалдық қоры, организмді жұмысшының патоло- гиялық жәй-күйінің қалыптасуына, оның өзі тек өмір сүру сапасына әсер етіп ғана емес, өндірістік еңбек етуіне де әсер етеді.

Қазақстанның нарықтық қатынасқа көшуі және дүниежүзілік сауда ұйымына өтуіне байланысты, зерттеулер мен санитарлық, эпидемиологиялық қадағалаудың жаңа сатылы дәрежесіне көтеруді міндеттейді.

МЕДИЦИНА ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ЕҢБЕК ГИГИЕНАСЫ

Қазақстанда медициналық еңбек қызметін қалыптастыруы, бірінші кезекте барлық гигиеналық мамандықтары бар ғылыми зерттеу орталықтарын бағдарландырып, белгілі мақсатта өз алдына міндеттер жүктеп, жұмысшылар денсаулығы мен жай-күйлеріне баға беріп, кең көлемде көрсеткіштерін, өндірістік және өндірістік емес факторлар әсерін анықтап, дәстүрлі және жаңа әдістемелік мүмкіндіктерді пайдалану қажет. Ол үшін, көптеген зерттеулер, соларға арналған концепциялық баға, талдаулар жасалып және әр түрлі меха-низмдерді есептеп басқару факторларын жасау керек