HLA- рецепторлар МНС комплексе кіре ма? Бас гистосәйкестік комплекстің сипаттамасы (МНС). Орналасуы мен мағынасы

Рецепторлар дегеніміз- тітіркенулерді қабылдап, сыртқы тітіркендірулер энергиясын жүйкелік қозу кұбылысына тасымалдайтын сезімділік жүйкелердің арнаулы (спецификалық) және соңғы бөліктері. Олар жануарлардың миына ішкі және сыртқы орта жағдайлары мен өзгерістері жөнінде хабар беріп тұрады. Оларды қабылдайтындарға барлық сезім мүшелерінің рецепторлары жөне мүшелер мен ұлпалардағы арнаулы рецепторлық құрылымдар жатады. Барлық рецепторларға төн қасиет — өте аз мөлшерде болсада тітіркенгіштердің белгілі бір түрін ғана қабылдайтындығы. Рецепторларға әсер ететін тітіркенгіштердің әр түрлілігі осы биологиялық құрылымдар құрылысын күрделендіріп, сезімді мүшелердің көптеген жаңа түрлерінің дамуына әкеп сокты. Рецепторлардың мынандай түрлері бар: тітіркенгіштерді сыртқы ортадан қабылдайтындар (экстерорецепторлар), ішкі мүшелерден қабылдайтындар (интерорецепторлар) және қаңқа бұлшық еттерімен сіңірлерден қабылдайтындар (проприорецепторлар). Тітіркенгіштердің ерекшеліктеріне байланысты олар механорецепторалар, хеморецепторлар, терморецепторлар, сонымен бірге ауру сезімін, дыбысты, дәмді, иісті және басқаларды қабылдайтын рецепторлар деп бөлінеді. Анализаторлардың жоғарғы сезімталдығы тітіркендіргіш энергиясын қозу құбылысына тасымаддауды қамтамасыз ететін рецепторларға байланысты. Анализаторлардың дөрілік заттарға реакциясы, олардың концентрациясы көп болған сайын және ұлпалармен жанасу көлемі ұлғайған сайын жоғары болады. Рецепторлардың қозуы қабынулар кезінде, сонымен бірге орталық жүйке жүйесі мен адренергиялық иннервацияның әртүрлі жағдайларына байланысты әрқалай өзгеріп отырады. Экстререцепторларға фармакологиялық заттармен әсер еткенде көп жағдайларда ауырсыну тактильді және температура сезгіштік өзгереді. Ал интерорецепторларға өсер еткеңде ішкі мүшелер, қан тамырлары жөне басқалары өзгеріске ұшырайды (ащылар, тәттілер, ароматтты заттар, жергілікті ауырсыну сезімділігін әлсірететіңцер, кілегейлі, тұтқыр заттар, іш өткізгіштер жөне тағы баскалар).

Іс жүзінде гистоүйлестіктің антигендері макроорганизмнің барлық жасушаларынан табылады. Олардың үстем бөлігі басты гистосәйкестік комплекс жүйесіне жатады (МНС) (қысқартылған ағылшын тіліндегі сөйлемнен алынған- Main Hystocompatibility Complex)

Гистосәйкестік антигендер, “меншік-бөтенді” тану кезінде және жүре келе пайда болған иммунитетті іске асыру уақытында шешуші рөл атқарады. Бір түр арасында орган, не тін ауыстырылғанда олардың үйлесімділігін, генетикалық иммундық шек қойылуын т.б. көрністерді анықтайды. Биологиялық әлемнің құбылысы ретінде МНС-ті зерттеуде иммуногенетиканың негізін салған Дж. Доссенің, П.Догертидің, П.Горерудың, Г.Снеллудың, Р.Цинкернагелюдың, Р.В. Петорвтың енбектерінің маңызы бар.

МНС ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдары генетикалық таза тұқымды тышқандардан табылған еді. Тышқандарда ол комплекс Н-2 деп аталды.

Адам МНС-сі туралы Дж.Доссе жұмыстарында кейінірек айтылған еді. Оның лейкоциттермен байланысы бар екені дәлелденіп, HLA (ағылшынша Human Leukocyte Antigen - АЛА адам лейкоцитерінің антигені) деп аталған болатын. АЛА-ның биосинтезін 6- шы хромосоманың қысқа жағында жатқан бірнеше локуста орналасқан гендер бақылайды. АЛА кұрделі құрылысты және полиморфты. Химиялық табиғаты бойынша АЛА жасушаның цитоплазмалық мембранасымен тығыз байланысқан гликопротеид. Олардың кейбір бөлігінің құрылысы иммундыглобулиндерге ұқсағандықатан оларды бір супертұқымдастықтарға жатқызады.

МНС басты екі сыныптан тұрады (4-сызбанұсқа). Шартты түрде МНС-тің І сыныбы (МНС1) жасушалық иммунитетті іске қосуға, ал МНС ІІ- ші сыныбы (МНС ll) гуморалдық иммунитетке жауапты деп есептеледі. Негізгі сыныптар алледік гендер бақылайтын, құрылысы ұқсас көпсанды антигендерден тұрады. Ол жеке даралар жасушасының қабырғасында әрбір МНС генінің екеуден артық емес өнімдері табылады. Ол популяцияның гетерогендігін, және де жеке дербес пен бүкіл популяцияның өмір сүруін сақтайды.

МНСІ-дің молекулалық салмағы әртүрлі, екі бейковалентті байланыспен қосылған полипептидтің тізбегінен тұрады: ауыры - альфа тізбек, жеңілі-бета тізбек. Альфа-тізбектің трансмембранды және цитоплазмалық домендік құрылысты сыртқы участігі бар (α-1, α-2 және α-3 домендер). Бета-тізбек- цитоплазмалық мембрансында α-тізбек эксрессияланғаннан кейін, соның үстіне α-тізбек “жабысып” қалатын бета -2 микроглобулин.

Альфа тізбектің пептидтерді қондырғыш мүмкіншілігі кең. Бұл қасиеттің негізінде α-1, α-2 домендердің ”Бьоркман саңлауы” деп аталатын жиі өзгеріштік, антигеннің молекуласын қондырып бет ашуын құратын көрсеткішіне байланысты. МНС1 сыныбының сондай қалыпта спецификалық антиденемен жеңіл анықталатын нанопептидті “Бьоркман саңылауы” сындырады.

МНС1 антигенін құру жасушаның ішінде үздіксіз жүреді. Оның құрамына қандай да болмасын эндогендік пептидтер, соның ішінде вирустар да кіреді. Комплекс цитоплазмадан ерекше ақуыз протеосомалық пептидтердің көмегімен алғашында эндоплазматикалық ретикулемада жиналады. Комплекске қосылған пептид МНС1-ге құрлыстық төзімділік береді. Ол жоқ кезде төзімділікті шаперон (калнексин) атқарады.

МНС1 биосинтезіне өте шапшаңдық тән, сондықтан процесс 6 сағаттың ішінде аяқталады. Бұл комплекс эритроцитер мен түкті тромбоцитерден басқа да барлық жасушаларда болады. МНС-тің жасушада орналасқан тығыздығы 7000 молекулаға жетіп, жасуша бетінің 1 пайызына дейін жауып тұрады. Олардың молекуласының экспрессиясы цитокиндердің әсерінен үдейеді, мысалы, оған гамма-интерферон жатады.. Қазіргі уақытта адамда 200-ден астам MHCl нұсқасы ажыратылады. Оларды тұқымға тарайтын 6- хромосоманың 3 негізгі сублокусына жатқызады.

МНС I сыныбы бойынша жеке тұлғалардың түрін анықтау спецификалық антилимфоциттік қан сарсуылармен қойылатын серологиялық әдіс - микролимфоцитолиз реакциясымен атқарылады. Сублокустардың гендері тәуелсіз болғандықтан адамдар арасында қайталанбайтын шексіз санды МНС1 қыйыстандырылған түрлері пайда болады. Мүлде үқсас ген қүрамы бар бір ұрықтан дамыған егіздер болмаса, әрбір адам тұлғасы тек қана өзіне тән гистосәйкестік антигеннің жыйнағына ие.

МНС1-тің басты биологиялық рөлі ол биологиялық даралықты анықтап “биологиялық төлқұжат”- иммундық жасушалар үшін “өзімдіктің” белгісі болады. Жасушаға вирус жұққанда, не мутация кезінде МНС1 құрылысын өзгертеді. Егерде МНС1 құрамында өзгерген пептид пайда болса ол Т-киллердің белсенділігін арттыруына белгі болады. Өзгерген МНС1 бөгде жасушалар ретінде жойылып отырады.

МНСll- нің құрылысы мен атқаратын жұмысында бір қатар өзгешілік анықталады. Біріншіден, олардың құрылысы өте күрделі. Комплекске ұқсас домендік құрылысы бар екі бейковаленттік байланыспен жалғанған полипептидтердің тізбегінен тұрады (альфа-тізбек, бета-тізбек). Альфа-тізбекте бір глобулярлық учаске, ал бета тізбекте екі учаске бар. Трансмембрандық болғандықтан екі тізбекте үш учаскеден тұрады: сыртқы-жасушалық. трансмембрандық және цитоплазмалық. Екіншіден, МНСll-нің ” Бьоркман саңлауы” бір қатарлы екі тізбекпен құралған. “Саңлаудың” ішіне көлемді олигопетид сиып кетеді (12-25 аминқышқылдарының қалдығы), сонымен қатар, олигопептид “саңлауда” жасырынғандықтан спецификалық антиденелермен анықталмайды. Үшіншіден, MHCll-нің құрамына жасушаның ішінде түзілген пептидті емес, эндоцитоз арқылы жасушаның сыртындағы ортадан алынған пептид кіргізілген. Төртішінден, MHCll жасушаның шектелген санының дендриттерінде, В-лимфоциттерде, Т-хелперлерде, белсендірілген макрофагтарда, тін базофилодерінде, эпителиалық жасушалардың бетінде болады. Егерде MHCll аталған жасушалардан басқа түрінде табылса ондай жағдайды иммундыпатология деп есептейді.

MHCll эндоплазматикалық ретикулумда түзеліп, құрылған димерлік зат цитоплазмалық мембранаға қосылады. Оған пептид қосылғанға дейін кешенді шаперонмен (калнексинмен) тұрақталынады. Эндоцитоздан кейін MHCll бір сағаттың арасында жасушаның мембранасында анықтала бастайды. Оның қонақтау процесін гаммаинтерферон үдетіп, ал Е₂ простагландин төмендетеді. Тышқандардың МНС -на I-антиген деп ат қойылып, ал адамдыкі МНС-тің 11- ші сыныбы (MHCll) деп аталды. Әйгілі мәлімет бойынша адам ағзасының MHCll-не жоғары өзгерушілік тән. Ол көбінесе бета-тізбектің құрылысына байланысты. Комплекстің құрамына үш негізгі локустардың заттары кіреді: МНС- DR, DG және DP. Оның үстіне DR 300 аллелдік түрді жыйнақтайды, DG-400 жуық,, ал DP-500-дің айналасында. MHCll -нің барлығын және де оның түрін серологиялық және жасушалық реакциялар арқылы анықтайды. Кейінгі уақытта көбінесе полимераза тізбектеу реакциясы (ПТР) қолданылып жүр.

MHCll-нің биологиялық рөлі өте зор. Негізінде бұл комплекс жүре пайда болатын иммундық жауапты ықпалдандыруға қатынасады. Антиген молекуласының бөлшегі антиген презенттейтін жасушалар (АПЖ) деп аталатын ерекше тобының цитоплазмалық мембранасына қонақтайды. Олар сапалы мамандалған сынып (MHCll) түзейтін жыйнақы топ. АПЖ-ның ең белсендісі дендрит жасушасы, одан кейін В-лимфоцит пен макрофаг болып саналды. MHCll сыныбы құрамындағы СД антиген молекуласының кешеніндегі пептидпен бірге қабылданып талқыланады. Егер Т-хелпер MHCll қосылған пептидті бөгде деп шешсе, Т-хелперлер керекті иммундытоксиндерді түзіп, спецификалық иммунитеттің механизімін іске қосады. Соның нәтижесінде антигенспецификалық лимфоциттердің өсіп-көбейіп, мамандалуы кемеліне келіп иммундық есте қалу құрылады.

Жоғарыда айтылғандардан басқа MHClll бар екендігі анықталған. Оны кодтайтын геннің локусы І-ІІ- сынып арасында орналасып, оларды бөледі. Комплементтің кейбір компоненті (С2, С4), жылу күйретушілігінен пайда болған ақуыз, ісік некрозоның факторлары MHClll-ке жатады.

Иммуногенетика- иммунологияның бір саласы. Иммунитет факторларының генетикалық негізін, бір түрдің ішіндегі айырмашылықтары мен тін антигендерінің тұқым қуалауын, макро, микроорганизмдердің өзара қатынасын генетика және популяция тұрығысынан түсіндіреді, оның ұлпа қабылдамаушылығын зерттейді. Бұл ұғымды 1930ж. Ирвин (АҚШ) енгізген.

Генетика - тірі организмдердің тұқым қуалаушылық және өзгергіштік қасиеттерін зерттейтін ғылым. Олар өсімдіктер, жануарлар, адамдар, микроорганизмдер, вирустар т.б. генетикасы деп бөлінеді. Қолданылатын әдістерге сай биохимиялық, молекуларлық, экологиялық, эволюциялық, медициналық т.б. деп бөлінеді. Генетиканың соңғы жетістігі молекуларлық биология және ген инженерлігімен байланыстылығы.

Генетикалық ақпарат. Ол бір ұрпақтан екінші ұрпаққа нуклеин қышқылдарының транскрип­циясы арқылы беріледі.

Генетикалық картирование - генетикалық қарта жасау, тұтас геномның құрылысын анықтау (физикалық және биохимиялық карталары) деген ұғым.

Геном - торшадағы гендер жинағы.

Иммундық жауап гендері (1г-гені) - аутосомды-доминантты гендер. Организмнің иммундық жауап бере алатын қабілетін бақылайды.

Генотипке организмнің генетикалық құрылысы, ген аллелдерінің хромосома ішінде бір-бірімен байланысу түрлері, олардың өрім кескіндері, хромосома құрылысындағы өзгерістер кіреді. Генотип организмнің тұқым қуалаушылық қасиеттерін қамтиды.

Генотиптік орта- фенотипке белгілі бір ген немесе гендердің қызмет белгілерінің көрінісіне әсер ететін генетикалық негіз, яғни гендер жинағы.

Фенотип- бір организмнің барлық көрінісімен қасиеттерінің жинағы, генотиптің сыртқы ортамен қарым-қатынасынан туады.

Иммуноглобулиндер гендері- ДНҚ сегменті. Генетикалық жүйе - гистосәйкестіктің басты комплексі (ГБК) (Major Hіstocompatіbіlіtj Complex) деп аталады, кейде оны адам лейкоциттерінің А - жүйесі деп те атайды, өйткені шеткі қандағы лейкоциттерден трансплантат антигендері бірінші рет табылған. ГБК- нің молекуласы иммуноглобулиндерге ұқсас, тұрақты және өзгерімді амин қышқылдарынан пайда болады.

Ж. Доссе 1958 жылы адамдардан гистосәйкестіктің бірінші антигенін тапты. Қазіргі заманның номенкулатурасы бойынша антиген HLA-A2 комплекс деп белгіленген, ал тышқандарда 17- хромосомада орналасқан Н2 деп аталады.

Гистосәйкестіктің екі молекуласы белгілі болып, олар ГКГ (ГБК) І және ІІ кластарына бөлінеді. Гистосәйкестіктің екі молекуласы мембрана үстіне орналасқан бөтен белоктардың пептидті бөлшектерін байланыстырып, Т- лимфоциттеріне береді. Сондықтан ГБК молекуласының клеткалық иммунитетке әсер беретін ықпалы бар. Екі кластың гендері адамның 6- хромосомасына мінгесе орналасқан. ГБК-ның 1-класс антигендерінің кодтары гендердің А,В,С – локустарымен негізделген ГБК- ның І-кластағы антигендері барлық ядролы жасушалар мен тромбоциттердің үстінде болады. Антигеннің пептидтері ГБК І - класы молекуласымен бірігіп, клетка үстімен СД8 лимфоциттеріне беріледі. ГБК- нің ІІ-класс антигендері көрсетілген антигендерді сол жасушамен біріктіріп СД4 лимфоциттеріне әкеп береді. ГБК-ның ІІ-класс антигендерінің кодтары гендердің DR, DG және DP аймағына орналасқан.

ГБК ІІ - класс антигендері қабынуға қатысатын (моноцит-макрофагтар, лейкоциттер, В- лимфоциттерімен, Т- лимфоциттерінің аздаған популяциясының) жасушалардың мембранасының үстіне орналасқан.

ГБК ІІІ - класс комплексінің молекуласы әртүрлі. Онда В фактордың 4, комплемент С2 компонентінің 2, ісік некрозының 6 –дан көп аллельдері бар.

Сондықтан гистосәйкестік жүйесі иммуноциттердің үстіңгі құрылысының түзілуіне жауапты. Ол:

1. Комплементтің кейбір компоненттерінің түзілуін бақылайды

2. ГБК- нің маңында орналасқан ген, иммундық арнайы жауапты қадағалайды.

HLA антигені шеткі лейкоциттерде де 1958ж. табылған. Қазіргі заманда HLA гені бар адамдардың кейбір аурулармен ауыруға бейімділігі анықталған.

Трансплантациялық иммунитет дамуында негізгі рөл баcты гистосәйкестік комплекске байланысты. Гендердің әсерімен лейкоциттердің антигендері бақылауда болады. ГБК І - класс молекуласы цитотоксикалық Т- лимфоциттерімен (СД8) антигенді тануда үлкен рөл атқарады. Егер трансплантант антигені бөтен болса, (ГБК І - класына дәл келмесе) СД8 жасушалары шабуылға шығып, транспланттың некрозына әкеледі.

ГБК ІІ - класс молекулалары макрофагтар мен т.б. жасушалармен антигенді Т- хелперлерге әкеп береді. Анти­генмен белсенген хелперлер не гуморальдық иммунитетті немесе макро­фагтарды белсендіріп, иммундық қабынуды дамытады.

Сүйек миын алмастырғанда Т- хелперлер не агглютинация реакциясын қолдаумен, не белсенген макрофагтар арқылы цитолизді дамытады.

12. ИММУНОЛОГИЯЛЫҚ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ

Толеранттылық немесе иммундық ареактивтілік - иммундық жауаптың болмауында. Мұндай жағдай алдын ала кірген антигеннің әсерінен болады.

Иммунологиялық толеранттылық - организм кейбір антигенге жауап бермейді, ал басқалары үшін иммундық жауап сақталған.

Толеранттылықтың мынандай ерекшеліктері бар:

1. Бір антигенге ғана жауап бермеуі, бір эпитопқа жауап жоқ, басқа антигендерге жауап беру сақталған.

2. Толеранттылық - “еті үйренгендік” емес, тек не антигенге, не токсинге жауап бермеу. Ал токсиннің улану әсерінен қорғамайды.

3. Толеранттылықтың пайда болу (даму) уақыты бірнеше сағаттан бірнеше тәулікке дейін созылады. Ол антиген түскеннен толеранттылық пайда болғанға дейінгі уақыт.

4. Иммунологиялық толеранттылық антиген дозасына байланысты “шеткілік бейтараптау” феноменін береді. Қалыпты функциялы лимфоциттер антигендерді антиденелермен байланыстырса, шеткі қанда антигендер болмайды.

5. Толеранттылық пассивті түрде беріледі.

Толеранттылықтың түрлері:

1. Табиғи толеранттылық - эмбриогенезден бастап организм өз жасушаларын “өзімдікі” деп таниды және төзімді болады.

2. Жүре пайда болған толеранттылық бөтен антигенге қарсы спецификалық реакция болмауы. Бұл иммунитет жүйесі әлі жетілмеген организмде кездеседі:

- радиоактивті сәулеленген жағдайда;

- антигенмен бірге иммунды депрессант берілсе;

- иммундық толеранттылықтың қайтымсыз (толық, біржола) болуы, жасаушалық клондар организмнен түгел шығып кеткенде немесе түгелдей әсерсізденуге ұшырағанда;

- қайтымды түрі (уақытша) - орнына келетін толеранттылық. Лимфоциттердің барлық рецепторлары антигендермен толық “блокадаға” ұшырағанда, не антиген - антидене комплексімен жабылғанда,

- толеранттылықтың толық дамыған түрінде антиденелер түзілмейді, қанда табылмайды.

- толеранттылықтық толық емес, жартылай түрде болса, иммундық жауап нашар болады, бірақ кейбір антигенге лимфоциттердің иммундық жауап беруі мүмкін.

- ыдыранды толеранттылық болғанда, кейбір антигенге иммундық жауап бар, ал кейбіріне жоқ (антиденелер жоқ немесе баяу жүретін аллергия дамымайды немесе цитотоксикалық әсері болмайды).

Мысалы, Т- жасушалардың ареактивтілігі болып, В- жасушалардың функциясы сақталса, аутоиммундық процесс дамиды.

Толеранттылықтың пайда болу жағдайлары:

1. Антигендердің организмде көп уақыт сақталуы және олардың организмнен шығуы баяу болғанда (кедергі болса).

2. Антигендердің саны көп болса, соғұрлым толеранттылық жоғары және көпке созылады.

3. Антигендердің организмге кіру жолдары толеранттылыққа әсер етеді. Антигеннің асқазан арқылы кіруі толеранттылыққа жақсы, өйткені антигендер бауырда сүзіліп, фагоцитозға ұшырап, организмнен шығып қалады да, иммундық жауап дамымайды.

4. Антигеннің молекулалық салмағы аз болса, оның спецификалық қасиеті төмендеп, толеранттылық көтеріледі.

5. Организмнің физиологиялық жағдайлары. Нәрестелер организмінде иммундық қорғаныс функциялары жетіспеген­дік­тен толеранттық тез пайда болады; хелпер мен макрофагтардың, тіпті В- жасушалардың жұмыстары әлі жетілмейді. Имму­ни­за­цияланған организмде толеранттылық болмайды; себебі, Т- хел­перлердің популяциясы көбейеді, В- лимфоциттерде есте сақтаулық бар, аффинділігі күшті болады.

6. Бейспецификалық иммунитет тежеушілері толеранттылық дамытады:

- антилимфоцитарлық сарысу құйғанда;

- цитотоксикалық препараттармен емдеуде;

- рентген сәулесінің әсерінен шеткі қанда, лимфа органдарында жетілмеген иммунды қабілетті жасушалар болады.

7. Табиғи супрессорлар - толеранттық дамуға итермелейді. Бұлар фенотиптігімен, шығуымен NK - жасушаларына жақын, туыстай. Оларда жетілмеген немесе регенерацияда жүрген лимфоидты тін де көп.

Толеранттылықтың қайтымдылығы. Толеранттылық тұрақты емес. Тек аллотрансплантациялы түрі тұрақты. Қайталап кірген антиген оны ұзартады. Толеранттылықтың ұзаруына әсер ететіндер: табиғи антигендер (полисахаридті антигендер) нашар метаболизм береді де толеранттылықты ұзартады.

19.Лимфо-миелоидтық жиынтығы бір жүйе ма, дәлелдеңіздер.

Лимфоидты мүшелер (лимфоидные органы) — лимфоидты жасушалар қатарының даму процесі жүретін лимфоидты ұлпа мен осы процестің өтуіне қолайлы микроорта түзетін ретикулалы (тимуста және клоака қапшығында - ретикулалы-эпителииальды ұлпа) ұлпадан тұратын қантұзу мүшелері. Лимфоидты мүшелерге лимфа түйіндері, тимус (айырша без), көкбауыр (талақ), ішкі мүшелер қабырғасындағы лимфа түйіншелері және сүйектің қызьш кемігі майының лимфобластгар бастамалары дамитын бөліктері, құстағы фабриций қапшығы жатады. Лимфоидты мүшелерде Т- және В- лимфоциттер, плазмоциттер дамып жетіледі, иммунды денелер түзіледі. Лимфоидты мүшелер адам мен жануарлар организмінде иммундық қорғаныс қызметін атқарады.

Созылмалы миелолейкоз қан жүйесінің өспелері тобына кіретін, миелопоэздің алдын-ала шолушы клеткаларын туындайды. Сырқат сүйек миының миелоидты гиперплазиясымен сипатталады. Кардиологиялық зерттеулер кезінде миелоидты өсіндіде Филадельфиялық хромосома табылған. ^[1]

Клиникалық көріністері[өңдеу]

Сырқаттың алғашқы белгісі болып миелоцит пен промиелоциттерде шегінген нейтрофильды лейкоцитоз болуы мүмкін. Көбіне ауру жалпы әлсіздіктен, тез шаршаудан, жүдеуден басталады. Біртіндеп әлсіздік ұлғая түсіп, дене қызуы басталады.

Жиі кездесетін белгілері[өңдеу]

Бірі - ол сол жақ қабырға астының ауруы, өйткені көкбауыр мөлшері қатты ұлғайып, оның капсуласы керіледі. Көкбауыр инфарктінде ауыру кенеттен пайда болып, дем алғанда күшейе түседі. Сүйектер ауырады. Ол миелоидты тіннің гиперплазиясының нәтижесіне байланысты өрбиді. Миелоидты сүзгілердің әр түрлі ішкі ағзаларды зақымдауына байланысты қосымша симптомдар анықталады: диспепсия, жөтел, неврологиялық өзгерістер. Анемия жүрекке салмақ түсіреді, ентігу ісіну пайда болады. Тромбоцитопения нәтижесінде геморрагиялық асқынулар дамиды. Көріп қарау арқылы сырқаттың даму кезеңін шамалаймыз: I-бастапқы кезең, II-айқындалған кезең, III-дистрофиялық соңғы кезең. Аурудың соңғы кезеңі кахексияға ұласады. Бауыр мен көкбауырдың үлкеюінен іштің көлемі қатты өседі, яғни шеменеденеді, бұл кезде дене қызбасы тұрақты сақталады. Сүйектер сырқырайды, денеде некроз ошақтары көбейе түседі. Пальпация арқылы тексергенде үлкейген лимфа бездері, үлкейген бауыр, әсіресе қатты үлкейген көкбауыр анықталады. Басқа ешбір ауруда көкбауырдың мөлшері сонша үлкеймейді. Көкбауыр инфаркті дамыған кезде пальпация жасағанда ауырады, ал аускультация әдісімен сол жерден іш пердесінің шуылын анықтауға болады. Қанда лейкоциттер саны 300х10^9-600х10^9 г/л жетеді, бастапқыда көп өзгермей, кейін күрт өзгеріске ұшырайды. Мұндай моелолейкоздың түрін лейкемиялық деп, ал лейкоциттердің санының орташа көбеюін өсу блейкемиялық, қалыпты деңгейін - алейкемиялық деп атайды.

Қанның жағындысында негізгі клеткалар гранулоциттермен сипатталған оның ішінде дамуы жетілмеген түрлері миелоциттер, промиелоциттер, кейде миелобласттарға дейін кездеседі. Дерттің үдеу кезеңінде тек миелобласттар және гранулоциттер анықталып, олардың арасындағы дамып жатқан клеткалар болмайды. Базофильдер мен эозинофильдердің саны көбейеді. Базофильдердің 4-5% болуы миелолейкоздың сенімді белгісі болып табылады. Қызыл қанның өзгеруі тек аурудың II-III кезеңдерінде анемия дамығанда ғана пайда болады, түсті көрсеткіш өзгермейді. Соңғы, терминалды кезеңінде тромбоцитопения анықталады. ЭТЖ 30-70 мм/сағ дейін тездейді. Миелограммадағы өзгерістер де осындай, бласты клеткалардың мөлшері 95%-ға дейін жетеді.

Созылмалы лимфолейкоз - имунокомпонентті клеткалардың қатерсіз өспелеріне жатады. Бұл аурумен көбінесе 45 жастан асқан ер адамдар ауырады. Аурудың негізінде В-Т лимфоциттердің әр түрлерінің көбейіп, жиналуы жатады. Лимфоциттер барлық жүйелерді зақымдайды. Жалпы бұл ауру көп уақыт бойы байқалмауы мүмкін. Алғашқы белгілері: жалпы әлсіздік, тез шаршап қалу, көңілдің тез өзгеруі. Біртіндеп әлсіздік артып дене қызуы субфебрильды, қабырға астылық ауырсыну сезімі, тершеңдік қосылады. Бұл аурудың клиникалық көріністері айқындалған кезеңінде науқастың перифериялық лимфобездері үлкейе түседі 2-3 см. Қосымша шағымдар лимфоидты сүзгісінің орналасқан жерііне байланысты болады: диспепсия және іш өту, ентігу және демікпе терінің құрғауы және қышуы, қызаруы және т.б. Лейкемиялық инфильтраттың сүйек миында орналасқан кезінде геморрагиялық көріністер мен анемия туындайды. Науқасты көріп қарау кезінде - үлкейген ақ лимфобездерін байқауға болады, ол I топтан II топқа жайылады. Тері инфильтрациясы оның тығыздалуын, қызаруын, құрғап қабыршақтануын туындатады. Науқастар терминальды кезеңде қатты жүдейді. Пальпация әдісі үлкейген лимфобездерін, олардың жағдайын, сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Лимфобездер қамыр тәрізді консис тенциялы, бір-бірімен және терімен жабыспаған, көбінесе ауырмайды. Мөлшері тауық жұмыртқасындай, бірақ қанша үлкейгенмен іріңдемейді, кейін жараға айналмайды. Бұл ауруларда бауыр мен көкбауыр үлкейген, тығыздалған. Көкбауыр инфаркті дамыған уақытта ауыру сезімі пайда болады. Аурудың лейкемиялық түрінде қанда лейкоциттер саны 300х10^9 г/л және одан да көпке дейін көтеріледі, ақ қанның құрамы 80-95% лимфоциттерден тұрады. Кейде олардың ядросы мен цитоплазмасы өзгеше болып келеді: клеткалар нәзік, жағынды дайындаған кезде ыдырап, ”Боткин-Гумпрехт денешіктерін” түзеді. Жас клеткалар - пролимфоциттер және лимфобласттар-аурудың өрбу кезеңінде көбейеді. Нейтрофильдердің саны - шамамен 4-20%-ға азаяды.Терминалды кезеңінде аутоиммунды анемияментромбоцитопения қосылады.
Сүйек миы пунктатында лимфоидты метаплазия көріністері 50%,кейде 90% лимфоидты қатардың клеткалары, гранулоциттер мен эритроциттер санының азайғанын анықтауға болады. Лимфобездер пунктаты айтарлықтай мәлімет бермейді.

Эпидемиологиясы[өңдеу]

СЛЛ созылмалы лимфопролиферативті аурулардың кең таралған түріне жатады. Ол Жер шарының Солтүстік жартысында орналасқан елдерде барлық лейкоздардың 25-30 % және барлық қатерлі ісіктер туындататын аурулардың 9 % құрайды. Азия еліндегі тұрғындармен салыстырғанда Еуропа мен АҚШ халқында СЛЛ жиірек кездеседі.
Аурудың тіркелу жиілігі 100 000 тұрғынға шаққанда жылына 2,7 жаңа жағдайды құрайды. Соңғы жылдары СЛЛ-мен аурушаңдық көрсеткішінің өсуі байқалады. СЛЛ негізінен 50-60 жастағы адамдарда жиі, 25 жасқа дейінгі жас адамдарда сирек кездеседі. Ол 60 жастан асқан қарттарда 100 000 адамға жылына 20 жаңа жағдай құрайды екен. Әйелдермен салыстырғанда ерлер екі есе жиі ауырады.

Этиологиясы мен патогенезі[өңдеу]

Қазіргі кезде СЛЛ-ның дамуын иондаушы радиация, дәрі-дәрмектер, химиялық заттармен байланыстырылмайды.
Вирустық инфекциялардың (ретровирустар) қызметі дәлелденген.
Flodens, Stone СЛЛ-ның дамуына төмен жиіліктегі электромагниттік толқындар әсер ететінің көрсеткен.

СМЛ кезіндегі хромосомдық өзгерістер

Генетикалық факторлардың СЛЛ-ның пайда болуына маңызы зор. Науқастардың жартысында 12-, 13-, 14- хромосомада ақаулар табылады. В-жасушалы СЛЛ-да 12- хромосоманың трисомиясы анықталады, онда RBI протоонкогені орналасады. Бұл ген ісіктік өсудің супессор-гені екен. 14- хромосоманың ұзын иығында патологиялық генетикалық заттардың көп жиналуы науқастардың болжамын нашарлатады. Оларда лейкоциттер саны бірнеше есе артып, пролимфоцитарлық лейкемияның даму мүмкіндігі жоғары болады және стандарттық ем нәтиже бермейді.
Сондай-ақ СЛЛ-дың жанұялық түрлері бар, оларда бірнеше ұрпақтар бойынша тұқым қуалайтын бейімділік табылады.
СЛЛ кезінде бөлініп жатқан жасушалар беткейінде иммуногло-булиндердің жеңіл және ауыр тізбектерінің бір ғана классы болады. Лейкоздық жасушалардан табылған бірдей фенотиптегі Г-6-ФДГ ферменті мен иммуноглобулиндер В-жасушалы СЛЛ-дың клондық сипатын көрсетеді.
Сирек кездесетін Т-жасушалы СЛЛ кезінде лейкоздық жасушалар беткейінде иммуноглобулиндер болмайды. Бұл жасушалардың беткейіндегі Т-антигендердің тығыздығы дені сау адамдармен салыстырғанда жоғары гомогенді болады (қалыптыда олар өте әртүрлі). Барлық лейкоздық жасушалардағы Т-антигендердің бірдей жоғары тығыздығы олардың клондық шығу тегін көрсетеді.
СЛЛ-да пайда болған патологиялық жасушалар клоны біртіндеп ісіктік прогрессия заңы бойынша дами береді, бірақ жедел лейкозбен салыстырғанда біршама баяу жүреді. СЛЛ-дың жасушалық субстратын негізінен морфологиялық жетілген лимфоциттер құрайды. Лимфоциттер бастапқы кезде лимфа түйіндерінде, көкбауырда, бауырда жиналады және олар іріленеді. Сүйек миында лимфоцитарлық көбею үдемелі дами береді. Біртіндеп, аурудың өршуіне байланысты гемопоэздің бұзылыстары анықталады: анемия, гранулоцитопения, тромбоцитопения, иммуноглобулиндер өндірілуінің бұзылыстарымен байқалатын иммундық тапшылық айқындала түседі. СЛЛ-да лимфоциттер өз қызметтерін толық атқара алмағандықтан әртүрлі аутоиммундық қарама-қайшылықтар (аутоиммундық гемолиздік анемия, тромбоцитопения, васкулиттер және т.б.) пайда болады.
В-лимфоциттер плазмалық жасушаларға дейін ажырай алмайды да, бактериялық инфекцияға жауапты антиденелер, иммуноглобулиндер бөлінбейді. Сондықтан СЛЛ-да науқастар инфекциялық дерттермен жиі ауырады. Т-лимфоциттердің жетімсіздігінен осы науқастар вирустық ауруларға бейім болады.