Хрышчэнне Русі. Хрысціянізацыя Беларусі

Крещение Руси – введение христианства в восточнославянских землях. Являлось историческим событием европейского значения, итогом длительных и сложных экономических, социально-политических и культурных процессов, в которых Русь выступала в ее широких международных связях. Крещение Руси совершилось до разделения католической и православной церквей и имеет общехристианское значение. Утвердившись на исходе Х в. в качестве государственной религии древней Руси, христианство явилось ферментом новой цивилизации.

Летопись содержит сказание о «выборе вер» великим киевским князем Владимиром (между православием, католицизмом, исламом и иудаизмом). Однако этот выбор был исторически предопределен принадлежностью Руси к европейской цивилизации, ведущей ролью Византии в христианском мире в развитии духовной и материальной культуры.

Взаимная поддержка в Византии православной церкви и государства, отсутствие ступенчато-стройного иерархического устройства, увенчанного верховенством папства, как это имело место в католической церкви, сделало православную церковь более подходящей для древней Руси «моделью» чем католическая церковь. Русь сориентировалась на византийскую версию христианства. Попытки западнохристианских миссионеров перехватить инициативу христианизации Руси успехи не имели.

Уже в 957 г. великая киевская княгиня Ольга приняла крещение в Царьграде с намерением последующего признания христианства государственной религией Руси. Преемник Ольги Святослав был приверженцем язычества. Преемник Святослава на киевском великокняжеском престоле Владимир в первую пору княжения придерживался язычества, осознавая в то же время необходимость религиозных перемен, что и осуществил в 980 г. (по летописной записи), учредив в Киеве пантеон языческих божеств. Попытка Владимира, реформировав язычество, приспособить его к новым государственно-политическим и идеологическим реалиям оказалась неудачной.

В 988 г. Владимир принял крещение, оговорив его условием женитьбы на сестре византийского императора Василия II Анне. Брак, по-видимому, состоялся летом 989 г., после чего Владимир с участием высших византийских иерархов приступил к широкой акции крещения Руси. Государственная санкция христианства и включение церкви в социально-политическую структуру способствовало повышению престижа и влияния Древнерусского государства в христианской Европе. Это было подкреплено последующими династическими браками преемников Владимира с представителями королевских фамилий Европы.

После крещения были учреждены епископские кафедры во Владимире-Волынском, Белгороде, Новгороде, Переяславле, Ростове, Чернигове.

Крещение одной части киевлян было добровольным, другой – принудительным. Принудительным было крещение новгородцев, руководимое светскими властями – посадником Добрыней и воеводой Путятой: «Путята крестил мечом, а Добрыня огнем». Сокрушение языческих божеств вызвало в конце Х в. – 60-70-е г. ХИ в. антихристианские восстания в Новгороде, Киеве, Суздале, Ростове.

Русь не сразу стала христианской. Еще веками новая религия отвоевывала себе место в умах и душах людей.

Крещение Руси имело долговременные религиозные, общественно-политические и культурные последствия.

С принятием христианства как господствующей религии связано распространение на Руси библейских книг, патристической литературы, церковноучительных сочинений.

Крещение Руси – это не только достояние далекого прошлого, но и событие, органично связанное с современностью, поскольку православная церковь – реальный факт нашей действительности, как и десятки миллионов верующих, религиозные потребности которых она обслуживает.

В 1988 г. в СССР торжественно отмечалось 1000-летие крещения Руси, которое стало катализатором общественного обсуждения вопросов религии и церкви. Православные авторы рассматривают крещение Руси как исходную точку всего последующего развития общества, в котором первенствующую роль играла церковь. По их мнению, христианство составляло стержень и движущую силу всей истории и культуры восточнославянских народов. Католические и униатские авторы акцентируют внимание на нераздельность христианства во время принятия его Русью в качестве государственной религии.

Литература:

1. Клибанов А.И., Митрохин Л.Н. Крещение Руси: История и современность. – М., 1988.

2. Введение христианства на Руси / Отв. ред. А.Д.Сухов. – М.: Мысль, 1987. – 302 с.

С. В. Морозова

Христианизация Беларуси – процесс распространения христианской веры. По утверждению С.Тарасова, христианская вера приходила на белорусские земли первоначально в ее промежуточном варианте трактовки – не римском и не византийском; это можно было бы сформулировать фразой «Бог у нас единый - Христос». Так она легче воспринималась населением государства, не вызывая внутренних и внешних противоречий.

Принятие христианства было необходимым условием не только создания централизованного государства, но и вхождения в европейское сообщество.

О христианизации белорусских земель в конце Х в. свидетельствуют следующие известные нам сегодня факты: 1) упоминание исландской «Сагой о Торвальде Путешественнике» об основании им монастыря Иоанна Предтечи, 2) принятие дочерью Рогволода - Рогнедой – монашества и имени Анастасия (до 1000 г.), 3) основание в Турове в 1005 г. при князе Святополке епископской кафедры, 4) преданность христианству полоцкого князя Изяслава (конец Х в. – 1001 г.), 5) строительство в Полоцке кафедрального собора, и др. факты.

Укрепить позиции христианства в Полоцком княжестве стремился князь Всеслав. Однако язычество еще долгое время оставалось здесь влиятельной силой. Имеется сообщение 1392 г., что в Лукомле «поганых дела зане оумножиса», в Полоцке также «зане оумножиса беззакония их, крест целуют да изменяют».

Оплотом язычества долгое время оставалось Верхнее Понеманье. Еще в ХI в. Основная масса его населения была языческой. Начало христианизации Верхнего Понеманья относят к середине ХII в. Именно этим временем датируется строительство каменных христианских храмов в Гродно, Новогрудке и Волковысске.

В ХII в. резко увеличивается количество храмов. К единственному известному Софийскому собору в это время присоединяются: в Гродно – 3 церкви, Витебске, Минске, Новогрудке, Волковыске, Турове, возможно, в Пинске – 6. В исторически и этнически связанном с Беларусью Смоленске в это время было 7 храмов. Постоянно увеличивалось количество верующих. В ХII в. массовый характер приобретает монашеское послушничество.

В 1992 г. В Беларуси широко отмечалось 1000-летие Полоцкой епархии.

Литература:

1. Чаропка В. Усталяванне хрысціянства і падзенне крэваў // Беларускі гістарычны часопіс. – 1998. – № 4. – С.53 – 61.

2. Тарасаў С. Прылучэнне да хрысціянства // Беларускі гістарычны часопіс. – 1993. – № 1. – С.34 – 42.

Морозова С.В.

Пытанне 4

Ефрасіння Полацкая(каля 1101 – 23 ці 25.5.1167 г.) – полацкая князёўна, ігумення, якая займае асаблівае, пачэснае месца ў нашай старажытнай гісторыі; беларуская святая.

Радзіма асветніцы – Полацкае княства, магутная раннефеадальная дзяржава, дзе кіравала дынастыя Рагвалодавічаў. Каля 1101 г. у Полацку з’явілася на свет дзяўчынка Прадслава, якой было наканавана далучыць да свайго імя назву роднага горада і назаўсёды застацца ў гісторыі. Яна паходзіла з роду полацкіх князёў. Яе продкамі ў чацвёртым калене былі вялікі кіеўскі князь Уладзімір Святаславіч, хрысціцель Русі, і полацкая князёўна Рагнеда. Дзедам Прадславы быў легендарны полацкі (а некалі і кіеўскі) князь Усяслаў Чарадзей. Блізкімі сваякамі былі візантыйскія імператары, князі кіеўскія, тураўскія, пераяслаўскія, смаленскія, растова-суздальскія, уладзіміра-валынскія, каралі Венгрыі.

Асноўная крыніца біяграфічных звестак пра асветніцу – яе “Жыціё”, напісанае невядомым аўтарам у Полацку на мяжы ХІІ–ХІІІ ст. Да нас дайшло больш за 130 спісаў “Жыція святой і найпрападобнейшай Ефрасінні”, што сведчыць пра шанаванне яе ў мінулым. Да “Жыція” далучаецца інфармацыя нешматлікіх звестак летапісаў.

Маленькая Прадслава была здольнай дзяўчынкай, мела ахвоту да вучэння, цікавілася рукапіснымі кнігамі, якія меліся пры княжацкім двары. Яе настаўнікамі былі духоўныя асобы, вучылася пераважна па рэлігійных кнігах. Чуткі пра прыгожую і адукаваную – што ў тыя часы было вялікай рэдкасцю – дзяўчыну разышліся за межы Полацкай зямлі. Калі Прадславе споўнілася 12 гадоў (узрост, з якога дзяўчынка магла ўступаць у шлюб), да яе зачасцілі сваты князі. Але дзяўчына адмовілася ад дынастычнага шлюбу і, насуперак волі бацькоў, тайна пастрыглася ў манашкі пад імем Ефрасінні, каб аддаць жыццё служэнню Богу і свайму народу. Жыла яна ў келлі Сафійскага сабора ў Полацку.

Князёўна, якая стала манашкай, не хавалася за манастырскімі сценамі ад свецкіх клопатаў. Наадварот, яна брала чынны ўдзел у палітычным жыцці Полацкай зямлі, знаходзілася у цэнтры культурнага жыцця княства, амаль на поўстагоддзя разгарнула шматгранную асветніцкую дзейнасць. Займалася перапісваннем кніг для бібліятэкі полацкай Сафіі, што было нялегкай працай, якая тады лічылася выключна мужчынскай. Садзейнічала пабудове храмаў і заснаванню манастыроў. Збірала вакол сябе таленты, займалася мецэнацтвам. У канцы 1120-х гадоў яна заснавала пад Полацкам жаночы манастыр св. Спаса (стаў называцца Спаса-Ефрасіннеўскі), дзе па яе замове полацкі дойлід Іаан паставіў мураваны храм. Спаская царква, у якой размяшчалася келля Ефрасінні, захавалася да нашага часу. Храм багата распісаны фрэскамі, якія маюць вялікую гістарычную і мастацкую каштоўнасць. У канцы 1150-х г. Ефрасіння заснавала мужчынскі манастыр з царквой св. Багародзіцы, дзеля якой набыла ў Царгарадзе абраз Адзігітрыі (Багародзіцы) Эфескай, напісаны, паводле падання, першым іканапісцам апосталам Лукой. Гэты жывапісны твор прыслаў асветніцы па яе просьбе блізкі сваяк полацкіх князёў візантыйскі імператар Мануіл Комнін ў 1158 г. Абраз быў бласлаўлёны царгарадскім патрыярхам. Цяпер ён знаходзіцца ў Санкт-Пецярбургу ў фондах Рускага музея.

Для прывезеных святынь па замове Ефрасінні ювелір Лазар Богша ў 1161 г. зрабіў рэліквіяр у форме крыжа (даўжыня 51 см) для царквы св. Спаса. Ён быў выраблены з кіпарысу, абкладзены залатымі і срэбнымі пласцінкамі з каштоўнымі камянямі, эмалевымі выявамі святых і надпісамі. Гэты шэдэўр мастацтва атрымаў назву – крыж Ефрасінні Полацкай і стаў нацыянальнай рэліквіяй беларусаў, шануемай праваслаўнымі, католікамі і уніятамі. У пачатку Вялікай Айчыннай вайны крыж знік з Беларусі. Вучоныя мараць знайсці яго і вярнуць у скарбніцу нашага гістарычнага багацця. Нядаўна зроблена копія крыжа, якая зберагаецца ў Полацку.

Заснаваныя Ефрасінняй манастыры сталі асяродкамі асветы ў Полацкім княстве: пры іх працавалі школы, бібліятэкі, скрыпторыі – перапісаныя ў іх кнігі разыходзіліся па Полацкай зямлі і за яе межы, – верагодна, іканапісная і ювелірная майстэрні. Сама Ефрасіння складала і, магчыма, запісвала малітвы і дыдактычныя пропаведзі. Яна была вядомай сярод суайчыннікаў і як справядлівы суддзя, дарадчык і міратворца.

У пажылым веку (пачатак 1167 г.) Ефрасіння рушыла ў паломніцтва па святых месцах у Іерусалім. У гэтым нялёгкім падарожжы славутую палачанку “с великою честью” сустракаў візантыйскі імператар Мануіл, блаславіў царгарадскі патрыярх. Яна была добра прынята і ў Іерусаліме. Але, знясіленая падарожжам, захварэла і памерла там 23 або 25 мая 1167 г. Пахавалі яе ў манастыры св. Феадосія, непадалёку ад Іерусаліма. У 1187 г. перепахавалі ў Кіева-Пячорскай лаўры – на той час гэта было самае святое месца на ўсходнеславянскіх землях. У 1910 г. астанкі асветніцы даставілі ў заснаваны ёю Спаскі манастыр у Полацку, дзе яны захоўваюцца і сёння.

Дзейнасць Ефрасінні Полацкай пакінула след не толькі ў гісторыі, але і ў душы беларускага народа. Ефрасіння стала сімвалам духоўнага служэння сваёй Радзіме, невычарпальнай крыніцай маральнай сілы і духоўнага адраджэння нашага народа. Яе царкоўнае шанаванне пачалося на Беларусі ў канцы ХІІ ст. без афіцыйнай кананізацыі. Тады ж было напісана “Жыціё Ефрасінні Полацкай” – адзін з найбольш ранніх твораў гістарычнай прозы. Яно ўслаўляе настойлівую і самаахвярную жанчыну, яе імкненне да ведаў і дасканаласці. Былі створаны царкоўныя спевы пра Ефрасінню, самыя старажытныя з якіх узыходзяць да ХІІ ст. У Маскоўскай Русі Ефрасіння Полацкая стала шырока вядомая ў ХVI ст., калі мітрапаліт Макарый уключыў яе “Жыціё” ў Мінеі-чэцці”. Яна стала першай жанчынай, кананізаванай Рускай праваслаўнай царквой (1547 г.), прызнана святой і каталіцкай царквой.

У канцы ХХ ст. асветніца з роду Усяслава была вернута ў гістарычную памяць беларускага народа і прызнана святой апякункай Беларусі. У 1984 г. яна была далучана праваслаўнай царквой да Сабора беларускіх святых за дзейнасць на ніве ўмацавання хрысціянскай веры і асветы. Дзень памяці Св. Ефрасінні адзначаецца царквой 23 траўня. Імя Ефрасінні носяць цэрквы ў Саўт-Рывер (ЗША) і Таронта (Канада), беларускі прыход у Лондане (Англія).

С. В. Марозава

Пытанне 5