Сатылардың түсінігі мен түрлері

Қылмыс сатылары - қасақана қылмыстың дамуына байланысты анықталған кезеңдері, олар қылмысқа дайындалу, оқталу және қылмысты аяқтаумен жүзеге асады.

Қылмыстық әрекеттерінің сатыларының қылмыстық құқықтық түсінігі қылмыстың дамуына байланысты сонымен бірге объективті процесін көрсетеді. Қасақана қылмыс 3 кезеңде өтеді: 1) дайындалу 2) оқталу 3) аяқтау. Осыған сәйкес қылмыстық әрекет 3 сатыларға бөлінеді: а) қылмысқа дайындалу сатысы б) қылмысқа оқталу сатысы в) аяқталған қылмыс сатысы. Бірінші екі сатысы алдын ала,яғни аяқталмаған әрекетті білдіреді. Оның ерекшелігі қылмыстық құрамының толық аяқталмауы, яғни ҚК-ң Ерекше бөлімінде көзделмеген белгілер, объективті жағының толық атқарылуы, қоғамға қауіпті жағдайдың болмауы. Ал аяқталмаған қылмыста кінәнің әрекетінде қылмыстық құрамының түгел белгілерінің жиынтығы болуы, соған қоса қоғамға қауіпті зардаптың жүзеге асуы.

Адам өзінің еркі мен тәртібін бағындыра отырып алдына белгілі мақсатты сезімді түрде белгілеп, осыны қабілеттік деп айтуға болады. Қасақана қылмыс жасамай тұрып кінәлі жететін нәтижесін көріп, елестетіп тұрады. Осыны қолданып белгілі тәсілдермен соны жүзеге асырғысы керек деп ойлайды.

Қылмыстық ой тек қана ішкі психикалық процесс, бұл қасиет басқа адамға белгісіз болады. Ойлау, сезіну процесі қылмыс болып саналмайды, және саналуға мүмкін емес. Ойдың құрылуы қылмыстық сатысының дамуы деп санауға болмайды, өйткені нақты қылмыс жүзеге асқан жоқ.

Қылмыстық құқықтың принциптьерінің біреуі қылмыстық ойды, көзғарасты жазалау керек деп көрсетіледі. Осы негіздер бойынша қылмыстық жауапкершілікке ойдың анықталуы жатпайды (яғни түрімен, сөзбен көрсетілген ойлар.).

Анықталған ойлар оны анықтап ойлаған нәрсемен салыстыруға болмайды. Адамның рсындай тырысуы қоғамға қауіпті және құқыққа қайшы болып саналмайды. Ол қылмыстық қозғалуына сәйкес ешқандай кезеңдерге жатпайды, қылмыстық әрекет болып есептелмейді. Кейін қылмыстық сатысы болып саналуы мүмкін емес.

Сонымен қатар қасақана ойдың құрылуы, анықталуы қылмыстық қылмыстық саты болып саналмайды. Осыған байланысты Ш. Монтекьенің әйгілі айтылуыбар: "Заңдар тек қана қылмыстық әрекеттерді жазалау керек". Ойдың анаықталуын қылмыстық қауіп төндірумен шатастыруға болмайды. Бұл қауіпті аса ауыр қылмыс жасаймын деп, сот жұмысшыларына қауіп (ҚК 341 б) т.б. сияқты. Бұл жайлы қауіпті аяқталған қылмыс деп санауға болады. Олардың қоғамға қауіптілігі жәбірленушіге психика арқылы қауіп төндіру жатады. Ауыр қылмыстың жасалу сатысынан яғни субъект жәбірленушіге қорқытқан кезде қауіп бұған ешқандай қатынасы жоқ. Мысалы, қызды күйеуге шық деп немесе өлтіремін деп қорқытса. Ал қарақшылық кезінде жасалған қауіп мүліктік баюды мақсат көздейді, бұл жерде жәбірленушінің өлімі керек жоқ.

Қылмыстық тәртібінің жүзеге асу басталуының қылмысқа дайындалуы болады. Осы тек осы ғана ең басты сатысына жатқызуға болады.

Ал бірінші сатысы бойынша жауапкершілікке дайындап іздеп тәсілдер құрап жатқан адамды тартуға болады ( қасақана).

Дайындау әректтері қылмыстық зардабының атқарылуына жол береді. Яғни осы әрекеттер қылмыстың жүзеге асуына жағдай жасайды.

Екінші сатысының қылмыстық заң бойынша оқталу деп санаймыз. Ол былай аталады: "Тікелей қылмыс жасауға тура бағытталған ниет пен жасаған іс-әрекеттер (әрекетсіздік), егер бұл орайда қылмыс адамға байланысты емес мән-жайлар бойынша ақырына дейін жеткізілмесе қылмыс жасауға оқталу болып табылады". Осы саты тікелей ниеттің орындайтын процесін көрсетеді. Осы егер де кінәліге "жақсы" болған жағдайда аяқталса, онда ол қылмыстың аяқталуына жатады. Осы сатыда кінәлінің әрекетіне қылмыс құрамының барлық белгісі болады. Яғни жасаған әрекетінде заңмен көрсетілген объективті және субъективті жиынтығының толық көрсетілуін айтамыз.

Қылмыстық құқық бойынша жауапкершілік қоғамға қауіпті кінәлі жасаған қылмысы үшін орнатылады. Осы сатының ерекшелігі қылмыскердің өзіне байланысты емес мән-жайлар бойынша қылмысты аяқтамау. Рның әрекетінде аяқталған қылмыс құрамының болмауы бұл үшін ҚК-ң Ерекше бөлімі бойынша жауапкершіліктің көзделмеуін айтуға болады. Аяқталмаған қылмыстық әрекеттер қылмыстық нәтижесі болмайды, өйткені ол қылмыс құрамының қажетті белгісі болып есептеледі немесе объективті жағы бойынша әрекеттер толық жасалмайды. Қылмыстық әрекет объективтік жағы бойынша дайындалу орындалу болып мінезделеді. Қылмыстың нәтижесі бұл нақты қоғамға қауіпті зардап кінәлінің келтірген зиян.

Аяқталмаған қылмыстық әрекет заң бойынша нәтижеге барған, бірақ нақты залал келтірмейді және залалдық кетіруге қауіп төндірмейді. Аяқталмаған қылмыстық әрекетті объективті қоғамдық қауіптілігі осымен қорытындылады. (дайындалған оқталу сатысының объективтік жағы).

Субъективтік жағынан осы қылмыстарды қоғамға қауіптілігі - қасақана жасау. Қылмысқа дайындалу оқталу кезінде кінәлінің ойы қылмысты жасауға ұмтылады, бірақ оған қатысты емес мән-жай бойынша жүзеге аспайды.

Қылмыстық кодекстің 9 б сәйкес қылмыс болып тек қана жауапкершілігі қылмыстық заңда көздедген қоғамға қауіпті әрекетті жатқызамыз. Қасақана қылмыстың сатысына тиым салумен бірге ҚК-ң 24 б сай қылмыстық әрекет мінезделіп, соған дайындалатын жаза көзделген. Дайындалу мен оқталу үшін арнайы жауапкершілік жоғарыда көрсетілген ерекшеліктер бойынша жүзеге асады. Соған байланысты ол ҚК-ң Ерекше бөлімінде көрсетілген ұқылмыс құрамының белгілерін ала алмайды.

Сонымен қатар аяқталмаған қылмыстық әрекет дайындалу мен оқталу санында бүкіл белгілерге жауап береді, яғни қоғамға қауіптілік қылмыстық заңмен тиым салу кінәлілік, сондықтан ол қылмыстық жауапкершілікті жалпы негіздер бойынша тартылады.

Осы аяқталмаған қылмыстық әрекеттерді қоғамға қауіпті келтірмесе де қоғамдық қатынастарға залал келтірмесе де оларға қауіп төндіру, қылмыспен күресу кезінде ең тиімді қолдану және алдын алу кезінде қолданады. ҚР Қк-ң 24, 26 бб қылмысты болдырмау алдын алу кезінде әділетті түрде құқықтыұ негіз деп атайды.

Бәрімізге белгілі қылмыстық құқықтық нормалардың мағынасы оның ішінде көрсетілген жаза арқылы жалпы және арнайы алдын алу көрсетіледі. Осыны дайындалу оқталу үшін орнатылатын жауапкершілік нормаларына жатқызады.

Осыдан басқа жауапкершілік нормалары мағынасы, олар қоғамға қауіпті әрекет жасау кезінде қылмыстың ең бастапқы кезінде қоғамдық қатынастар бұзылуын айтуға болады, яғни бұл жерде ауыр зардап келмей тұрған кезде. Осымен бірге басталған қылмыстың аяқталуына жеткізбей нақты қауіп келтірмеу яғни объектіге аяқталған кезде тиісті түрде келтіруші еді.

Қылмыстың алдын алу негізі болып қылмыстық әрекетті болғызбауға қамтамасыз ететін нақты өкілеті адамның қылмысқа жол бермей араласуын айтамыз.

Қылмыстың алғашқы сатысында болдыртпау екі жағдаймен көрсетілмеген: біріншісінің мағынасы белгілі уақыт аралығындағы дамып жатқан қылмысты көздейді. Осымен тұлғаның қылмыстық тәртібі және шара қолданып мақсаты туралы мәліметтер алуға болады.

Тәжірибеде көрсетілгендей қылмыстың алғашқы сатыларында алдын алып және болдыртпау мүмкіндігі бірдей емес. Дайындалу көбінесе асықпай жасалады, оқталуға қарағанда мұның өзі қылмысты болдыртпау үшін жасалатын тиімді мән-жайлар болады. Қылмысқы оқталу көбінесе тез жасалады және қосымша қиындықтар туып болдыртпауға жол берілмейді. Болдыртпаудың басты мақсаты аяқталған қылмыстың сатысында сақталып көбінесе созылып жатқан қылмыстырда жүреді. Осы жағдайда қылмысты тоқтату заңды түрде тоқтату оның аса ауыр звардабын болдырмауын айтуға болады.

Ылмысқа дайындалу.

Дайындалу бұл қылмыс жасау сатысы яғни сол кезде кінәлінің әрекеті мынада көрсетіледі: қару іздеу, жоспар құру, қатысушы адам іздеу және т.б. әрекеттерден тұрады. Бұл әрекеттер қылмыс жасауға жағдай жасайды, бірақ олар қылмыс құрамының объективті жағына кірмейді. Дайындалу ҚР ҚК-ң 24 б 1 б көрсетілген.

Дайындалу әрекеттінің көбіне қарамай жалпы белгі орнатуға болады. Осының бәрі қылмыстың нәтижесіне жетуге байланысты жағдай жасайды. "Жағдай жасау" түсінігі жалпы түрде талқылауға болады. Яғни ол дайындалу әрекетін толық жатқызады. Дайындалу әрекеті белгілі бағытта мінезделеді: олар қасақана жасалады, қылмысты аяқтауға көзделеді. Осы субъективтік белгісі заңда арнайы көрсетіледі. Дайындау әрекетінің мінезделу өзгеше өйткені олар әлі қоғамға туғызбайды, яғни объектіге нақты бағытталған. Кінәлі өзінің әрекетіне қылмыстың алдағы келетін аяғына жетудің жағдайын орнатады. Бірақ ол қылмыстың объектитік жағын әлі орындамайды, яғни қылмыс құрамыың қажетті белгісі жүзеге асырмайды, көбінесе дайындалу үшін жазалау көп жағдайда қоданбайды. Тек қоғамға қауіпті кезден бастап. Бұл қауіптілігі объектіге байланысты мінезделеді. Әрине адам өлтіруге дайындалу көбінесе қоғамға қауіптілігі өте жоғары. Тек адамды ұруға дайындаолған кезден гөрі. Дайындалу әрекеттердің қауіптілігі оның оқталу сатысына жақын тұратыны көрсетуі болады, Ал бұны қоғамға нақты қауіп туғызатыны яғни заңмен қорғалатын қоғамдық қатынастардың бұзылуына қауіп төндіруін айтады. Мәнін анықтау кезіндегі қоғамның қауіптілігі адамның ойы тұрақты нақты және қылмыс жасауға бағытталғн.

Көп жылдық тәжірибе мынаны көрсетеді, көбінесе тәжірибеге қылмыстық жауапкершілікке қылмысқа дайындалу үшін сирек тартылған. Оның бірінші негізі кінәлінің нақты қасақана ойының анықталмауы (мысалы, балта ағаш шабу үшін сатылып алынған қылмыс жасауға емес). Екіншіден дайындалу кейбір жағдайларда объектіде белгілі ойдың қалыптасуын белгілейді, бірақ оны нақты қылмыс жасауға баратынын айта алмаймыз. Қажетті және жеткілікті негіз болған жағдайда жеткіліксіз болады.

Сондықтан дайындалудың жазаланбауы оны қоғамға нақты қаіптілігінің болмауы. Тәжірибеде тек жауапқа тартылу ауып немесе аса ауыр қылмысқа дайындалған үшін тартылған. Осыған байланысты ҚР ҚК-ң 24 б 2 б былай көрсетілген: "Қылмыстық жауапкершілік тек ауыр немесе аса ауыр қылмысқа дайындалғаны үшін тағайындалады". Соған сәйкес дайындалу әрекеттері қылмыстың онша емес немесе орташа қылмыс қылмыстансыздырылған.

Ылмысқа оқталу.

Оқталу деп қылмыс жасау сатысын айтамыз. Яғни кінәлінің әрекеті қылмыс жасауға бағытталған яғни олар объективті жағының қажетті элементіне жатады. Бұл әрекеттер қылмысты аяқтауға бағытталған және қоғамға қауіпті нәтижесін жеткізуге ұсынған, бірақ оқталу кезінде кінәліге байланысты емес мән-жайлар бойынша аяқталмайды. Бұл ҚР-ң ҚК-ң 24 б 3 б көрсетілген.

Қылмысқа оқталу 4 белгісін қамтиды:

1. Тікелей қылмыс жасауға бағытталған (қылмыскер атты бірақ тигізбей қалды). Ату барысында жәбірленушінің өмірі қауіпте болды. Оқталу кезінде субъект қылмыстың құқрамын жүзеге асыруға кіріседі және ҚК-те көрсетілген диспозициясында әрекеттер жасайды. (ұры сейфті бұзып жатқанда ұсталды).

2. Субъективтік белгісі оқталу тек қасақана оймен жасалуын айтамыз.

3. Қылмыстың құрамының атқару кезінде аяқөталуына жетпей тоқтап қалуы. Осы белгісімен оқталу аяқталған қылмыстан ажыратылады.

4. Қылмыс кінәлінің әрекетіне байланысты емес мән жайлар бойынша аяғына жетпейді.

Оқталу аяқталу дәрежесіне сай аяқталған және аяқталмаған, жарамды және жарамсыз.

Аяқталмаған оқталу деп субъект өзіне байланысты емес мән жайлар бойынша барлық объектитік әрекеттерді жүзеге асырмауы (ұшақты ұрлау барысында қылмыскер алдына тұрып жатқан адамды атып жібергенде ұсталып қарулансыздандырылды).

Аяқталған оқталу кезінде объектитік толық әрекеттер орындалған кезде бірақ қылмыстық нәтиже оған байланысты емес жүзеге асты, мысалы, М. Аяқталмаған оқталу жасады, ол жәбірленушіге мылтықтан көзделіп жатқанда С. оның қолынан ұрып оны ұстап алды. М. әрекетінде аяқталған оқталу болды, егер де ол атып өлтіру мақсатында тигізбей қалды. Келесі мысалы, пара беруші параны делдал арқылы берген кезде делдал оны өзіне қосып алды.

Қылмыстық құқық теориясында: а) жарамсыз объектіге оқталу б) жарамсыз құралмен оқталу.

Жарамсыз объектіге оқталу кінәлінің әрекет жасаумен мінезделеді. Бірақ ол белгілі объектіге қол сұққан кезде де ол объектіге нақты қауіп тумайды. Өйткені ол жарамсыз объект. Осы жағдайда сұғушылық пәні болмайды. (бос пәтерді тонауға оқталу, өлген адамды ату.).

Ал жарамсыз құралмен оқталу, яғни кінәлі құралдың жарамсыз екенін сезбей қылмыс жасауға ұмтылу. (оқталмаған қарудан ату, қауіпсіз дәрімен өлтіруге оқталу).

Көп жағдайда жарамсыз объектіге оқталу немесе жарамсыз құралмен оқталу қоғамға қауіп туғызуы мүмкін және қылмыстық жауаптылық осы үшін жалпы негіздер бойынша тартылады. Субъективтік жағынан субъектінің әрекеттері белгілі қасақана рймен жасалады, бірақ оның кінәсі ойында емес нақты әрекет үшін сараланады. Осы жағдайларды қылмысты аяғына жеткізбей кінәлінің әрекетіне байланысты емес болады. Сондықтан субъективтік жағынан бұл әрекеттер қоғамға қауіпті екенін көрсетеді және субъектінің әлеуметтік қауіптілік жағдайын көрсетеді.

Ал объективтік жағынан осы әрекеттер шынында қылмыстың объективтік жағы болып жатқызуға болмайды, өйткені олар объектәге әлі нақты қауіп туғызбайды. Бірақ көп жағдайда кінәлінің әрекетінде қоғамға қауіптілігі болмаса оған білмеген кезде мән-жайлар бойынша (мүліктің белгісіз жағдайда болмай қалуы). Бұл мән-жайлар қылмыстық жауапкершілікті негіздемейді не жоя алмайды. Сондықтан жарамсыз оқталу жазалауды көздейді.

Таңдаған жарамсыз құралдардың фактісі көп жағдайда жазаны жеңілдететін мән-жайлар болып ескерілуі мүмкін. Бірақ ол субъектінің қоғамға қауіптілігін аса емес екенін дәлелдейді.

Ал жарамсыз құралмен жарамсыз объектіге оқталу қоғамға қауіп туғызбайды. Бұл жағдайда жауаптылық негіздер бойынша жойылады.