Рекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлар түсінігі мен түрлері

Қылмыс қылмыстық заңмен тыйым салынған қоғам үшін қауіпті әрекет болып табылады. Қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің ерекше белгісі азаматтардың құқықтары мен мүдделеріне, сондай-ақ қоғамдық және мемлекеттік мүдделерге айтарлықтай зиян келтіруден көрінеді. Бірақ қылмыстық заңмен қорғалатын мүдделерге объективті түрде зиян келтіретін әрекет белгілі бір жағдайларда қылмыстық немесе жазаланатын әрекет деп қарастырылмайтын оқиғалар да болады. Тұлға жасаған әрекеттің әсері нақты қылмыс секілді көрінетіндігіне қарамастан, өз мазмұны бойынша олар тек қоғамдық қауіпті төндірмей ғана қоймай (яғни қылмыстық –құқықтық қорғау объектісіне зиян келтірмей), керісінше, қоғам және оның мүшелері үшін пайдалы болып табылады.

Әрекеттің қылмыстығын жоққа шығаратын жағдайлар – бұл тұлға тигізген зиян қылмыстық жауапкершілікке әкелетін қоғамдық қауіпті әрекет (қылмыс) ретінде қарастырылмайтын өзіндік жағдайлар (шарттар).

Қазақстан Республикасының ҚК-де әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын келесі жағдайлар анықталған: қажетті қорғаныс (32-б.), озбырлық жасаған адамды ұстау кезінде зиян келтіру (33-б.); аса қажеттілік (34-б.), жедел іздестіру шараларын жүзеге асыру (34-1-б.), негізделген қауіп-қатер (35-б.); физикалық немесе психикалық күштеу (36-б.), бұйрықты немесе өкімді орындау (37-б.).

Сонымен бірге, қылмыстық құқықта әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын басқа бірқатар жағдайлар белгілі: жәбірленушінің келісімі, өз құқығын жүзеге асыру, кәсіби міндеттерін орындау.

Жоғарыда аталған жағдайлардың кез келгенінің болуы жеке тұлғаның мүдделеріне, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерге объективті түрде зиян келтірілетін жағдайларда істелген әрекетке берілетін бағаны өзгертеді және сырттай зиян келтіретін, жағымсыз әрекетті әлеуметтік пайдалы, құқық тәртібін қорғауға себін тигізетін немесе ең құрығанда рұқсат етілген мінез-құлық қатарына ауыстырады. Сол себепті олардың кез келгенінің болуы істелген әрекетте қылмыс құрамының жоқтығына куә болады.

Сөз қозғалып отырған жағдайлар тұлғаның мысал үшін оның қылмыстық жауапкерілік басталатын жасқа жетпеуінің немесе есінің дұрыс еместігінің себебімен емес, өздігінен тұлға тигізген залалға қарамастан әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығарады. Оған қоса, әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлар әрекеттің анық аз маңыздылығы (9-б., 2-бөл.), қылмысты жасаудан ерікті түрде бас тарту (26-б.), қылмыстық қудалаудың мерзімінің өтуі (69,75 бб.), сондай-ақ қылмыстық-құқықтық тыйым салудың күшін жою (декриминализация) секілді тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартуды мүмкін емес қылатын қылмыстық заңның ережелерінен айыра білу қажет. Әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлардың табиғаты түбегейлі түрде мүлдем бөлек. Бұған дейін айтылғандай, олар сырттай зиян келтіретін және сол себеппен қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекеттің жасалу процесі жүретін өзіндік объективті жағдайлар. Сол себепті әрекеттің қылмыстылығы орын алатын ерекше жағдайлардың қылмыстық құқықта ерекше аталуының мән-мағынасы осындай жағдайларда тұлғаның істеген әрекеті түбірінде қоғамға қарсы қылық деп саналмай, әу бастан әлеуметтік тұрғыдан пайдалы әрекет болып табылатындығына ерекше көңіл бөлуде жатыр.

«Жағдай» түсінігі анықтан-анық белгіленген мағынаға ие, ал дәлірек айтсақ: бұл – белгілі бір құбылыспен (бұл жағдайда – зиян келтіретін әрекетпен) қатар жүретін шарт. Сол себепті, «әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлардың» мәнін белгілі бір зиян келтіретін әрекетпен қатар жүретін өзіндік шарттар ретінде ашып көрсету дәлірек болады.

Кейде жоғарыда аталған жағдайлардың біреулері әрекеттің нақты қоғамдық қауіптілігін, ал қалғандары – құқыққа қарсылығын жоққа шығаратындығы көрсетіледі.

Ажетті қорғаныс

Қажетті қорғаныс – озбырлық жасаушыға зиян келтіру жолымен қоғамдық қаупі бар озбырлықтардан заңға сәйкес заңды қорғану.

Қорғану егер ол озбырлыққа және одан қорғануға қатысты бірқатар қоғамдық талаптарға жауап беретін болса, қажетті, қылмыстық жауапкершілікке әкелмейтін деп танылады.

Озбырлық:

1) қоғам үшін қауіпті;

2) орын алған;

3) шынайы болуы тиіс.

Жеке тұлғаның мүдделеріне, қоғамдық мүдделерге, мемлекет мүдделеріне қоғамдық қауіпті озбырлық орны алуы тиіс. Озбырлық, заңның айтуынша, қауіпті, бірақ міндетті түрде қылмыстық болмауы тиіс. Мысал үшін есі дұрыс емес адамның немесе қылмыстық жауапкершілік пайда болатын жасқа жетпеген тұлғаның шабуылы қылмыстық деп қарастырыла алмайды, бірақ қауіпті сипатқа ие осындай адамдардың шабуылына қарсы қажетті қорғануға жол беріледі.

Заңды, заңға сәйкес әрекеттерге (мысалы сот орындаушысының әрекеттеріне қарсы) қажетті қорғанысқа жол берілмейді.

Озбырлықтың болуы уақыт ішіндегі қажетті қорғанудың шектерін анықтайды. Қажетті қорғану құқығы озбырлық әлі орын алмаған, бірақ оның шынайы қаупі бар кезде, ол анық, міндетті түрде болатын кезде пайда болады. Қатердің шынайылығы туралы нақты фактіге қатысты болған нәрсенің барлық жағдайларын талдаудың негізінде тұжырым жасауға болады. Дайындалып жатқан немесе күтілетін озбырлыққа қарсы қажетті қорғануға жол берілмейді. Егер озбырлық аяқталса: оған тойтарыс берілсе, ерікті түрде тоқталса, қажетті қорғану құқығы жойылады. Өзін-өзі қорғау актісі аяқталған озбырлық жасау актісінен кейін болған, бірақ істің жағдайлары бойынша қорғанушы үшін озбырлық жасаудың аяқталу кезеңі анық болмаған жағдайда қажетті қорғану қалпы орнын тапқан деп есептеліне алмайды.

Озбырлық қиялда көрінген емес, шынайы (реалды) болуы керек.

Жасалу қаупі болмаған, көрінген, яғни шынайы болмаған озбырлыққа қарсы қажетті қорғануға жол берілмейді. Сол себепті қиялдағы шындығында жоқ озбырлыққа қарсы «қорғанушы» тұлғаның әрекеттерін қажетті қорғану деп қарастыруға болмайды. Мұндай жағдайларда жорамал қорғану орын алды. Жорамал қорғану кезінде қажетті қорғануға тән барлық жағдайлар жоқ болады, бірақ та тұлғаның ой-қиялында олар бар және ең алдымен тұлға қауіпті озбырлық бар деп санайды. Жорамал қорғану – бұл іс жүзіндегі қатенің түрі, және жорамал қорғаныс кезіндегі тұлғаның жауапкершілігі туралы мәселе осындай қатенің кінәнің түріне әсерінің ережелері бойынша шешілуі тиіс. Мұндай жағдайларда, оқиғаның бүкіл жағдайлары қорғану құралдарын қолданған тұлғаға шынайы озбырлық орын алды деп санауға жеткілікті негіздер берген, ол өз тұжырымының қателігін түсінбеген кезде істің жағдайларына қарай тұлға не абайсыз әрекеттері үшін жауап беруі мүмкін, не қылмыстық жауапкершілікке мүлдем тартылмайды.

Егер тұлға жорамал қорғану кезінде жәбірленушіге шынайы озбырлық жағдайларында мүмкін болатын зиянның шектерінен анық артық зиян келтірсе, ол қажетті қорғану шектерінен асып кеткені үшін жауапкершілікке тартылады.

Қорғауға жататын қажетті қорғаныстың талаптары:

1) қажетті қорғану жолымен жеке, қоғамдық, мемлекеттік мүдделерді қорғауға болады;

2) қорғау озбырлық жасаушыға зиян келтіру жолымен жүзеге асырылады;

3) қорғану қажеттілік шектерінен аспауы керек.

Қажетті қорғаныстың шектерінен асып кетуді заң қорғаудың озбырлықтың сипаты мен қауіптілігіне сәйкессіздігі деп таниды, оның нәтижесінде озбырлық жасаушыға озбырлықтың алдын алу немесе тоқтату қажеттілігінен айқын туындамайтын зиян келтіріледі. Анық сәйкессіздік дегеніміз - озбырлықтың алдын алу немесе тоқтату үшін ауыр зиян келтірілетін кезде қорғаудың озбырлықтың сипаты мен дәрежесіне анық, күмән тудырмайтын қауырт сәйкессіздігі (ҚК 32-б. 3-бөл.).

Аса қажеттілік

Аса қажеттілік жағдайында, яғни аталған тұлғаның және басқа тұлғалардың өміріне, денсаулығына, құқықтарына және заңды мүдделеріне, қоғам немесе мемлекеттің мүдделеріне тікелей төнетін қауіпті жою үшін, егер бұл қауіптің басқа құралдармен жойылуы мүмкін болмаса және аса қажеттіліктің шектерінен асып кетуге жол берілмесе, Қылмыстық Кодекспен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қылмыс болып табылмайды.

Аса қажеттіліктің заңға сәйкестігі төніп тұрған қауіпке қатысты және оны жоюға бағытталған болып бөлінеді.

Төніп тұрған қауіпке қатысты аса қажеттіліктің заңға сәйкестігінің шарттары келесі белгілермен сипатталады:

1. Қорғалатын мүдделерге зиян келтіруі мүмкін кез келген күш (стихиялы табиғат күштері: жер сілкінісі, су тасқыны, қарлы боран және т.с.с.), адам ағзасындағы физикалық процестер (ауру, аштық және т.с.с.), механизмдердің жұмысы (ұшақты сынау кезіндегі мотордағы ақаулықтар және т.б.) қауіп көзі бола алады.

2. Қауіп орын алған, яғни ол көз алдында, өтіп кетпеген, іле-шала пайда болуы мүмкін болуы керек.

3. Қауіп адам қиялының нәтижесі емес, шынайы, яғни нақты, объективті бар болуы керек. Егер істің жағдайлары бойынша тұлға қауіп іс жүзінде жоқ екенідігін түсіне алмаса және түсінуге міндетті болмаса және қылмыс белгілеріне жататын жорамал қауіпті жоюға бағытталған қандай да бір әрекеттер жүзеге асырылса, ол қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды.

Төніп тұрған қауіпті жоюға бағытталған шараларға қатысты шарттар мынаны талап етеді:

1. Аса қажеттілік жағдайында жеке, қоғамдық, мемлекеттік мүдделер қорғалуы мүмкін.

2. Бұл жағдайдағы төніп тұрған қауіп зиян келтіруден басқа ешбір жолмен жойыла алмайды. Егер зиян басқа адамдарға зиян келтірусіз басқа жолмен тоқтатылса, аса қажеттілік болмайды.

3. Егер алдын алған зияннан аз зиян келтірілсе қорғау әрекеттері заңға сәйкес болады.

Аса қажеттілік шектерінен асып кету деп төніп тұрған қауіптің сипаты мен дәрежесіне анық сәйкес келмейтін зиян келтіру және қауіп құқықпен қорғалатын мүдделерге алдын алған зиянға тең немесе одан айтарлықтай елеулі зиян келтірілген кезде жойылған жағдай танылады. Мұндай шектен асу тек қасақана зиян келтіру жағдайларында ғана жауапкершілікке әкеледі.