Физикалық немесе психикалық күштеу

ҚР ҚК –де алғаш рет әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығартын өзіндік жағдай ретінде физикалық және психикалық күштеуге арналған бап енгізілді.

Тұлғаны талғамалы, сананың басшылығымен және еркін ерікпен әрекет ету мүмкіндігінен айыратын физикалық күштеу оның осының нәтижесінде заңмен қорғалатын мүдделерге тигізетін зиян үшін жауапкершілігін толығымен жоққа шығарады. Күштеудің сипатына байланысты құқықтық жағынан уәжделген әрекет пен кінәні жоққа шығартын жеңілмейтін күш әрекетімен немесе аса қажеттілік жағдайымен бағалас жағдайлар болуы мүмкін (мәселен, қинау кезінде адам мемлекеттік құпияны ашуы мүмкін, қатыгездікпен ұрып-соғылған адам тонауды жүзеге асыруға көмектесуге келісуі мүмкін).

Егер физикалық күштеу жеке тұлғаны толығымен әрекеттерді таңдаудың бостандығынан (талғамдылығынан) айырмаса, бірақ оған одан кейінгі физикалық ықпал етуді болдырмау үшін оның заңға қарсы әрекет етуге немесе әрекетсіздік жасауға мәжбүрлесе, заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру үшін жауапкершілік туралы мәселе ҚР ҚК 34-бабына сәйкес шешіледі.

ҚК 36-б. 2-бөл. психикалық күштеумен байланысты заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіру қашан да аса қажеттілік ережелері бойынша бағалануы керек деп негіздейді.

Бұйрықты немесе өкімді орындау

Жалпы ереже заңды бұйрықты немсе өкімді орындау, тіпті оны орындау кезінде заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтірілген болса да, қылмыс болып табылмайтындығынан тұрады. Бұйрықтың міндеттілігі оның заңдылығынан шығады. Заңсыз бұйрық орындалмауы тиіс, болмаған жағдайда заңмен қорғалатын мүдделерге зиян келтіргені үшін қылмыстық жауапкершілік пайда болады. Осындай бұйрықты берудің өзі де, оны орындау да жазаланады. Бұйрықтың заңсыздығы бұйрық беруші тұлғаның құқық өкілеттілігінің болмауынан, бұйрықтың белгіленген нысанын сақтамаудан (мысалы, жазбаша) көрінуі мүмкін, ал оның қылмыстылығы мазмұнымен, яғни берілген мекеменің (ведомстволықтың, ұйымның) қызметіне және тапсырыстарына сәйкессіздігімен, ал ең бастысы адам құқықтары мен бостандықтарына шек қоюмен анықталады, өйткені соңғылары кез келген билік органдары қызметінің мәнін анықтайды. Бұйрықтың немесе өкімнің заңға сәйкестігі әр нақты оқиғада тиісті бұйрық немесе өкім берген тұлғаның құзыретін анықтайтын белгілі бір заңдарды (заңға тәуелді нормативтік актілерді) талдау жолымен анықталады. Осылайша, бұйрықты немесе өкімді орындаушы тұлғаның әрекеттерінің заңға сәйкестілігінің бірінші шарты болып олардың заң талаптарына сәйкестігі табылады.

Бұйрықты немесе өкімді орындау кезіндегі тұлғаның әрекеттерінің заңға сәйкестілігінің екінші (субъективті) шарты – бұл тұлғаның оның заңсыздығын түсінуінің болмауы. Егер бұйрықты (өкімді) орындаушы алдын ала оның қоғамға қарсы бағыттылығын білген болса, ал бұдан шығатыны оның нәтижесінде пайда болатын қылмыстық салдарды болжаса, ол қылмыстық жауакершілікке тартылады, өйткені мұндай жағдайда әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын жағдайлар орын алмайды.

Алдын ала қылмыстық бұйрық – оны берген тұлғаның құзыретінің шегінен анық, ешбір шүбәсыз шығып кететін және адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын заңның мазмұнынан қайшы келетін бұйрық.

Дәріс-14. Жаза түсінігі және мақсаттары.

Жаза түсінігі

Қылмыстық жаза – заңмен белгіленген және қылмыс жасаған тұлғаға қатысты қолданылатын мемлекеттік күштеу шарасы. Жаза қылмыстық әрекетке сәйкестей отырып қолданылады және оның қоғамдық қауіптілігіне және ауырлығына сәйкес болуы керек.

Қылмыстық жаза қылмыстың қылмыстық-құқықтық салы болып табылады және қылмыспен күресудегі қажетті құқықтық құралдардың бірі ретінде танылады.

Қылмыстық жаза адам және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін, ұйымдардың меншігін, құқықтары мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын және аумақтық тұтастығын, сондай-ақ қоғам мен мемлекеттің басқа да заңмен қорғалатын мүдделерін түрлі қылмыстық озбырлықтардан қорғау үшін қызмет етеді.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 38-бабында жазаның келесі түсінігін береді: «Жаза дегеніміз - соттың үкімімен тағайындалатын мемлекеттік күштеудің шарасы. Жаза қылмыс жасауда кінәлі деп танылған тұлғаға қатысты қолданылады және осы Кодексте көзделген осы тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын айыру немесе шектеуге саяды».

Жаза, мемлекеттік күштеудің шарасы болып табыла келе, қылмыс жасаған адамға тек сотпен үкімнің негізінде ғана қолданылуы мүмкін. Мұндай жағдайда үкім Қазақстан Республикасының атынан шығарылады.

Заңды күшіне енген соттың үкімі барлық ұйымдар, кәсіпорындар, мекемелер, сондай-ақ азаматтар үшін міндетті және Қазақстан аумағында орындалуы тиіс. Сонымен қатар, жазаны орындау мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.

Үкімде тағайындалған жаза қатаң жеке сипатқа ие, яғни қылмыс жасаған тұлғаға нақты қатысты қолданылады және басқа тұлғаларға тарала алмайды.

Мемлекет жазаны қолдану жолымен қылмыскерді қоғам алдындағы кінәсін жууға күштейді және қылмыс жасаған тұлғаны белгілі бір заңды мойынсұнған тәртіпке мәжбүрлейді.

Жаза қылмыскерге белгілі құқынан айыруды, қасіретті әкеледі. Олар физикалық, моральдық және материалдық сипатта болуы мүмкін. Осылайша, бас бостандығынан айырылған кезде сотталған адам тұтастай алғанда жеке құқықтарында шектеледі. Мүлікті тәркілеу, айып төлеу кезінде сотталған адамның материалдық жағдайы жамандайды. Белгілі бір қызметте болу немесе белгілі қызметпен айналысу құқығынан айыру секілді жазалау шарасы қызмет, кәсіп таңдаудағы құқықтың шектелуімен байланысты.

Мұндай шектеулер кез келген демократиялық қоғамда қажетті. Бір де бір қоғам адамға шексіз бостандықты ұсына алмайды, себебі бұл қоғамның басқа мүшелерінің құқықтары мен мүдделерінің бұзылуына, бетімен кетуге және дау-жанжалдарға әкелетін еді.

Жазаның мәжбүрлеу, күштеу жағы, яғни сотталған адамның заңмен көзделген құқықтары мен бостандықтарын айыру немесе шектеу қылмыстық құқықта саза деп аталады. Жазалаудың сазалық элементтері жазаның қорқыту секілді қасиетін сипаттайды. Саза жазаның ауырлығының дәрежесін көрсетеді. Жазалаудың сазалық, күштеулік жақтары неғұрлым интенсивті болса, жаза соғұрлым ауыр болады. Өз кезегінде, тағайындалатын жазаның ауырлығы жасалған қалмыстың сипатына және ауырлық дәрежесіне, қылмыскердің жеке тұлғасына және істің басқа жағдайларына тәуелді болады.

Осылайша, жазаның міндетті қасиеті болып саза табылады, оны жазаның күштеу жағы деп, яғни заңмен көзделген құқықтарынан айыру мен сотталған адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеуді қолдану деп қарастыру қажет. Сонымен бірге, қылмыстық жазаның физикалық қасіреттер қолдану мен адамның қадір-қасиетін төмендету мақсатына ие болмайды.

Жазалау үшін жағымсыз құқықтық және моральдық салдарға әкелетін соттылық секілді қасиет тән болады. Осылайша, егер тұлға жаңа қылмыс жасаса, бірінші қылмыс үшін сотталғандықтың болуы қылмыстық жауапкершілік пен жазаны ауырлататын жағдай ретінде бағаланады.

Жазаның оны мемлекеттік күштеуден ерекшелендіретін белгісі деп жазалауда сотпен қылмыскерді және ол жасаған әрекетті тек құқықтық емес, моральдық та жағымсыз бағалау берілетіндігін есептеуге болады. Сол себепті жаза қылмыс жасаған тұлғаға мемлекттің атынан берілген жағымсыз баға болып табылады. Сонымен қатар, жазаны орындау сондай-ақ мемлекеттің күшімен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексімен реттемеленген жаза түсінігі адам құқықтары мен сотталғандарға қатынас туралы халықаралық-құқықтық актілерге сәйкес келеді. Атап айтсақ, Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 29-бабына сәйкес қоғамның әрбір мүшесіне басқалардың құқықтары мен бостандықтарын тиісінше мойындау және құрметтеуді және мораль, қоғамдық тәртіп пен демократиялық қоғамдағы жалпы әл-ауқаттың әділ талаптарын қамтамасыз ету мақсатымен заңмен белгіленген шектеулер ғана қолданылуы тиіс.

Осылайша, қылмыстық жаза дегеніміз – қылмыстық заңмен белгіленген қылмыс жасауда кінәлі тұлғаға сотпен қолданылатын, саза қасиетіне ие және қылмыс жасаған адамға мемлекеттің көзқарасын сипаттайтын мемлекеттік күштеу шарасы.

Жазалаудың мақсаттары

Жазаның мақсаттары дегеніміз –бұл сот қылмыстық жазаның нақты түрін қолдануы бағытталатын әлеуметтік нәтижелер.

ҚР ҚК 38-бабына сәйкес «Жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталған адамды түзету және сотталған адаммен, сондай-ақ басқа тұлғалармен жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу мақсаттарында қолданылады».

Осылайша жазаның мақсаттары:

а) әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру;

б) сотталған адамды түзету;

в) сотталған адамның тарапынан жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алу (арнайы алдын алу мақсаты);

г) басқа тұлғалардың тарапынан қылмыстардың алдын алу мақсаты (жалпы алдын алу мақсаты).

Жазаны қолданудың әр оқиғасы жиынтығын алғанда аталған мақсаттарды көздеуі тиіс.

Жазаның мақсаты ретіндегі әлеуметік әділеттілікті қалпына келтіру қылмыспен бұзылған жеке тұлғаның, қоғам мен мемлекеттің мүдделерін толық және барабар қалпына келтіруді көздейді.

Әлеуметітк әділеттілікті қалпына келтіруге жазаның сазалық қасиетімен қол жеткізіледі.

Әлеуметтік әділдік сот жазаны жария түрде тағайындай келе (ал сот процестері негізінен ашық отырыстарда өтеді), қоғамның әр мүшесін мемлекет қылмыстық заңды бұзған адамды жазалауға және қоғамдық тәртіпті қорғауға қабілетті екендігіне көзін жеткізетіндігімен қалпына келтіріледі, ал соңғысынсыз бүкіл қоғамның өмір сүруі мүмкін емес.

Жасалған қылмыс пен тағайындалған жазаның арасында, ол өмір мен денсаулыққа зиян келтіру үшін неғұрлым қатаң жаза түрлері, тіпті өлім жазасын қолдануға дейін, ал пайдақорлық озбырлықтар басым көпшілігінде сотпен мүліктік жазамен жазаланатындағын білдіретін шамаластық болуы тиіс.

Жаза сондай-ақ адамдардың әділдік сезімін қанағаттандыру үшін, ал бірқатар жағдайларда олардың қылмыскер жасаған зұлымдыққа зәр сезімін қанағаттандыру үшін қолданылады. Сол себеппен әділ жаза көбіне қоғаммен жағымды түрде қабылданады, ал әділ емес жазаны тағайындау жазаның осы мақсатына қол жеткізбейді.

Оған қоса, әділдік түсінігінің өзі әрекет пен сауап арасындағы, адамдардың шынайы маңыздылығы мен олардың әлеуметтік жағдайының арасындағы, адамның құқықтары мен міндеттерінің арасындағы сәйкестікті қамтамасыз етудің талабынан тұрады. Кез келген заң, оның ішінде қылмыстық заң да қоғам мүшелерінің құқықтары мен міндеттерінің деңгейін реттемелеп, осы арқылы жеке тұлғаны, қоғам мен мемлекетті қылмыстық озбырлықтардан қорғайды. Осы мағынадағы қылмыс қоғамдық өмірдің құрылмына озбырлық жасау ретінде қабылданады.

Жазаның келесі мақсаты болып сотталған адамды түзету табылады. Бұл мақсат сотталған адамның қоғамға қарсы бағытталған, және олардың ықпалымен қылмыс жасалған және оның мінез-құлқынан көрініс табатын және жаңа қылмыстарды жасаудың себебіне айналуы мүмкін көзқарастарын, дағдылары мен бейімділіктерін бейтараптандыруға бағытталған.

Түзету барысында сотталағн адамды тұлғаға, оның құқықтарына және мүдделеріне, қоғамдық пайдалы еңбекке және қоғамдық тәртіпке құрметпен қарау секілді әлеуметтік пайдалы қасиеттерді баулу жүреді.

Жаза шаралары түзетудің түрлі құралдарын талап етеді. Сонымен бірге, түзету құралдары жасалған қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамның жеке тұлғасын есепке алумен қатар қолданылуы керек. Мысалы, бас бостандығынан айыру кезінде түзетудің негізгі құралдары болып бас бостандығынан айыруды бастан өткерудің режимі, еңбек, сотталғандарға кәсіби білім беру және прогрессивті дайындау, тәрбие жұмысы табылады. Түзету ықпалын жасаудың басқа да құралдары қолданылады: сотталғандардың өз күштерімен қызмет ету ұйымдары, мәдени-ағартушылық жұмыс және басқа қызмет.

Жазаның дербес мақсаты болып арнайы алдын алу мақсаты табылады, ол сотталған адамның тарапынан жаңа қылмыс жасалудың алдын алудан тұрады.

Арнайы алдын алу мақсатына сотталған адамның жаңа қылмыс жасауға физикалық мүмкіндігінен айырылуы арқалы қол жеткізіледі. Мысалы, бас бостандығынан айыру, қамау секілді жазалаудың түрлері үнемі күзету және қадағалау, қоғамнан шеттетумен байланысты ұстаудың белгілі режимімен қатар жүреді. Белгілі бір қызметке ие болу құқығынан айыру кезінде тұлға бұрынғы қызметінде жұмыс істеу және оны жаңа қылмысты жасау үшін қолдану мүмкіндігінен айырылады.

Сонымен қатар, кез келген жаза сотталған адамға құқықтарынан айрылу және қасіреттер келтірумен байланысты, ол кінәліні қылмыс жасаудан бас тартуға мәжбүрлейді, оны үстіне қайтадан қылмыс жасау үшін заң одан неғұрылым қатаң жазаны қарастырады. Қайтадан неғұрлым қатаң құқықтан айыру мен қасіреттерді бастан кешірудің алдындағы қорқыныш тұлғаның жаңа қылмысты жасаудан бас тартуына себепші болады.

Оған қоса, жазаны өтеудің барысында сотталған адамның психикасы сотталған адамды түзетуге бағытталған белгілі бір психикалық ықпал етудің әсерінде болады.

Жалпы алдын алуға келетиін болсақ, оның мәні жазалау арқылы басқа тұлғалардың, ең алдымен санасында заңдар мен басқа да нормативті заң актілерін орындауға деген қажетті тұрақтылық жоқ тұрақсыз азаматтардың тарапынан қылмыстың жасалуының алдын алуда жатыр.

Жазамен, оны қылмыс жасаған жағдайда қолданумен үрейлендіру осындай тұлғалардың санасына және тәртібіне тоқтататын, алдын алатын әсерін тигізеді, оларды қылмыс жасау туралы ойын тастауға мәжбүрлейді.

Жазаның мақсаттарының әрқайсысы дербес сипатқа ие болатындығын, сондай-ақ жазаның басқа мақсаттарымен үйлесімде жүзеге асырылатындығын ерекше атап кеткен жөн. Мұндай жағдайда сот нақты қылмысқа жазаны шығару кезінде жазаның барлық мақсаттарының дұрыс арақатынасына көңіл бөлуі тиіс.