Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай перыяду станаўлення канстытуцыйнай манархіі (1764–1792 гг.)

Вострая палітычная барацьба паміж прыхільнікамі рэформ дзяржладу і рэакцыйнымі коламі каталіцкага духавенства і магнатаў. У 1764 г., а затым у 1775 г. у РП уводзіцца абавязковы для ўсіх саслоўяў, адзіны мытны падатак з адначасовай адменай унутраных пошлін. У 1766 г. усталёўваецца адзіная сістэма мер і вагаў на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай; у 1773—1775 гг. фарміруецца адукацыйная камісія, стварэнне якой стала пачаткам рэформы ў галіне асветы. У эканамічнай сферы пэўны станоўчы вынік мелі рэформы А.Тызенгаўза, дзякуючы якім на паўночным захадзе Беларусі з'явілася даволі значная колькасць мануфактур. Рэформы не задаволілі магнатаў, імкнуліся да неабмежаванай улады, Расія і Прусія –саюзники их. У верасні 1764 г. на каралеўскі трон свайго стаўленніка Станіслава-Аўгуста Панятоўскага і карэкціравалі яго палітычную лінію ў адпаведнасці з папярэдняй дамоўленасцю паміж сабой аб захаванні сілай зброі існуючага парадку ў Рэчы Паспалітай. У другой палове 60-х гг. XVIII ст. перад соймам расійскім бокам было пастаўлена пытанне аб ураўноўванні ў правах некатолікаў (дысідэнтаў) з католікамі згодна з дагаворам 1686 г. Сойм станоўча пытанне не вырашыў. Тады пад патранажам Расіі і Прусіі ў 1767 г. у Слуцку была створана праваслаўная, а ў Торуні—пратэстанцкая канфедэрацыі, якія ставілі перад сабой задачу дасягнуць роўнасці канфесій у РП. У 1768 г. сойм задаволіў памкненні дысідэнтаў, а таксама прыняў закон пад назвай «Кардынальныя правы», які замацаваў непахіснасць свабоднага прымянення вета, захаванне шляхецкіх правоў і недапушчэнне рэформ дзяржаўнага ладу. Прагрэсиуныя шляхты і буржуазіі ўтв. Паліт.блок «патрыятычная партыя». Галоўнай мэтай патрыётаў было ўмацаванне дзяржаўнай улады Рэчы Паспалітай, садзейнічанне буржуазным рэформам у краіне. Кансерватары ў сваю чаргу рабілі ўсё, каб захаваць старыя феадальныя адносіны, шляхецкія прывілеі, існуючы палітычны лад. Чатырохгадовага сойма (1788—1792 гг.), які аб'явіў сябе канфедэрацыяй, што паралізавала дзеянне прынцыпу «ліберум вета»—усе пытанні прымаліся простай большасцю галасоў. Па ініцыятыве патрыётаў было прынята рашэнне аб падаўжэнні паўнамоцтваў сойма яшчэ на два гады і правядзенні дадатковых выбараў дэпутатаў ад паветаў.Дадаткова было выбрана 182 дэпутаты, з якіх 112 былі прыхільнікамі патрыётаў. У выніку з 359 дэпутатаў сойма 181 быў прадстаўніком шляхецка-буржуазнай патрыятычнай партыи—партыі рэформ. Каб вырашыць пытанні, мінуючы «ліберум вета», сойм у двайным складзе таксама абвясціў сябе канфедэрацыяй. Пераўтварэнні сойм пачау з выкладання асноўных прынцыпаў канстытуцыйнага права, замацаваных у «Кардынальных правах» і прынятых у студзені 1791 г. Усяго 11 артыкулаў—гэты дакумент па сваёй сутнасці быў дэкларацыяй аб прынцыпах існавання Рэчы Паспалітай як самастойнай, незалежнай дзяржавы. Любая чужаземная гарантыя захавання існуючага становішча аб'яўлялася «накіраванай супраць незалежнасці Рэчы Паспалітай». Каб прадухіліць новы падзел, сойм аб'явіў яе недзялімай дзяржавай. «Кардынальныя правы» надавалі некаторыя канстытуцыйныя правы абывацелям, гэта значыць грамадзянам Рэчы Паспалітай. Так, адначасова з абвяшчэннем каталіцкай рэлігіі дамінуючай дэкларавалася свабода іншых хрысціянскіх веравызнанняў. свобода слова і друку, за выключэннем пытанняў, што тычыліся паную-чай каталіцкай веры, у інтарэсах якой магла быць уста-ноўлена цэнзура. Закон аб сойміках ад 24 сакавіка 1791 г. і Законе аб гарадах ад 21 красавіка 1791 г. Згодна з Законам ад 24 сакавіка выбарчае права атрымлівала толькі аселая шляхта не маладзей за 24 гады. У адпаведнасці з Законам ад 21 красавіка мяшчане атрымалі такое ж права асабістай недатыкальнасці, як і беларуска-літоўская шляхта па Статуту 1588 г. Закон пашырыў правы мяшчан, даў ім магчымасць прадстаўляць свае інтарэсы ў соймавых камісіях, прычым пры разглядзе пытанняў, што тычыліся гарадоў, яны мелі рашаючы голас, а ў астатніх выпадках — дарадчы. Пашырэнне сацыяльнай базы патрыётаў дало ім магчымасць яшчэ больш энергічна праводзіць рэформы дзяржаўнага ладу.Такім чынам, у перыяд са студзеня па красавік 1791 г. у выніку плённай заканадаўчай дзейнасці сойма быў прыняты шэраг законаў, якія ўвайшли ў якасці састаўной часткі ў Канстытуцыю 3 мая 1791 г. Стварэнне адзінага для ўсёй Рэчы Паспалітай урада ператварала канфедэратыўны лад у федэрацыю, садзейнічала цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацоўвала аўтарытэт цэнтраль-ных органаў улады і кіравання.

Канстытуцыя Рэчы Паспалiтай абодвух народаў ад 3 мая 1791 г. і канстытуцыйныя законы “Сойм”, “Соймікі”, “Страж праў (Варта законаў)”. Асноўныя палажэнні, сістэма органаў улады і кіравання. Значэнне „Узаемнага заручэння абодвух народаў” ад 20 кастрычніка 1791 г.

Прыняты чатырохгадовым соймам 1788-1791 у Варшаве.Аутары:Калантай,Малахоуски,Панятоуски. Асвясцила суверэннасць РП(унитарн.),ликвид.падзел на карону и ВКЛ,кароль захавау тытул вял. князя Лит. У ВКЛ-асобнае судаводства,свій скарб,роунае прадстауництва у Сойме и яго камисиях. Месца правядз:Варшава раз у з гады у Гародни.Апека над феад.-залежн. сялянами. Улада:закан.-сойм,выкан.-кароль и рада(6 министрау назначау кароль).Выбарчы голас: асобы з 19 год+гадавы даход>100злот+записаны у земск. книги. Ликв.-ны Либерум вета-усе пастановы сойма-большасцю галасоу,спадчыннасць трона.Зямянския суды=земския +гродския. Пасады не пажыццёва,а выбарна пры дзярж. утрыманни. Канст. нязм. на 25 гадоу,перагледзиць яе мог тольки канст. сойм.Канст. 1791-першы у еуропе и други(США) у свеце закон,зафиксаваны письмова.Склад:прэамбула,11 разделау.Прэамбула-уличваючы застарэлыя недахопы киравання у РП,имкнучыся дасягн.знешн. незалежн.и унутр. свабоды народа зацвердз. гета канст. 1разд. –пануючая рэлигия каталицкая,2разд.-правы и прывилеи шляхты Пол. И ВКЛ,3 разд.-закон аб гарадах,4 разд.-нормы аб сялянах,спробы абмежыць свавольства паноу,5 разд.-уся улада павинна складацца з 3-х уладау:зак.,вык,суд.,6 разд.-стр-ра и паунамоцтва сойма,адмена либерум вета,7разд.-састау и кампет. Ураду(высш. вык. орган).Улада: Закан.1)Пасольская изба(абмяркоуванне законапраэкта),2)Сенат(ухваляу ци адкладау праект закона да пауторнага пасядж.-я сойма).Выкан.-Урад(страж прав),(кароль,прымас,5 министрау:палиц.,знешн. и унутр спрау,ваенны,финанс).Адмена выбарчасци караля-спадчыннасць трона.8 разд.-змены у стр-ры а х-ру дзейнасци судов. органау(адрознанне ад статуту 1588г-ликвид.суд. гаспадара и паноу рады).суды 1 инстанцыи-пастаяннадеючыя(а не пасессийна),9 разд.-прызнач. Рэгента на выпадак хваробы,палону ци непауналецця караля,10 разд.-вучоба дзяцей караля и нагляд за их выхаваннем,11разд.-узброеныя силы. Канстыт. Прынята у вынику вострай палитычн. Барацьбы.Яна захоувала прыгоницки лад и створ. больш спрыяльн. умовы для мануфакт.и гандлю. Узаемнага заручэння абодвух народаў-канстыт-ны акт РП.Зацверджау федэрат.раунаправие ВКЛ и Польшчы(унификацыя цэнтр. органау улады па канст. 1791г).Прыняты адзинагалосна на сессии чатырохгадовага сойма 20.10.1791г. пад старш. Л.Сапеги.Уключае прынцыпы самастойнасци ВКЛ у ксладзе Польшчы: 1)роунае прадстауництва у вайсковай и скарбавай камисиях абодвух народау з пачарговым старшынства 2)роуная колькасць министрау и дзярж. урадникау и инш. интытуты улады 3)самастойны дзярж.скарб 4)иснаванне скарб.суда у ВКЛ. Гэты акт(артыкул)-дапауненне да Люблинскай унии 1569г,Пакта канвента и частка канст-ы 1791г.

39. Падзелы Рэчы Паспалiтай(1772,1793,1795) абодвух народаў у святле прынцыпаў міжнароднага права. Міждзяржаўныя пагадненні аб падзелах Рэчы Паспалітай. Умовы,якия прывяли да падзелау:

1)вышэйшы клас стау непрадуцыйным и тольки растрачвау народ. уласнасць 2)судоу нихто не баяуся 3)гандаль заняпау(из-за прывилея аб беспошлиным гандлю) 4)сяляне прыгнечаны вельми моцна 5)прадажнасць польск.вельмож 6)падзенне адукацыи. АЛЕ!Развитае палитыканства(кожн.амсобная группа имкнулася трымаць уладу у сваих руках,уплываць на караля,сойм). 1 ПАДЗЕЛ 1772г: Пры Кац.2 были жорския адносин. миж Расияй и Польшчай.З аднаго боку-права умяшання рус. улады у адносины польск. урада да праваслаунага у краине,з другога-польск. урад и шляхта аказв. моцн.супрациуленне рус.ураду. Узмацн.рус. уплыву.-ператварэнне Польшчы у залежн.дзяржаву.Паляки мирылися з тым,што:1)рус. пасол умешваецца у дзярж. справы 2)яны гатовы карыстацца рус. войсками. Яны не манли змирыцца аб раунапрауи дысидэнтау-верники розных прафесий(пратэстанты,кальвинисты и правасл.).У Польш. уведз. рус.войски для падтрымку парадку. Кароль перайшоу на бок рус.-канфед.(абьявиу аб роспуску 4-хгадовага сойма),спрабав. украсци караля(няунача).1773г Сойм падцвердзиу уступку занятых Расияй тэр-й-Руския задаволены(подкупам,пагрозами).На сойме:1)былы лад Польшчы 2)выбарнасць карал.(з палякау) 3)свабода правоу правасл. и дэфидэнтау 4)устан. пры каралю Пастаянны Савеце(як министэрства). 2ПАДЗЕЛ:1793г. Рассия и Прусия падписали акт(Рас.-цэнтр. частка Белар.и Прыбяр. Украина,Прусия-польск. земли и ваяводствы).23 лист.1793-нов. Канст.-я,пацвердз.ранейш.форма дзяр. киравання,адзинства Польшчы и ВКЛ у складзе РП пры захаванни аутаномии княства,пануючае становишча катал. царквы. Канст. 1793 аднауленне выбарнасци караля,зак. Орган-сойм(8 тыдняу раз в 4 гады),выкан. –Пастаянная рада.Улада сойма и улада караля абмяжоувалися и фактычна устаноувалася улада невяликай групы магнатау-таргавичан. 3 ПАДЗЕЛ: 1794г паустанне Калиноускага за аднауленне РП па 1772г.Падауленне гэтага паустання прывяло да 3 падзелу и поунай ликвидации РП.1795г Аустрыя и Прусия падзялили Польшчу(Канвенцыя аб падзеле РП памиж Аустр.,Прус. и Рас.),а да Рассии-Зах. Белар.,Валынь,Литва, Курляндыя.Пасля 3 падзелу РП тэр.-я Белар. была уключана у склад Расийскай имперыи,што садзейничала захаванню прыгоннага права и узмацн. Эксплуатацыи сялян.Земли разам з дзярж. сялянами были перададзены ва уласнасць царским падчынённым.Далучэнне да Расии прывяло да спыненню мижусобиц и паступоваму аднауленню эканамики Беларуси.