Бұрқасындарменқарлыборандар 4 часть

23. Иондаушы сәулелер, олардың ағзаға әсерін, қорғану жолдарын сипаттаңыздар

Иондаушысәуле – дегенімізсәулелердіңбірзатпенқосылып, солзаттаэлектрзарядынтүзуінемесеиондауы.Иондауышсаулеионданусәулесібелгілібірортаныңатомдарыменмолекулаларыниондайтынболшектерменэлектромагниттіккванттарағыны.Ионданусаулесінерентген, алфа, бетта, гаммасаулелеріснныменқатарэлектрондар, позитрондар, нейтрондпрағыныжатады.Иондаушысәулелердіңкорпускулярлыжәнефотондытүрлерібар.

Корпускулярлыиондаушысәулелер – радиоактивтізаттардыңыдырауыныңнәтижесіндепайдаболатынқарапайымбөлшектердентұрады. Оларға: альфа (α) жәнебета (β)-бөлшектері, нейтрондар (), протондар () жәнедебасқаларыжатады.

α-бөлшектер – екіединицалықзарядыбаргелийатомядросы. α-бөлшектерзаттарменықпалдасаотыраөзқозғалысыныңбойытолықиондайды, сөйтіпэнергиясынжылдамжоғалтады. Радионуклидтердеα-бөлшектердіңэнергиясышамамен 2-8 МэВ.

β-бөлшектері – электрондарменпозитрондардыңағыны. Қазіргікездегіөзімізгетанысрадионуклидтердеβ-бөлшектерініңмаксималдыэнергиясы 3,0-3,5 МэВ-гетең. β-бөлшектерүлкененуқабілетінеие, ауадаолар 20 метргедейінгіжолданөтеді, алолардыңметалдажұтылуыүшінқалыңдығыбірнешемилиметрқабатжеткілікті.

Фотондысәулелер – электромагниттерағыны. Оларға: гамма (γ)-сәулелері, рентгендіжәнедебасқаларыжатады. Электромагниттісәулеленудіңосытүрлерініңөзараайырмашылығы: толқынұзындығыменэнергиялары.

(γ)-сәулелерібөлшектердіңаннигиляциясыкезіндетүзіледі.Гамма-кванттарауадажұтылмайды, алолардыңағыныныңәлсіреуігамма-квантпенжұтуматериялыныңэнергиясынатығызбайланысты. Мысалы, цезий – 137 гамма-сәулеленуінәлсіретуүшінқалыңдығы30 смалюминийнемесеқалыңдығы8 смқорғасынқабатымыңдағанесеқажет. Екіншіжағынангамма-кванттар ((α) жәнебета (β)-бөлшектерсияқты )барлықбағытбойыншакеңмүмкіндіктікөздерретіндешығады. Сондықтан да олардың жиілігі қашықтық квадратына сәйкес керісінше азаяды.

Иондаушы сәуле-сәулелердің бір затпен қосылып, Иондаушы сәулелердің әр түрлі ену қабілеті жоғалған энергияның әр түрлі жылдамдығымен байланысты болып шықты. Альфа бөлшектөр заттармен ықпалдаса отыра өз қозғалысының бойын толық иондайды, сөйтіп энергиясын жылдам жоғалтады. Сондықтан альфа бөлшектердің көптеген заттардағы қозғалысы үлкен емес — олар ауада 3 — 8 см өтеді, металда — 10 микрон, ал тіпті тығыз қағаздың бір бет парағы да альфа бөлшекті толығынан үстайды. Бета-бөлшектер үлкен ену қабілетіне ие, ауада олар 2 метрге дейінгі жолдан өтеді, ал олардың металда жүтылуы үшін қалыңдығы бірнеше миллиметр қабат жеткілікті. Гамма-кванттар ауада жүтылмайды, ал олардың ағынының әлсіреуі гамма квант пен жүту материалының энергиясына тығыз байланысты. Кейбір көмір өндіретін орындарда уран проценттің жүздеген үлесі деңгейіне дейін жинақталған учаскелерге түседі. Алайда уранның өзі организмге енгеннің өзінде үлкен радиациялық қауіп төндірмейді, өйткені оның үлөстік белсенділігі (яғни, белсенділігі бір граммға есептелген) көп емес, ол организмнөн тез ығыстырылады және көп мөлшерде енген жағдайда (бір грамм шамасы) радиоактивтілікке байланысты химиялық улану басталуы мүмкін.Ураннан ыдыраған өнімдердің радиациялық қауіптілігі едәуір жоғары. Олардың арасында радон бірінші орын алады.Радиацияның табиғи көздеріне космостық сәуле жатады. Олар алынатын радиацияның табиғи көздері дозасының жартысын қүрайды. Іс жүзінде иондаушы сәулелену үшін адам организмінде кедергі жок. Организмге еніп,өз энергиясын бере отыра олар денедегі заттың кез келген молекуласын иондайды,олардың химиялық байланысын бұзады,бл организмдегі биологиялық процестердің қауіпті ағысы мен зат алмасуын бұзады. Адам сәуле ауруына ұшырайды,қатерлі ісіктер пайда болады. Ионданушы сәулелер адам ағзасына соматикалық-стохазтикалық, стохастикалық генетикалық әсерлер береді.

· Иондаушы сәулелерден қорғану жолдары

· Біріншіден:сәулелену жерінде аз уақыт болу арқасында дозалық жүктемені едәуір азайтуға болады.

· Екіншіден ара қашықтық. Нүктелі немесе лакалды сіулелену көздері жан жакка бір қалыпты таралады,яғни изотропты. Сондықтан сіулелену көздерінен ара қашықтық үлкейген сайын сіулелену белсенділігі кеми түседі.

· Үшіншіден экрандалу немесе жұтылу фотон мен заттардың өзара әсерлесуі нәтижесінде туындайды.

· Төртәншәден радиациялық заттармен буланған аумақты тамақ ішуге,ластанған су көздерінен су ішуге,жерге жатуға болмайды.

· Бесіншіден организмді бір қалыпты ұстау.

· Алтыншыдан иондаушы сәулеленуден техникалық қорғаныс құралдарына халаттар,газқағарлар,комбинизондар респираторлар,мақта мата таңғыштары шаңнан қорғайтын маскалар қолғаптар сондай ак оқшаулағыш газ қағарлары жатады.

24. Төтенше жағдай кезінде халықты және аймақты қорғау, халықты көшіру (эвакуация) және қоныстандыру қалай жүзеге асырылатынын сипаттаңыз

Адамдардыңқауіпсіздігінқамсыздандырубейбітж/есоғысуақытындағыТЖжағдайындахалықтықорғауб/шареспубликамыздажүргізілетінбарлықшараларджыңасамаңыздымақсатыб.т. ТЖескертуж/еісәрекеттержөніндегіреспубликалықжүйеніңөзінежүктелгенміндеттердіорындауғадаярлығытүпкіліктінәтижедеоныңосымақсатқажетуқабылетінанықтайды. Қазіргіуақыттаадамзаттыңалдындасоғысқатеріненбасқағаламдыққауіп – экологиялықапатқаупіөткіртұр: ауаластанған, өзендерменкөлдерқышқылдыжауындарменуланған, топырақбүлінуде, ормандарқұруда, өсімдіктерменхайуанаттардыңжекелегентүрлеріжоюлыда. Адамөмірінеқауіптізаттардыпайдаланатынж/еөндіретінобъектілербіржергешоғырлануда. Бұлобъектілердегіавариясалдарыносызаманғызақымдауқұралдарынқолданусалдарыменсалыстыруғаболады. Республикааумағындаатомэнергетикасы, химияөнеркәсібіобъ/леріменөзгедеобъ/лерорналасқан, мұндағыаварияларүлкенадамқұрбандықтарымен, материалдықзалалменқатарелеуліэкономикалықсалдарғадаұшыратумүмкін. Осыжағдайлармемлекеттік, әскериж/ешаруашылықоргандарытарапынанАҚмәселелеріне, халықтысенімдіқорғауменшаруашылықобъ/рінсақтау, басқаружүйесініңмүлтіксізжұмысістеуіндегіжөніндегіміндеттердішешудежаңаұстанымдардықажететеді. БейбітуақыттағыықтималТЖды , сондайақосызаманғызақымдауқұралдарыныңдамубағытыменолардықолданутуралыкөзқарастардыескереотырыпхалықтықорғаудыңнегізгіпринціптеріменәдістьерініскеасырухалықтыңсенімдіөорғалуындәйектікөтерудіқамтамасызетеді.

ҚР «Табиғижәнетехногендіксипаттағытөтеншежағдайлартуралы» Заңының 14 бабынасәйкесалдыналушараларына:

· ғылымизерттеулер, жағдайдықадағалау, бақылау, ТЖпайдаболуынаәкепсоғуымүмкінаварияны, зілзаламенапаттыболжаужәнеолардыңқаупітуралыхабарлау;

· ТЖсаласындағыбілімдінасихаттау, халықтыжәнемамандардыоқытып-үйрету, қорғанушараларыжатады.

ТЖ саласындағы ғылыми зерттеулердің негізгі міндеттеріне мониторинг әдістерін әзірлеу мен ТЖ-дың деректер банкін жасау, ТЖ болжау, алдын алу әдістерін, бақылау шаралары мен қорғану құралдарын, оларды болжау, зардаптарына баға беру, олардың алдын алу мен оларды жою жөніндегі нысаналы және ғылыми-техникалық бағдарламаларды әзірлеу кіреді. Жағдайды қадағалау, бақылау мен табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ болжау қызметі (сейсмикалық қызмет, сел жүретінін хабарлау,радиациялық қауіпсіздікті бапқылау жүйелері және басқалар) арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың жанынан құрылады және ТЖ алдын алу мен оларды жоюдың мемлекеттік жүйесіне енгізіледі.

25. Электромагнитті сәуленің ағзаға әсері және олардан қорғану шараларын сипаттаңыз

Электромагниттік өрістің адам ағзасына әсері олардан қорғану жолдары. Электромагнитік өрістің әсері – электр заряды не магниттік моменті бар бөлшектер арасындағы электромагнитік өріс арқылы берілетін әсерлі . адам өмірге келгеннен бастап, электромагнит сәулесінің әсерінде болады. Адамға әсер ететін жердің магниттік өрісі – табиғи электрломагниттік өріс, планетарлық сарқылмайтын ресурс. Магниттік өрістің күші әржерде әртүрлі. Радиожиіліктік өрістер адам организіміне қолайсыз әсерін тигізеді. Адамға, жануарларға, өсімдіктерге, микроорганизмдеоге жер қыртысынан бөлінетін гамма сәулелер жіне ғарыш сәулелері сырттан,организмде болатын радиоактивті элементтер сәуелері іштен әсер етеді. Егер бұл сәулелер тірі организмге артық мөлшерде өтсе, клеткалардың, органдардың тіршілігіне қауіпті ауру жабысады.Радиожиілікті қондырғылар шығаратын электромагниттік сіулелерді мөлшерден көп қабылдаған жағдайда ол адамда мамандық ауруға акеліп согады. Нәтижесінде нерф жуйесі жуек кан тамырлары эндокриналды жүйе ж\е де басқа да ағзаларға әсер етуі мумкін. Электромагниттік өріс әсерінде ұзак уакыт болған жағдайда адамдар тез шаршаайды. Ұйқышылыдық пайда болады,ұйқысы бұзылады,жиі жиі басы ауырады,нерф жүуесі бұзылады т.с.с. системетикалық сәулелену болған жағдайда психикалық ауру қан қысымы өзгеру жүрек сооғысының баяулауы шашының түсуі байқалады.Қорғану әдістері: сәуле шыгару көзіндегі сіулеленуді азайту. Өте доғары жиілікті ж\е ультра жиілікті қондырғыларды дұрыс орнату. Экрандалған бөлмелердегі қондыргыны алыстан бақылау. Жқмыс істеу орнын ж\е сәуленің сшығц көзін экрандау немесе мыстан жасалтын жогары өткізгіштік касиеті бар тор металдар шағылдырғыш жерлету экран ретінде пайдалану қйымдар шаралар « электормагниттік сәулеленуді дазиметр көмегімен кемінде айына бір рет тексеру,жылына медициналық тексеруден бір рет өткізу. Қосымша демалыс қысқартылған жұмыс күнін жасау жасы он сегізге толмаған ж\е орталық нерф жүйесі жүрегі көзі ауыратын тұлғаларды жұмысқа қабылдамау». Жеке қорғанысты қолдану.

Электромагниттік радиация магниттік энергиядан және электромагниттік толқындар арқылы пайда болады. Барлық электромагниттік энергия электромагниттік спектрге түседі, олар өте төменгі радиацияның жиілігінен ренгендік және гамма-сәулелеріне дейін өзгереді. Көп адамдар ұялы телефонмен сөйлескенде оны тым қатты бастарына тақалтады, осыдан адамның миына көп радиация әсер етеді.

Электормагниттік сәулелер. Электромагнитті сәулелермен қоршаған орта мен жұмыс зоналарының ластануының қазіргі заманғы жағдайың; электромагнитті сәулелермен өлшеу бірліктері; адамдар мен қоршаған орта электромагниттік сәулелердің әсерлерінің ерекшеліктері мен қорғау әдістері.

Электромагниттік толқындардың әсерінен әртүрлі аурулар туындайды екен:

— анкологиялық аурулар

— Альцгеймер ауруы

— Паркинсон ауруы

26. Компьютермен жұмыс кезіндегі қауіпті, қорғану шараларын бағалаңыз

компьютермен жұмыс істеу кезінде шығатын зиянды факторлар.Техникалық дәуір адамзаттың күнделікті өмірінің ажырамас бқлігі болып қалды. Әсіресе күнделікті өмірі мен жұмысы төрт бұрышты мониторға телмірумен өтетіндер үшін компьютердәң маңызы да зор,одан тиетін зияны да зор. Бәрақ кез келген мәселенің шешімі бар екенің ұпытпаған жөн..

1. компьютер алдында өте ұзақ уақыт отыру

2. монитордың электромагнитті сәулелерінің әсері

3. көзге салмақ түсуі

4. шаршау

5. білезіктердің буындарына шамадан тыс салмақ түсуі

6. мәлімет жоғалтуына орай стресс жаңдайы

Адамдар компьютерде босаң қалпында отырады. Ол денесінің қандай тұрғыда қисайғанына мән бермейді. Бұл ағзаға кері әсер етеді; Омыртқа,мойын,бастың бұлшық еті,қол және иықтарға артық салмақ түскендіктен балаларда сколиоз, остехондроз аурулары пайда болады. Көздер мәтін немесе суреттің майда дірілдеулерін, перденің жылтырауын тез тіркейді. Қазіргі таңда компьютерсіз қоғамды елестетіп көруде мүмкін емес. Дегенмен, компьютердің пайдасы мен қоса зияны да бар. 1. дене сымбаты бұзылады, соның салдарынан сколиоз ауруы қалыптасады. 2. көздің көруі, құлақ естуі нашарлайды 3. Саусақ ұштарына пернетақтадан элетрленген сәулелер зиян әсер етіп, қол буындары ауырады.

27. Сәулелі ауруға сипаттама беріңіз

Сәуле ауруы. Бұл иондаушы сәуле әсерінен организмнің зақымдануынан болатын аурудың ерекше түрі. Сәуле ауруы төртдәрежеге бөлінеді: бірінші дәреже 200 «Р» дозасын алғанда пайда болады, екінші дәрежелі сәуле ауруы ағза 300—400 «Р» сәуле дозасын алса, үшінші дәрежелі ауру — 500—600 «Р» дозасында және төртінші, ең ауыр дәрежесі 600 «Р» дозасынан асқанда сәуле ауруына душар етеді. Сәуле ауруы дамуының төрт кезеңі бар.

Біріншіі кезең — алғашқы реакция кезеңі — алынған сәуле дозасына байланысты орталық нерв жүрек—қан тамыр жүйелерініңқызметтері өзгеруімен қатар, қан қүрамында уақытша ақ түйіршіктер көбейіп, СОЭ арта түседі. Өте көп иондаушы сәуленің дозасы шок туғызып, соның салдарынан адам есін жимай өліп кетуі мүмкін. Аурудың алғашқы белгісі 1—2 сағаттан соң байқалып 48 сағатқа дейін созылады. Содан соң екінші сәуле ауруы кезеңі басталады.

Екінші кезең — аурудың білінбейтін кезеңі — екі аптаға дейін созылады. Клиникалық көрініс азды-көпті жөнделіп қан құрамы қалпына келеді.

Үшінші кезең тұсында —- адамның жалпы жағдайы әлсірейді, қанталауы айқындалып, сүйек майының қан түзетін қызметі төмендейді. Ауру асқынғанда ішек-қарын жолы ағзаларының қызметі де ерекше зақымдалады: лоқсу, құсу жиіленеді. Ауыз қуыс кілегей қабығында желіну, жара және ісік пайда болады. Ішкі бездер қызметі тәмендеп, ағзаның реакция туғызу қабілеті нашарлайды. Жалпы әлсіздік басталып, инфекция ошақтарының белсенділігі артады.

Төртінші кезеңде — алынған сәуле дозасы онша көп болмаса, ағза айыға бастайды. Болмаса сырқаттың созылмалы түріне ауысады.

28. Өндірістегі өрт кезіндегі халықтың іс-әрекетін көрсетіңіз

Өрт өндіріс орындарына қарағанда үйлерде жиі болады. Өрттің себебі барлық уақытта бірдей-ақ:-отты,оның барлық түрлерінде дұрыс пайдаланбау.- тұрмыста қолданылатын қыздыру приборларының бұзылуы:- электр сымдарын ж/е электр жүйесін пайдалануға өрт қауіпсіздігінің ережесін бұзу:-теледидардың радиоапатураның жануы:-пештің, оның құбырының дұрыс салынбауы ж/е бұзылғандығы:-балалардың отпен ойнауы. Темекіні абайсыз шегудің зардабына ерекше тоқталып кеткен жөн. . Өрт кезіндегі тәртіп: өрт уақытында өшірілуі-негізінен,өрт сөндірушілердің дер кезіндегі шақыруылуына көп байланысты.сол сияқты адамдар жанып жатқан ғимараттардан тез шығудың да маңызы зор. Осындай жағдайда келесі мәліметтер аса көніл адару қажет: Өрт туралыхабарламаберу:өртті байқаған сәтте ғимараттағы адамдарға тез хабар беру к/к, өрттің көлеміне жану қуатына қарамай өрт сөндірушілерді 101 телефоны арқылы хабардар еткен жөн.

1Өрт туралы телефонмен хабар бергенде келесі тәртіп орындалу к/к:- өрт туралы хабар беру.-өрт болып жатқан ғимарат нөмірін,қабатын,көше атын дұрыс айту к/к. – өртке қысқаша сипаттама беру к/к.- адамдарға қауіп төнгенін ауту к/к.- өрт машинасы қалай кіре алатындағы жайлы айту.

2.Адамдарды құтқаруға әрекет жасау. Өрт сөндірушілерді шақырумен қатар оны сөндіруге әрекет ету қажет. Егер өрт ағаштан тұрғызылған ғимаратта баталса,онда өрттің орнына көлеміне қарамастан адамдарды жедел эвакуация жасау керек. Эвакуация кезінде сабыр сақтау к/к.бірінші кезекте балаларды құтқару к/к. Адамдар мансардың немесе жоғары қабаттан құтқару баспалдақты түтін басқан болса, онда сол маңайдағы терезені сындарып, таза ауаның кіруіне жол беру керек. Егер ішкі баспалдақ қрттеніп жатса, онда адамды саты қойылған терезе арқылы шығарады. Түтінде қалқып, тұншыққан адамдарды тапқаннан кейін,оған алдымен тыныс жүйелері арқылы уланбас үшін, ылғал шүбірекпен байлама жасап беру керек. Құтқару жұмыстары аяқталғаннан кейін толық тексеру керек. Адам қалып қалмады ма соны.

3. Заттар мен жан—жануарды эвакуация жасау: заттардың құрып кету қаупі тұрған кезде,оларды өрттен шығара бастауға адамдарды құтқарған соң кіріседі. Жан-жануарды құтқару кезінде топпен жасаған жөн. Өрттен шығарылған заттарды алыс жерге қойған жөн.

4.Өртті қшіру түрлері: сумен өшіру,көбікпен өшіру,габен өшіру,буменөшіру. Өрт сөндіргіш құралы: -судың ағыны,шашыраған жіне бу түрін пайдаланатын;-химиялық ж/е ауа –механикалық көбіктер;-инерттік газдар;-ұнтақ құрғақ газдар.

Сумен сөндіру: ең қарапайым әдіс. Өрттің жану шарттына байланысты суды бағытталған ағым,шашырату түрінде пайдалану.ал суды шашыратып себу бағытталған ағынан гөрі тиімдірек, себебі бұл ретте су үлкен ауқымды өшіре алады.

Көбікпен сөндіру: тез тұтанатын сұйықтарды ток қуаты жүріп жатқан қондырғыдағы өртті умен сөндірмейді,себебі ток ұруы мүмкін. Яғни осы сәтте газ бен сұйық құрылған көбікті пайдаланады. Бұның өзі екі түрі бар:- химия көбігі.-ауалық-механикалық көбік.

Газбен сөндіру: газбен сөндіру құралдарына өртті көмірқышқылмен ж/е галоидтелінген көмірсутегімен сөндіруді жатқызады. Көмірқышқыл галоидті кқмірсутегі адамға зиян келтірмейді. Өртті газбен сөндіруде мыналар қолданылады:-көмірқышқылының автоматты қондырғылары:- жылжымалы көмірқышқыл өртсөндіргіші:-қол өртсөндіргіші.

Бумен сөндіру: өртті бумен сөндіру әдісі жанып жатқан заттарға отегінің келуін шектеу әдісі. Өрт пайда болған ж/е оны өшіру кезіндеұстамдылық,жағдайды жедел бағалау,қабілетін ұстап,дұрыс шешңм қабылдау қажет. Өзің абдырамай жүйкеңді жұқартпай,басқалардың үрейленуіне жол бермеген дұрыс.

29. Өндірісте жарылыс болған кездегі халықтың іс-әрекетін көрсетіңіз

Жарылыс—бұл қысқа уақыт аралығында шектеулі көлемде энергияның үлкен санының босауы. Ол қысымы өте жоғары қатты ысыған газдың пайда болуына алып келеді,аяқ асты кеңейген жағдайда қоршаған денеге соққылық механикалық әсер етеді. Жарылыс қатты ортада төңірегін бұзып,ұсақтайды,ауаның судың жойқын әсердегі ауалық н/се гидрарликалық соққы толқындарын құрайды.жарылу қауіпі бар объектілерге қорғаныс,мұнай өндіруші ж/е ұқсатушы,мұнай химия, газ,тоқыма,химия объектілері,нан өнімдерімен дәрі-дәрмек өнеркәсібі, жылдам тұтанатын ж/е жанатын сұйықтар,сұйытылатын газ қоймалары жатады. Кәсіпорында ауаның,бензиннің,табиғи газдың буынан қантж/е ағаш шаңынан жинақталуынан пайда болған ауа қоспасы жарылысты болдырмау үшін, 1-ші кезекте ықтимал от шығу көздерін жоюды ж/е кәсіпорындарды қорғауға бағытталған шараларды жүргізеді.

Олардың негізгілері мыналар:

-жарылыс кезінде ең жоғарғы қысымға тең жүктемені көтееруге қабілетті берік қоршауды,құрылғыларды жобалаау;

-жарылу қауәпә бар аймақтарда оттегі құрамы қажетті жанудан аз болатын инертті ортаны, берік қағидалар мен жарылу өауіпі бар аймақты оқшауландыру.

-жарылу қауіпі бар өндірісті жарылыс болған жағдайда қоршаған ортаға залал келмейтіндей жерлерге орналастыру;

-жарылыс кезінде пайда болған қысымы шығару үшін арнайы сақтандырғыш клапандарын орнату;

1989жылы 20мамаырда Алматы-2теміржол станциясында сұйық пропан құйылған цистернаның жырылысы кезінде 34адам қаза болып,100адам жарақат алды. 2000жылы республикада газды пайдалану бұзудан тұрғын үй секторында 35жарылыс болды бұдан 49адам зардап шегіп оның 9қаза болды. Жарылыс ж/е өрт қаупі бойынша барлық өнеркәсіп орындары 6категорияға: А,Б,В,Д,Г,Е. Әсіресе А категориясына жаттатын мұнай өңдейтін ж/е хим кәсіпорында,мұнай өнімдерінің қоймасы газ шаруашылығы ж/е т.б жатады. Көмір шаңың,ағаш ұнтағын.қант опасы даярлайтын ж/е тасымалдайтын цехтар,сондай-ак Б категориясына жататын өзгеде нысандармен ағаш кесуі,ағаш өңдеу,ұста,ағаш ыдыс өндірісі ж/е В категориясына жататын өзге нысапндарды қауіпті. Бүкіл құрылыс материалдары 3топқа бөлінеді: жанбайтын,қиын жанатын,жанатын.

30. Жанартау атқылауы кезіндегі халықтың іс-әрекетін сипаттаңыз

Жанартаулардың атқылауы — Жер қабығындағы жарықтар мен каналдар бойымен ыстық газдардың, су буының, тау жыныстары сынықтарының, күлдің және лаваныңЖер қойнауынан аспанға атылуы. Жанартау атқылаған кезде аспанға атылған шаңнан атмосфера қарауытады. Күн радиациясы бәсендейді және жарық азаяды. Ауа ағыстарымен атмосфераның жоғарғы қабаттарында таралған жанартаулық ұлпа шаңдардан (күлден) оның атылған тұсында ғана емес, тіпті одан өте шалғай жерлерде аспанда шапақтың басқаша қызыл түсті оптикалық құбылысы болады. Жанартаулардың атқылауынан стратосфера мен мезосферадағы бұлттар пайда болады.

Жанартаулардың атқылауы ұзақ (бірнеше ондаған, жүздеген жыл) және қысқа (бірнеше сағат) мерзімді болады. Атқылау алдында жердің сілкінуі, дыбыс шығаруы, магнит өрісінің өзгеруі, т.б. құбылыстар байқалады. Жанартау атқылауы, әдетте газ бен суық лава кесектерін атқылаудан басталады. Кейде бұл атқылаулар лава (жанартау әсерінен Жер бетіне төгілетін отты-сұйық балқыма) ағуымен қатар жүреді. Қопарылыс күшіне байланысты күл мен лава кесектері ілескен ыстық газ бен бу 1 – 5 км және одан да үлкен (мысалы, 1956 ж. Камчаткадағы Безымянный жанартауының өнімдері 45 км биіктікке көтерілген) биіктікке көтеріледі. Атылған заттар айнала бірнеше км-ден мыңдаған км-ге дейін шашырайды. Жанартау атқылауынан шығатын жанартаулық өнімдер газ тәрізді (жанартаулық газдар), сұйық (лава) және қатты (жанартаулық тау жыныстары) болады.

Атқылау сипатына және магманың құрамына қарай жанартау бетінде биіктігі мен пішіні әр түрлі геологиялық құрылымдар пайда болады. Жанартаудың сұйық заттары кремнезем мөлшеріне қарай қышқыл, орта және негізгі құрамды лавалардан тұрады. Жанартау орталық кратерден және беткейлеріндегі қосалқы кратерлерден атқылайды. Жанартаудың өте жоғары қысымдағы бір рет атқылауынан маар деп аталатын төңкерілген конус пішінді ойыс, ал аса күшті атқылау кезінде жанартау конусы мен оның маңайының опырылуынан диаметрі кейде ондаған км-ге жететін кальдера деп аталатын үлкен ойыстар пайда болады. Жанартау әрекетінің себептері жер қыртысындағы күшті тектоникалық қозғалыстармен, магманың массасымен, күшті қатпарлану процесстерімен байланысты. Жер қыртысындағы аса терең жарылыстар магманың жоғары көтерілуіне жол ашады, үздіксіз тектоникалық қозғалыстар оның жер бетіне шығуына мүмкіндік береді. Қазіргі әрекетті жанартаулар күшті тектоникалық қозғалыстар байқалатын ұзындығы жүздеген, мыңдаған километр жас тау жоталары мен аса ірі терең жарылымдар бойында және мұхит түбі мен доғалы аралдарда орналасқан. Жанартаулардың 2/3-сі Тынық мұхиттың жағалары мен аралдарында (Тынық мұхиттың жанартаулық белдеуінде), Жерорта теңізі маңы мен Атлант мұхиты аймағында кездеседі. Жанартау өте қатерлі табиғи құбылыс болғандықтан, оларды алдын-ала болжау үшін зерттеу және бақылау жұмыстары үздіксіз жүргізіледі.

31. Су басу, сел кезіндегі халықтың іс-әрекетін сипаттаңыз