AHZADƏNİN TƏRİFİ VƏ OĞLUMUN ONA

PEYĞƏMBƏRİN MERACI

Sən, ey mənaların meracı olan,

Sənin meracındır sonsuz asiman.

Yeddi xəzinəni açaraq bir dəm,

Dörd gövhər üstünə basmısan qədəm[15].

Sığmadın zamanın dar sinəsinə,

Ucaldın göylərin son zirvəsinə.

Gecə qara bayraq tutduğu zaman

Oldu qara atın mənzilə rəvan.

O vaxt qanad açdı sənin ayağın,

Göyün xəlvət yeri oldu dayağın.

Bu fani dünyadan sən yüksələndə,

Sən, Ümmi-Haniyə qonaq gələndə,

Cəbrayıl gətirdi sənə şad xəbər,

Dedi: - Qulluğuna hazırdır göylər,

Göylərdə mələklər səf-səf düzəlmiş,

Bütün göy aləmi seyrinə gəlmiş.

Oyan, yuxu vaxtı deyildir, haray,

Sənin tək günəşə müntəzirdir ay.

Yerini Ütarid bilməyəcəkdir[16],

Sənin düşərgahın daha yüksəkdir.

Şabaş sinisini qaldırmış Zöhrə[17],

Deyir: \"Şərq batacaq al şəfəqlərə\".

Günəş də incəlib olmuşdur hilal.

Yolundan çəkilmiş sanki bir xəyal.

Mərrix qulluqçudur yataq evinə[18],

Üzəngidən tutan uşaqdır sənə.

Müştəri yoluna doğandan bəri[19]

Yanıb qamaşdırır yaman gözləri.

Keyvan qulağına halqa taxaraq[20],

Qul kimi qaldırmış bir qara bayraq.

Bu cürə qulların köməyilə sən

Getdiyin yolları xoş keçəcəksən.

Qədr gecəsidir bu gecə, tələs[21]

Onun qədrini bil, gecikmə əbəs.

Bu gecə hüsnüdür əbədiyyətin,

Merac gecəsidir bu Məhəmmədin.

O gecə nə qədər xoşbəxtdi, bilsən,

Gündüz tək parladı ilk qədəmindən.

Bu qara torpağa qoyub da pərgar,

Gəzdin göy üzünü sən diyar-diyar.

Ildırım \"Buraq\"ı, mindin dünyada[22],

Sənin gedişindən yumşaldı o da.

O bakir yaranan taxt üstündə sən

Bir səadət kimi açmışdın yelkən.

Minib bu tək ata göylərdə çaxdın,

Cüt atlı ruzgarı dalda buraxdın.

Fələklər bağına girən zaman sən,

Ağlı, qırmızılı xoş meyvələrdən

Qapına minlərcə salxım yollandı,

Sənin gözündəydi eşqin son andı.

Qalxanda göylərin yeddi qatına,

Nə pərçəm, nə də bir tac qurdun ona[23],

Yırtıldı göylərin bulut qabağı,

Sınıb parçalandı ayın tabağı.

Tovus qanadlılar çıxıb göylərdən,

Qarşında qol-qanad tökdülər birdən.

Cəbrayıl səninlə gedə bilmədi[24].

Allaha tapşırıb, yaxşı yol, dedi.

Mikayıl yer verdi sənə başında[25],

Israfil qul kimi durub qarşında[26],

Özünü kölgə tək ayağa saldı,

O da yarı yolda yorulub qaldı.

Bir \"Rəfrəf\" səninlə mənzilə vardı[27],

O, \"Sidrə\" taxtına səni apardı[28].

\"Sidrə\"nin üstündən keçən zaman sən

Hədis dəftərini yazdın əlinlən.

Yeddi qat göylərdən keçib yüksəldin,

Yüksəlib ən uca zirvəyə gəldin.

\"Sübbuh\" söyləyərək göy sakinləri[29],

Kölgəyin nurində çimdi min pəri.

Ərşin çadırından uçdun yenə sən,

Üzünü göstərdin yetmiş pərdədən.

Çıxdın tərəflərin zülmətlərindən,

Yüksəyin, alçağın zəhmətlərindən.

Qurtardın paltarın ağırlığından,

Tacı da, taxtı da atdın o zaman;

Xeyməni götürüb iki aləmdən,

Tanrı gərdəyini eylədin vətən.

Həm böyük allahı ziyarət etdin,

Həm də haqq sözünün sirrinə yetdin.

Sənin eşitməyin, bir də görməyin

Ağıldan, idrakdan uzaqdır, yəqin.

Açdın ürəyini sən sərin-sərin,

Adına layiqdir istədiklərin.

Verdi istəyini böyük yaradan,

Sən razı qayıtdın tanrı yanından.

Alnın nar gülü tək açıldı yenə,

Kərəm fərmanını aldın əlinə.

Sənin xatirinə o böyük tanrı

Əfv etdi biz kimi günahkarları.

Şahımız, kölgəndə tutmuşuq qərar,

Bizim bu dünyada nə dərdimiz var!

Sən bizə ruh verən günəşsən artıq.

Daima parlasan, biz də solmarıq.

Vicdanın mürüvvət dənizidir, bil,

Nübüvvət göyləri sənin yerindir[30].

Sənsiz mürüvvət də, göylər hakimi,

Xalqa görünməzdi nübüvvət kimi.

Səndən uzaq düşən hər kəs, hər nəfər

Səadət üstündən bir qələm çəkər.

Vəfa kəmərini belə bağlayan

Düşməz əbədiyyət taxtından bir an.

Baxıb Irəm bağı bu vüqarına,

Ətir xərac verir ruzigarına.

Göylər baratını yazıb göylərə,

Bir xəzinə kimi qayıtdın yerə.

Göyləri keçdiyin o sürətlə sən,

Nolar, Nizamiyə bir söz söyləsən.

Çoxmu qalacaqsan sən bu niqabda?

Çoxmu yatacaqsan o rəxti-xabda?

Bir oyan, üzündən bu örtünü at,

Şahını şahmatın taxtında oynat.

O yük dalındakı süfrəni göstər,

Xəyalım aləmi pərdəsiz istər.

Iki ağ-qaranın rəngini sil sən,

Qaldır ziddiyyəti dörd təbiətdən.

Iki vəfasızın əhdini bir et,

Bu dörd ayaqlını özün əlbir et[31].

Həyatı kəmalə verəndən bəri

Həll etdin aləmdə çətinlikləri.

Nafəndən küləyə bir ətir versən[32],

Bizə də pay düşər bu nemətindən.

Əzəl lövhəsini bilirsən əzbər,

Ondan bir ayə də bizimçin göndər.

Zəhmətsiz tapdığın elmdən bir az

Bizim də dəftərə öz əlinlə yaz.

Biz kimik, nəçiyik, aç göstər artıq,

Büt qayıranmıyıq, büt qıranmıyıq[33].

Ey mənim işimi düzəldən qüdrət,

Sənsən Nizaminin qəlbinə qüvvət.

Könül, gəl bununla qənaət elə!

O böyük tanrıdan şəfaət dilə!

Taki bu pərdəni almasın bizdən,

Bu pərdə qalxmasın heç üzümüzdən.

HİKMƏT VƏ MOİZƏ HAQQINDA

Ellik məclisinə verəndə ehsan,

Şəhərdə badəsiz qalmasın insan.

Səxavət buludu yağsın aləmə,

Bütün vücudları gətirsin dəmə.

Mey kimi tökülsün müzayiqəsiz.

Gül kimi açılıb gülsün pərdəsiz.

Parlasın aləmdə bir günəş qədər.

Ondan işıq alsın sonsuz üfüqlər.

Hər şeyi elliyə bağışla, gerçək,

El borclu qalsa da, bu borcdan əl çək.

Bütün insanlara sual ver bu dəm:

Nə yolla yarandı boşluqdan aləm?

Bir söz lazımdır ki, bağlı sirrlər

Açılsın qönçə tək, şadlansın səhər.

Baxın əlimdəki şirin şəkərə,

Onu paylayıram nazəninlərə.

Dünyaya səpirəm bu şirnini mən,

Oğlum qulaq assın buna ürəkdən.

Mən bütün bədənə yem verən zaman

Öz ciyər param da pay alar ondan[34].

Ey varlıq nəqşinin naziri olan,

Qaldır əngəlləri idrak yolundan.

Yolunda nə qədər canlılar vardır,

Sənin varlığına pərəstişkardır.

Boş təbli döyərək, hay-haray salma,

Heç kəsin səsinə biganə qalma.

Bir toz görünsə də hər zərrə əgər,

Dünya pərdəsində o da iş görər.

Göylərə yüksələn bu yeddi hasar

Zarafat deyildir, öz mənası var.

Pərdə altındakı bu yeddi rəvaq

Lovğalıq deyildir, hikmətə bir bax.

Qısa söz, dünyada nə sən, nə də mən

Oyuncaq deyilik xilqətimizdən.

Nə şəhvət, nə yuxu, nə də ki, yemək

Həyatın mənası olmasın gərək.

Yatmağı, yeməyi bu aləmdə sən,

Eşşək, öküzdə də görə bilərsən.

Təbiət quranda xilqətimizi,

Başqa səhifədə yazmışdır bizi.

Anlayıb, düşünək hər şeyi gərək,

Hər sirri açmaqla hünər göstərək.

Yerləri, göyləri öyrənək bir-bir,

Qalmasın bizimçin açılmamış sirr.

Görək, kim yaratmış bu təbiəti,

O kimdir, işinin nədir hikməti?

Bu varaq üstündə çəkilən hər xətt

Sənətkar əliylə yaranmış, əlbət.

Qurğusu düz olan bu şeylər bir-bir

Mahir bir ustada canlı şahiddir.

Səni, öz adıyla düz yol göstərən

O böyük allaha and verirəm mən,

De, görüm, dünyada bir aynamı var

Ki, seyqəl verməsin ona sənətkar?

Seyqəlsiz bir ayna olmaz dünyada,

Hər sənət bir ustad gətirir yada.

Həqiqət gözüylə xəyala varsan,

Hər şeydə qüdrətdən nişan taparsan.

Baxma ki, nə yolla yaranmış onlar,

Sənin gözlərində bu qüdrətmi var?!

Hər şey öz-özünə necə düzəldi,

Bax, nə cür kainat əmələ gəldi?

Qoy, sənə şübhəsiz olsun aşikar,

Onun başqasına ehtiyacı var.

Rəsm işi rəssama düşdüyü zaman

Mən qaxıncdan çıxdım, sən avamlıqdan.

Dünyada gördüyün hər incə sənət

Allah əsəridir, ondadır qüdrət.

Bax, bu ipək rəngli yeddi pərdədən

Üzsən ayağını, daş yeyəcəksən.

Bu pərdə dalında o sirrlər ki, var,

Zənn etmə, çalışsan məlumun olar.

Xilqətin sirrini az ara, az gəz,

O, adi gözlərlə görünə bilməz.

Elə toxunmamış bu ip əzəldən

Ki, onun ucunu tapa biləsən.

Tanrı qüdrətiylə düyüm bağlayan

Bu ipi açmamış, açammaz insan.

Bu tanrı dastanı necə dastandır?

Ağıl sahibləri ona heyrandır.

Xilqətin sirrini bilsə bir nəfər,

Bu qoca dünyanı o da xəlq edər.

Acizik aləmi yaratmağa biz,

Onun əslini də tapmaz əqlimiz.

Göyün sirr pərdəsi ki, bərqərardır,

Gözə görünməyən bir sirri vardır.

Nə qədər oraya at çapsam da mən,

Bir xəbər öyrənmək gəlmir əlimdən.

Göyün lövhəsində yanır rəqəmlər,

O saf ulduzları mən birər-birər

Nə qədər oxuyub öyrəndim, heyhat,

Yenə də qəlbimi görmədim rahat.

Bilirəm, yaranmış hər böyük əsər

Onun qüdrətiylə açıla bilər.

O şey ki, bizlərə lap aşikardır,

Orda da gizli bir xəzinə vardır.

Çalış, xəzinənin böyük açarı

Şüşə yox, poladdan qayrılsın barı,

Taki xəzinəyə çatdığın zaman

Sən orda zəhər yox, şərbət tapasan.

Bilirsən, harda ki, bir xəzinə var,

Qoynunda zəhər də, dərman da saxlar.

Musa gövhər tapdı xəzinələrdə,

Qarun da boğuldu ləli-gövhərdə[35].

Arada ixtilaf, dava oldusa,

Yenə Qarun öldü, qazandı Musa.

Varlıq cədvəlini quran sənətkar

Bilinməz şeylərə çəkmişdir hasar.

Ən uca nöqtəni aşarsa bir xətt,

Öz əski halına meyl edər fəqət.

Fikir nə zaman ki, son xəttə çatar,

Dayana bilməyib geri qayıdar.

Pərgar dolansa da öz dövrəsinə,

Birinci nöqtəyə qayıdar yenə.

Dünya dövrəsində bu həlqə ki var,

Onu bu məqsədlə bağlamışdırlar.

Ki, hər kəs başını çıxartsa ondan,

Qapı həlqəsi tək qala sərgərdan,

Əl vurma fələyin bu zəncirinə,

Bil ki, bu zəncirin sonu var yenə.

Baxma ki, nə höküm vermiş təbiət,

Onun da bir sonu olacaq, əlbət.

Bundan xaricdə də bir dərgah durur,

Ağlayıb sızlamaq onun yoludur.

Elə bir pərdədən nəfəs al ki, sən,

Hər şey düz qurulmuş haman pərdədən.

Bu yeddi fələyə nəzər yetir bir,

Xəyalın rəqsinə pərdə düzəldir.

Olmaz o pərdəylə səsləşmək bir az,

Onu öz-özünə tanımaq olmaz.

Sən haman pərdəni axtarsan əgər,

Bil ki, öz pərdən də yadından gedər.

Çalıb oxumaqda Barbüd olsan da[36],

Pərdəsiz bu saza toxunma əsla

Pərdəsi yırtılmış xudbinlə yəqin,

Dalında durma sən heç bir pərdənin.

Sən də Nizami tək bir pərdə axtar,

O vaxt yaxşılıqla şöhrətin artar.

* * *

Yenəmi alçalaq biz torpaq kimi,

Ruzgara baş əyək bir yarpaq kimi?

Yenəmi yel olub torpaq sovuraq,

Xəzəllə, tikanla oynayıb duraq?

Torpaqdan nə qədər xərc alsa ruzgar,

Aldığı torpaqla çuxur doldurar.

Bundan aldığını ona verərək,

Aldığı mayanı qaytarır külək.

Bu qat-qat yerlərə diqqətlə bir bax,

Torpaqdan qurulmuş bu yerlər ancaq,

Gah zəlzələ qopar, gah sellər axar,

Torpaq tuta bilməz bir yerdə qərar.

Zəlzələ batırar, su yuyar onu,

Sonra düzəngaha çevrilər sonu.

O vadi, zamanın hökümləriylə

Dönüb qışlaq olur obaya, elə.

Bu fani torpaqdan hər arxı bir su,

Bir də külək qazmış, sözün doğrusu.

Yerin hüdudundan o tərəfdə də

Bulutlar, fələklər qaçışır yenə.

Onlar bir-birinə sarılmış bərk-bərk,

Hamsı top kimidir, gəzir kürə tək.

Bu kürə şəklində yalnız yer deyil,

Hər xətt ki, hərlənir yuvarlaqdır, bil.

Tüstü bu dərədən qalxar yuxarı,

Iki-üç cidalıq gəzər ruzgarı,

Sonra əyilərək, geriyə dönər,

Bu yer kürəsinin başına enər.

Pərgar xətti kimi dolanan fələk

Yalnız bu qaydayla dövr edir, gerçək.

Səhradan bir bulut qalxarsa əgər,

Ucalar müəyyən nöqtəyə qədər.

Uçar ucalığın son zirvəsinə,

Lakin o sərhəddi aşammaz yenə.

O da dairədə dolanıb qalar,

O da bir dairə şəklini alar.

Çadır tək çataraq bulut qaşını,

Yerin üfüqünə qoymuş başını.

Onun qoşununa yetirsən nəzər,

Dairə olmağa o da meyl edər.

Hər sadə damcının əsil cövhəri

Dəryaya meyl edir əzəldən bəri[37].

Bax, yeddi dalğalı bu çərxi-fələk

Getdikcə yüksəlir, hey yüksələrək.

Üfüqdə də olsa, göydə də olsa,

Həmişə yüksəlmək adətdir ona.

Onun bu uçuşu bənzər xəyala,

O da ucaldıqca yetər kamala.

Fələkdən yuxarı dolaşma artıq,

Ondan da yuxarı yoxdur ucalıq.

Hələ açılmamış elm ilə göylər,

Lakin hər elm də gülür bir səhər.

Bir qara pul olsun, bir arpa əgər,

Onda dörd gövhərdən tapılar əsər[38].

Toxum göyərsə də torpaqdan, sudan,

Bu sirri axtarıb tapmamış insan.

Toxumu bəsləyən torpaqdır ancaq.

Ona şəkil də mi verir bu torpaq?

Nizamsız olsaydı yeraltı bir an,

Salxım olardımı, deyin, toxumdan?

Tutaq, salxım olur bir dənin sonu,

Şəkil qalıbına kim salır onu?

Fikri dolaşdıran bu pərdə də bir,

Halları dəyişən səbəb gizlənir.

O səbəb nədirsə sənin yanında,

Aç, söylə, gizləmə onu canında.

Bir səbəb gördükdə arif olanlar

Anlar ki, yaratmış onu səbəbkar.

Nizami, uzaqlaş bu fikirlərdən,

Düşmə bu dünyanın tələsinə sən.

KİTABIN YAZILMASININ SƏBƏBİ

Bir gün nəşəliydim, aləm şad kimi,

Dəmlər içindəydim Keyqubad kimi[39].

Qaşlarım açıqdı, sanki bir kaman,

Qarşımda dururdu yazdığım divan.

Üzümə tutmuşdu güzgüsünü baxt,

Səadət saçımı darardı, o vaxt,

Dəstə bağlamışdı güllərdən səhər,

Səhəri oxşardı yaqut şəfəqlər.

Könül pərvanəsi əlində çıraq,

Mən bülbül olmuşdum, məst olmuşdu bağ.

Bayraq qaldırmışdım söz zirvəsinə,

Hünər lövhəsini yazırdım yenə.

Qələm dimdik olub deşirdi ləli,

Turaca dönmüşdü təbimin dili.

Qəlbim deyirdi ki, söz əməyimdir,

Səadət yoldaşım, bəxt köməyimdir.

Yenəmi dünyada boş nəfəs alım?

Yenəmi aləmdən kənarda qalım?

Dövran şadlıq bəzmi qurandan bəri

Qovdu məclisindən boş gəzənləri.

Mədəsi ac olan işsiz bir köpək

Boş-boş oturmaqla taparmı çörək?

Bu dünya səsiylə səsləşənindir,

Dövranla düz gəlsən, dövran sənindir.

Başını yuxarı tutmaq istəsən,

Hava tək hamıyla sazişə gir sən.

Güzgü tək hər yerə qoyulsa əgər,

Yalandan özündə bir şey göstərər.

Sənətin ziddinə söz danışanlar

Əyri pərdə kimi yanlış çalarlar[40]

Sən ey padşahım, böyüksən əgər,

Iltimas edərsən məndən bir hünər.

Bu fala mən qürrə atdığım anda

Ulduzlar keçirmiş eyni zamanda[41].

Hər zəhmət sonunda bir səadət var,

Bəxti olanlar da xəzinə tapar.

Bu zaman bir elçi gəldi eyvana,

Şahın məktubunu gətirdi mana

On-on beş sətirdi şahın bu sözü

Gözəl xətti ilə yazmışdı özü.

Hər hərfi bağ kimi güllər açmışdı,

Bir şəbçıraq kimi şəfəq saçmışdı:

\"Ey söz dünyasına hakim Nizami,

Qulluğa məhrəmsən tut ilticamı.

Səhər yuxusunun pərdəsini at,

Yenə söz oynadıb bir sehir yarat.

Əqli heyran qoyan söz meydanında

Min şirinlik göstər hər dastanında.

Istərəm Məcnunun böyük eşqinə

Bir söz xəzinəsi açasan yenə.

Bakirə Leyli tək, ey böyük ustad!

Şerdə iki-üç bakir söz yarat.

Deyim, bu şəkərdir, deyildir acı,

Deyim ki, bu sözdür başımın tacı.

Min eşq kitabından yüksək və təzə,

Sən öz qələminlə bir dastan bəzə.

Bu mövzu şahıdır bütün sözlərin,

Layiqdir bu sözə sənin hünərin.

Bu təzə gəlinə, çəkəndə zəhmət,

Fars, ərəb diliylə vur ona zinət.

Sözün sərrafıyam, sən ki, bilirsən,

Təzəni köhnədən tez seçərəm mən.

Qüdrətin böyükdür ona-on yarat,

Onda beş verməyi bir dəfəlik at![42]

Kamal cövhərinin xəzinəsindən

Gör, kimin sapına inci düzürsən.

Türk dili yaramaz şah nəslimizə,

Əskiklik gətirər türk dili bizə.

Yüksək olmalıdır bizim dilimiz,

Yüksək yaranmışdır bizim nəslimiz\".

Qulluq halqasına düşdü qulağım,

Qan vurdu beynimə, əsdi dodağım.

Nə cürətim vardı ki, evdən qaçam.

Nə də gözüm vardı, xəzinə açam.

Ömrüm viran oldu, solub saraldım,

Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.

Sirrimi deməyə bir məhrəm hanı?

Ona söyləyəydim bu macəranı.

Qəlbimdə can kimi əzizim olan

Məhəmməd Nizami oğlum bu zaman

Bu gözəl mövzuya könül verərək,

Oturdu yanımda o bir kölgə tək.

Öpdü ayağımı xeyli mehriban.

Dedi: \"Ey göylərə meydan oxuyan,

\"Xosrovi-Şirini\" yazıb yaratdın,

Hər duyan könüldə bir zövq oyatdın.

Leyli-Məcnundan da yarat bir əsər,

Cüt olsun yazdığın qiymətli gövhər.

Bu gözəl mövzuda böyük sənət var,

Xoşdur qoşa gəzsə cavan tovuzlar.

Bir də ki, Şirvanşah, o baş hökmüdar

Şirvana, Irana olmuş şəhriyar.

O rütbə verəndir, nemət verəndir,

Şerə, sənətə də qiymət verəndir.

O səndən bir əsər edir iltimas,

Sən də hünər göstər o əsəri yaz\".

Dedim: \"Aynaüzlüm, sözündə möhkəm,

Sözün yerindədir, haqlısan bu dəm.

Lakin, iki səmtə əsir bu ruzgar,

Fikir çox genişdir, könül mülkü dar.

Əfsanə dəhlizi dar olsa əgər,

Sənətin sözü də yolda ləngiyər.

Gərək söz meydanı gen olsun müdam,

Atını dörd nala səyirtsin ilham.

Bu ayə olsa da aləmə bəlli,

Qəlbə gətirməyir şadlıq, təsəlli.

Şadlıqdır, eyhamdır sözün arğacı,

Bunlarla düzəlir söz ehtiyacı.

Kədərlə, zəncirlə bağlansa dastan,

Sözlər çılpaq olar, can sıxar, inan.

Onu həddən artıq bəzəsən əgər,

Dastanın üzünə ləkələr düşər.

Yoxsa çıxış yolu bu vəziyyətdən,

Mütləq bir neçə söz deməliyəm mən.

Bu dastanda nə bağ, nə ucalıq var,

Nə çalğı, nə şərab, nə xoşbaxtlıq var.

Qumsala, daşlığa ilham gedərmi?

Getsə də, torpağa təsir edərmi?

Hər şer şadlıqla gəlsə nəfəsə,

Beyit hadisəylə başlayar rəqsə,

Odur ki, dünyada əzəl zamandan

Kədərdən, qüssədən qaçmışdır insan.

Dərd yazan şairlər qanad salmışdır,

\"Leyli və Məcnun\"sa sözsüz qalmışdır...

Indi şah dil tökür bu təmtəraqla,

Deyir: \"Bu kitabı adıma bağla\".

Mənzil dar olsa da, bu gündən belə

Mən Leyli-Məcnunu incəliyilə

Bəzəyib bir zinət vurum ki, ona,

Gövhərlər səpilsin şahın yoluna.

Oxucu pərişan olsa da bundan,

Qoy eşqə can versin onda varsa can.

Yenə də öz oğlum dinlədi məni,

O açdı üzümə bu xəzinəni,

Ömrümün ilk gülü o təkcə balam,

O ağız ləzzətim, o son piyalam

Dedi: \"Ey kəlamı ekizim ata[43],

Əsəri qardaşım, əzizim ata,

Yarat bu dastanı rəngli, boyalı,

Qoyma ki, süstləşə nəzmin xəyalı.

Harda ki, eşq əli bir süfrə açar,

Bu gözəl hekayə ona duz saçar.

Bütövsə, parçasa hələ bu duzlar,

Süfrədə bişməmiş çiy kabab da var.

Sənin qüdrətinlə duz əziləcək,

Kabab da səyinlə bişə biləcək.

Bu qədər nazəndə, incə bir dilbər

Nədən çılpaq qalsın bu vaxta qədər.

Onu bəzəməmiş arif əlləri,

Odur ki, çılpaqdır o gözəl pəri.

O, candır, can üçün çalışmayanlar

Həmişə borc geyər əyninə paltar.

Can bəzənməlidir can bəzəyilə,

Canından keçməmiş bir insan hələ.

Nəfəsin can verir xalqa cahanda,

Sənin məhrəmindir bu gözəl can da.

Səndən söz yaratmaq gözlənsin gərək,

Məndən dua etmək, bəxtdən də kömək\",

Danışıb qurtardı o ciyərparam,

Onun xatirinə söz aldı ilham.

Gövhər axtarmağa başladım yenə,

Kimyalar açaraq girdim mədənə.

Təbim də ən qısa bir yol axtardı,

Yol uzunluğundan qorxum da vardı.

Nə bundan qısaca yol var hələlik,

Nə də bundan qıvraq, iti bir minik.

Bəhrin suyu yüngül, özü axardır,

Canlı, nəfəs alan balığı vardır[44].

Çox bu şirinlikdə söz deyən olar,

Sanma ki, onlarda bu təzəlik var.

Hələ üzücülər qəlb dənizindən

Belə saf bir inci tapmamış, bilsən.

Hər beyti, sapdakı incilər kimi,

Parlayır eybsiz bir hünər kimi.

Mən bu inciləri gəzəndə bir-bir,

Ayağım tük qədər sürüşməmişdir.

Qəlb cavab- verirdi mənə ürəkdən,

Bulaq su verirdi yer qazdıqca mən.

Əqildən aldığım bu gəlir, dövlət

Yalnız əsərimə vururdu zinət.

Dörd min beytdən də çoxdur bu dastan,

Dörd aydan az vaxta yazmışam, inan!

Əgər başqa işlər olsaydı haram,

Bu, on dörd gecəyə olardı tamam.

Bu azad gəlini görən şad olsun,

Ona abad deyən, qoy abad olsun.

S. F. D. ili idi rəcəbin sonu[45],

Çox gözəl şəkildə bəzədim onu.

Əgər tarixini söyləsəm əyan,

Dörd il keçmiş idi beş yüz həştaddan.

Sənətin əlilə tutdum bəzəyə,

Gətirib oturtdum bu kəcavəyə.

Şahımın mübarək gözündən başqa,

Kimsənin nəzəri dəyməsin ona.

AXSİTANIN TƏRİFİ

Sən şahlıq taxtının şahsüvarısan,

Qaranın və ağın hökmdarısan.

Tac sahiblərinin başçısısan sən,

Şahlar ordusunun sərkərdəsisən.

Ey şahlar içində mütləq olan şah!

Ey dünya xaqanı, böyük padişah!

Şöhrətin tutmuşdur bütün mahalı,

Dinin və dövlətin sənsən calalı.

Şahlığın taxtını sənsən saxlayan,

Hökmünə baş əyir bu yer, bu ümman.

Şahların tacısan, Əbülmüzəffər,

Yeddi məmləkətə sən oldun zivər.

Kölgən bir günəşdir, sən alov kimi,

Keyqubad rütbəli Keyxosrov kimi.

Adın Axsitandır, özün söz bilən,

Göydəki günəşin ağasısan sən.

Sən ki, padişahsan, açıq, aşikar,

Gizli xəlifəsən, böyük hökmüdar.

Bu Bəhram nəsəbli, ülkər üzlü sən[46],

Məlik Mənuçehrin sədəf dürrüsən.

Bu tayfa şahlığı nəsildən-nəslə,

Gəlib keçə-keçə oldu silsilə.

Onun şah əcdadı aransa əgər,

Şahdan-şaha gedir Adəmə qədər,

Istərəm, bu böyük şahda daima,

Qılınc uzun olsun, qələmsə qısa.

Daimi bir taxtda o bərqərardır.

Ağıl tək nöqsansız bir hökmüdardır.

O, yeddi göylərə boyun əyməyən

Yeddi ərənlərə qiblədir, bilsən.

Ruzi verən deyil, ruzi göyüdür,

Dünyanın sərdarı, həm böyüyüdür,

Mənalar çeşməsi gözündə qaynar,

Qəlbində göylərin gizli sirri var.

On iki elmin də sirrləri bütün

Əlində mum kimi yumşalır hər gün.

Bu yeddi örtüklü, altı barmaqlı,

Bir gözlü, dörd əlli, doqquz ayaqlı[47],

Onun çəmbərindən çıxmasın deyə,

Qalıb çəmbərində dönmüş həlqəyə.

Adı şirin sulu bir kainatdır,

Varlığı aləmə abi-həyatdır.

Dağılmış mədənlər onun əliylə,

Artmış kərəmindən dənizlər belə.

Bir yandan dünyanı tutur zəfəri,

Bir yandan əfv edir kərəm əlləri.

Cövhərli qılıncdan tutaraq çapar,

Yaxından ötəni vurar, qamçılar.

Bəxtinin burnunda kövsər suyu var,

Onun toppuzundan alovlar qalxar.

O, dünya mülkünə böyük işıqdır,

Məclisə, meydana bir yaraşıqdır.

Mərrixdə bir qılınc, Zöhrədə bir cam,

Sağında, solunda durmuşlar müdam.

Zöhrə şərab verir cam ilə ona,

Mərrix silah alıb düşür ardına.

Qılıncı qaldırır bir ləl dağı,

Camından tökülür ləl bulağı.

Bu iki qan rəngli lələ baxanda,

Ləlin rəngindədir şərab da, qan da.

Sübhün saqisidir onun kərəmi,

Lütfü çox yaşasın, tutsun aləmi.

Düşməni qəhr edən zərbələri var,

Ondan uzaq olsun yaman baxışlar.

Lütfü-səhər yeli, əsər hər yerə,

Əsər, nəfəs verər ağciyərlərə.

Elə bil zərbəsi odlu şimşəkdir,

Toxunsa hər kəsə qəhr edəcəkdir.

Sabah yeli kimi lütfü can verər,

Hicran axşamı tək zərbi öldürər.

Gəlsə hərəkətə şahlıq sancağı,

Deşər polad kimi döşündən dağı.

Bayraq qotazları titrəsə əgər,

Zəlzələ görünər bir arpa qədər.

Belə bir qanun da vardır dünyada:

Od yüksəkdə durur, su aşağıda.

Atı oda bənzər, özü suya, bax,

Bulut od üstündə qərar tutaraq.

Onun qapısında mehtərdir Qeysər,

Fəğfur o qapıda gəlib dilənər[48].

Nə qədər parlasa günəşin üzü,

Şahın məclisində sönükdür, düzü.

Ay ki, bədirlənib, nura bürünər,

O da qapısında solğun görünər.

Uçarmış Arəşin oxu deyirlər,

Ad qəbiləsinin nizəsi qədər[49]

O, ox şahımızla yarışsa əgər,

Kamandan çıxmamış torpağa düşər

Deyirlər, Pərvizin hüsnü, cəmalı

Baxdıqca oxşarmış qəlbi, xəyalı,

Atının tozuyla tutuşsa Pərviz.

Qalmaz camalından zərrə qədər iz.

Kimə şah qılıncı dəydisə bir əl,

Qurtuluş yolunu bağladı əcəl.

Hansı bir zirehə dəydi nizəsi,

Parça-parça oldu bütün həlqəsi.

Atdığı zubinin hər nişanından[50]

Ikiyə bölündü bu iki cahan.

Lütfü parlaq olan bir günəş kimi,

Qəhr edər tufan tək qəzəbi, kini.

Qılığı bir səhər yelidir, gerçək,

Qəzəbi şir tutur göydə günəş tək.

Altı hərfi olan adıyla bilsən,

Dünyanı bağlamış altı tərəfdən[51].

Bu altı hərf ki, şeş atdı yenə,

Düşdü nərd oyunu şahın xeyrinə.

Düşməni milçək tək qaynasa belə,

Tab etməz qəhrindən əsən bir yelə.

Günəşin ordusu boy versə əgər,

Xəlvətə çəkilər qaçar kölgələr.

Atının dırnağı dəyən yerlərdə

Pələnglər, aslanlar görünməz bir də.

Ölümün baratı yağsa oxundan,

Həyat naməsini olmaz oxuyan.

Qınından qılıncı çıxarsa bir əl,

Daşların bağrında qana dönər ləl.

Ağzını açarsa qılıncı bir an,

On-on baş itirər önündə düşman.

Düşmən qarşısında Əfrasiyabdır,

Təkbətək döyüşdə günəşə babdır,

Qoşun kəmərini bağlamamışdan,

Düşməni məhv edər bu mərd Axsitan.

Qoşunu arxadan gələnə qədər

Düşmən ordusundan qoymaz bir nəfər.

Onun rikabında yüz Rüstəm durar,

Yenər qarşısında böyük ordular.

Şahlıq məclisini açıb quranda,

Ilk bahar bulutu görünər onda.

Nə qədər çox olsa orda simü-zər,

Bağışlar hamsını sonuna qədər.

Bir günlük xərcinə qoyduğu maya

Uzun illər boyu alınmaz saya.

Bu şah çanaq-çanaq pullar bağışlar,

Bir də dəstə-dəstə qullar bağışlar.

O camdan ki, Cəmşid qıymaz özünə,

Bəxş edər qullardan hər gün yüzünə.

Hələ yer üzündə yoxdur bir insan

Onun xələtindən geyməsin nişan.

O, müşgü qır kimi paylar hər yana,

Çini bir hədiyyə verər mərdana.

O, bircə fərmanla bir qala alar,

Bircə qəsidəyə ölkə bağışlar.

Hesabsız, ölçüsüz nemətləri var,

Dərya qucağına sığışmaz onlar.

Qəlbi çox genişdir, ora nəzər qıl,

Çınqıllar kimidir əlində qızıl.

Kimin xəzinəsi artsa dünyada,

Şirvanşah puluyla çoxalır o da.

Milçəyi doydursa bizim hökmüdar,

Mahmudun filindən qüvvətli olar[52].

Fil boyda təxtinin sayəsində, bil,

Içilən qədəhi götürməz bir fil.

Şahımız dənizdir, Fəratdır, lakin,

Dəryası axandır, Fəratı sakin.

O gün ki, bar verər böyük hökmüdar.

Ən böyük bir novruz bayramı olar.

Səyindən, bəxtindən yazdım görmədən,

Nə yazım təxtdəki əzəmətindən?

O, dağ arxasından çıxan bir aydır,

Yanında ulduzlar alay-alaydır.

Günəş çeşməsidir böyük hökmüdar,

Onunla canlanır bizim çəmənzar.

Göyün yerə enmiş bir səhəridir,

Allahın mərhəmət şəfəqləridir.

Hər göz ki, o nuru görər cahanda,

O yaman gözlərdən olar amanda.

Yarəb mən ki, Üveys adını aldım,

Məhəmməd eşqinə mən sadiq qaldım[53].

Məhəmməd sifətli o şah həzrəti

Versin xəyalımda olan neməti.

PADŞAHA XİTAB

Sən, ey can aləmi, ey aləmə can!

Ey insan qəlbini güldürən insan!

Günəşin taxtından tacın ucadır,

Cəmşidin taxtından taxtın qocadır.

Sənin idrakınla dünya abaddır,

Sənə qul olmaqla insan azaddır.

Sənin fərmanınla bütün ölkələr

Azad nəfəs alır, düzdür bu xəbər.

Bir sən əzizlədin bütün dünyanı,

Sənindir dünyanın hökmü, fərmanı,

Islamın bəzəyi olmuşdur xütbən,

Xəlifə puludur sənin bu sikkən.

Biz sənin duanla öpsək torpağı.

Qızıl güllər açar qanqal yarpağı.

Bir sənin sikkəni vursalar daşa,

Qızıl-gümüş olar yer başdan-başa.

Nədir o səndəki şanlı əzəmət?

Keşikçin olmuşdur sənin səadət.

Mehtərin olmuşdur fələk, hər zaman,

Arpa-saman alır o anbarından.

Nədir, mən dediyim bu arpa-saman?

Bu arpa-sünbüldür, saman-kəhkəşan.

Sən səhər yelinin ətrini çaldın,

Bu xoş təbiəti havadan aldın.

Həyat çeşməsidir bu səxavətin,

Dünyanı doydurur sənin dövlətin.

Bu əlvan çiçəkli nazənin bahar

Sənin ayağını öpmək arzular.

Məşriqi, məğribi alan könüllər

Sənin hüzurunda qul olmaq dilər.

Zəfər əli kimi tac bağışlarsan,

Günahı, tanrı tək, sən bağışlarsan

Bu dünya səninlə olmuş bərqərar,

Sənə bütün aləm keşikçi durar.

Sən qabaqda getsən, yol çırağısan,

Arxada qalanda el dayağısan.

İşıqsan yollara məşəllər kimi,

Şəfəqin aydındır son səhər kimi.

Səndədir işlərin hökmü, divanı,

Hökmün dolandırır bütün dünyanı.

Kimsə bu dünyada ən baş hökmüran

Özünü qul sayır qarşında, inan.

Ağlın, iradənin gücü var səndə,

Onlar iş aparır sənin ölkəndə.

Məqsəd nişanəsi yaranmışsa vaxt,

Bir sənə inanıb, sığınır hər vaxt,

Qələbəm düşməni qaçıra bilir,

Bu, sənin sayəndə əldə edilir.

Səndəki göz nuru sayılan sancaq

Dövlətdən, nüsrətdən yaranmış ancaq

Hər kimlə döyüşsən, onu dağlarsan,

Min igid belinə qurşaq bağlarsan.

Onun vücudundan tökülməmiş qan,

Başını qarşında yerə salarsan.

Cahanda hər kimə yetirsən nəzər,

Səadət taxtında gəlib, əyləşər.

Onun taleini sən şad edərsən,

Xarab ölkəsini abad edərsən.

Böyüklük, ucalıq səndədir deyə,

Xoşbəxtlik gətirdin bu Nizamiyə.

O da sarayının keşikçisidir,

Sayəndə özünü bəxtiyar bilir.

Gör, hüma quşunun gülür varlığı,

Sonsuzdur bu quşun bəxtiyarlığı.

Bu quş ki, eşqinlə qidalanır, bil,

Sənin kölgəndədir, pərişan deyil.

Səba quşları ki, ötür hər səhər,

Şahın duasıdır dilində əzbər.

Böyükdür cahanda şöhrətin, namın,

Zəfərdir, fəthdir yalnız məqamın.

Ucalsın calalın, ağ olsun baxtın,

Zəfərlə bəzənsin sarayın, taxtın.

Il boyu şadlanır sayəndə aləm,

Aləm ayrılmasın sayəndən bir dəm.

Səadət daima sənə yar olsun,

Səninlə bir yerdə o da var olsun.

Verirəm dostlara şad xəbəri mən,

Şahın, şahzadənin mərhəmətindən.

AHZADƏNİN TƏRİFİ VƏ OĞLUMUN ONA

TAPŞIRILMASI

Səhərin qırmızı gövhəri erkən

Zülmətdən bir işıq zahir edərkən,

Mənim xəzinəmin gövhəri olan,

O belimdən gələn, qəlbimə sultan

Öz ata tacına gövhərlər saçdı,

Şirvanşah oğlundan mənə söz açdı,

Dedi: - Adamsızam, qırılmaz bağla

Məni şah oğlunun lütfünə bağla.

Qoy onun əhdinə bağlanım bu dəm,

O gənc bir ustaddır, mən öyrənənəm.

Kərəmi kamala yetişən zaman

Dərs alsın o sənin kəlamlarından.

O az yaşlıdırsa, bir hökmüdardır,

Onda yenilməyən iradə vardır.

Vətən göylərinin ulduzudur bu,

Şahın vücududur-ölkənin ruhu.

Yerlərin, göylərin Yusifidir tək,

Zaman vəliəhdi bir odur, gerçək.

Məclisi, büsatı, sevdası yeni,

Padşah Mənuçehrin, bəlkə də, eyni.

Bu iki dünyanın o can sirdaşı,

Ağılda, idrakda şahların başı.

Bu yeddi ölkəyə varis qəhrəman,

Bu dörd gövhərin də sirrini açan.

Böyük insanların gözlərinə nur,

Şahlar namazının qibləsi odur.

O, taca fəxrdir, taxta da zinət,

Üzünə möhtacdır onun səadət.

Şahzadə, güldükcə şərəfin, şanın,

Açıldı gövhəri şah Axsitanın.

Sübhün iki çalan rəngidir rəngin,

Səndə şah qanı var iki ölkənin.

Şahlığın bağında əkilən budur,

Keyqubad nəslinin bir toxumudur.

Şirvan bəzənmişdir əzəmətinlə,

Xozan abadlaşmış ədalətinlə.

Yeddi dairənin mərkəzində tək,

Durub əyləşirsən, sən bir nöqtə tək

Tanrı sayəsində yaşayırsan sən.

O səni saxlasın yaman gözlərdən.

Mənim ümidim var böyük allaha,

Öz zehnin, ağlınla səni bir daha

Göylərə qaldırsın o gülə-gülə,

Çatasan dünyada hər təkamülə.

Şah kitablarını öyrən dərindən,

Dərs al aqillərin dediklərindən.

Sandıqda gizlənmiş xəzinəni sən

Göydə on dörd günlük ay tək görəsən

Bil ki, bu gəlinə yoxdur bir əvəz,

Bu canı heç bir əhd yarada bilməz.

Onun atasını görə bilməsən,

Barı qardaşına hörmət saxla sən[54].

Min bir nəvazişlə gətir yadına,

Əbədi bir hörmət bəslə adına.

Qoy oğlum heç kəsə möhtac olmasın,

Heç kəsin əlində gözü qalmasın.

Bununla qurtardım bu hekayəti,

Olsun səadətin şahın dövləti.

O göz, bu işıqla parlasın ancaq,

Bu sərv o çəməndən düşməsin uzaq.

Şaha arxalanmış sənin surətin,

Düşmənin belini qırmış qüvvətin.

Həyat bulağıyla Xızır yaşadı,

Səninlə yaşasın şahlığın adı.

Göydə nə qədər ki, səyyarələr var,

Bu iki vücuddan işıq alsınlar.

MƏNİ İNKAR EDƏNLƏRDƏN ŞİKAYƏT

Coşmaq zamanıdır, coş, ey könül, sən,

Dünyaya dil verən dinməyir nədən?

Gəldi söz meydanı, mənəm sənətkar,

Bu gün məndən gözəl söz deyənmi var?

Əlimin muzduyla dolanıram mən,

Calalım yaranır söz xəzinəmdən.

Bu səhər sehrini yaradan zaman,

Bütün yeddi fəsli dedim qurandan.

Bu halal, bu açıq sehrə baxın siz,

Günahdır bu sehri danmaq, şübhəsiz.

Bu söz sənətində elə kamiləm

Ki, qeyb ayinəsi adımdır bu dəm.

Mənim dil qılıncım iti füsunkar,

Isa möcüzundən onda nişan var.

Nəzmimdə nə qədər mənim əsər var

Lal gər eşidərsə onu, dil açar.

Alışar göz kimi sözüm qızanda,

Barmaq toxundurma, alov var onda.

Arxımdan su içdi şerlə sənət,

Mənlə şöhrət tapdı sözdəki qüvvət.

Bu qarın otaran duzsuz şairlər

Sayəmdə dünyanı basıb yedilər.

Şikarı tutmağa aslan gərəkdir,

Tülkünün işi də müftə yeməkdir.

Mənim öz nəfsimə yeməyimdənsə,

Qoy məndən yesinlər, verib səs-səsə.

Paxıl! Göz yumaraq açıq nemətə,

Saqqız çeynəyirsən, girib xəlvətə.

Ey mənim yazımın oğrusu insan,

Qarşımda kölgə tək çox alçalırsan.

Mən qəzəl deməyi edəndə peşə,

O da zurnasını çalar həmişə.

Mən hər gün düzəndə xoş qəsidələr,

O da quraşdırır boş qəlidələr.

Hədərən-pədərən dilinə bax bir,

Yenə də nəzm ilə hekayə deyir.

Mən yaxşı qalıbda sikkə vururam,

O da, döyəşdəyir, qəlp çıxır müdam.

Meymun da yamsılar, bu deyil hünər,

Bulanlıq suda da ulduz görünər.

Gözlər işıqlanır hər əsərimdən,

Lakin o incikdir kölgələrimdən.

Bəllidir, insanı kölgə yamsılar,

Kölgədən də betər kölgələrim var.

Yamsılar, yamsılar utanmaz bir az,

Çünki gözü görməz, üzü utanmaz.

Kölgəsi olmayan peyğəmbər belə

Təqib edilmişdir bu kölgələrlə.

Mühit dənizində pakdırsa sular,

Itin seliyindən nə qorxusu var.

Sarı qulaqları düşündükcə mən

Coşub qızıramsa bəzən hirsimdən,

Sahili yusam da, sanki bir dəniz,

Bunu acığımdan zənn etməyiniz.

Çıraq tək aldığım sərt bir zərbədən

Şam tək gülümsəyib sönürəm bəzən,

Mən ki, ayna kimi dəmir deyiləm[55],

Ürəyi daşlara olmaram həmdəm.

Xəzinə qazsam da, bir kişiyəm mən,

Düşmən can çəkişir mənim dərdimdən.

Sənətimi danan bir də sağalmaz,

Çarşənbə cinlisi ağıllı olmaz[56].

Qapımın oğrusu haqq əvəzinə

Mənim qeybətimi danışır yenə.

Evin sahibini görən oğrular

Haray qopardaraq deyir: \"Oğru var\".

Malım doyursa da ac oğruları,

Pis söz deməsinlər haqqımda barı.

Hünəri görsə də etiraf etməz,