Базыльянская сістэма адукацыі

Униатская система образования– система школ, созданных униатской церковью и базилианским орденом (на территории Беларуси) в ХVII – первой трети ХІХ в. Ее создание было одним из приоритетных направлений деятельности церкви. Эта самобытная система, которая смогла синтезировать византийско-славянские традиции (с восточным богословием, старославянским и греческим языками) с римско-католическими (с западной теологией и латынью).

Незавидное состояние просвещения, невысокий интеллектуальный уровень духовенства Беларуси в конце ХVI в., поиски молодежью образования за границей требовали реформирования существующей системы образования и подталкивали передовых деятелей на ниве культуры к диалогу с христианским Западам. Основоположники унии оговорили за своей церковью право «основывать семинарии и школы греческого и славянского языков» для воспитания преданных ей достойных и образованных людей и подготовки духовных кадров. На протяжении ХVІІ - первой трети ХІХ в. униатская церковь внесла существенный вклад в развитие образования на белорусских землях. По утверждению украинских исследователей И.Кийки и Р.Луканя, «в ХVІІ–ХVІІІ в. почти все украинское и белорусское школьное дело находилось в руках базилианского ордена».

Первое униатское учебное заведение намеревались создать на базе брестской братской белорусской школы, брошенной учителями, которые подались «на сытнейшие пироги до Вильни». Королевской грамотой 1597 г. она передавалась в ведение Ипатия Потея, «чтобы в ней лучший порядок и наука быть могла». Во главе ее был поставлен приглашенный из Рима греческий священник «веры руской», доктор богословия Пётр Аркудий – секретарь и советник Потея. Школа получила фундуш – деревню Торокань (в Пинском повете). Но нехватка средств, учительских сил, переезд Потея в Вильно в связи с избранием митрополитом не дали возможности открыть униатскую школу в Бресте.

Первое униатское учебное заведение - «руская» ду­ховная семинария – было основано в Троицком монастыре в Вильно, где концентрировались, «науками ся ба­вячи», лучшие интеллектуальные силы церкви. Из ее стен вышел ряд крупных борцов за унию, а среди них – несколько митрополитов и епископов.

В 1601 г. передана униатской церкви школа «языка и письма словеньского, руского, греческого, латиньского и польского» при Могилевском братстве. Королевским указом 1619 г. ее отдали в ведение И.Кунцевича.

В 1605 г. И.Рутский, приобревший солидное образование в Пражском и Вюрцбургском университетах и в Греческой коллегии в Риме, в анонимном трактате «Discursus» изложил свой план возвышения церкви путем создания базилианского ордена и воспитания духовенства новой формации через подъем школьного дела. Человек, оценивший достоинство европейского, в том числе иезуитского образования, он поднял вопрос о необходимости создания униатской церквью собственной «руской» системы образования. При этом он был склонен к перенятию опыта римско-ка­толической церкви и привлечения на первых порах, пока чувствовалась нехватка собственных высокообразованных педагогических сил, иезуитов, которые считались тогда в Европе лучшими учителями. Учебно-просветительная программа Рутского предусматривала полную монополию в этой сфере базилиан, способных более самоотданно и опера­тивно, чем белое духовенство или светские учителя, основать и реорганизовать учебные заведения и обеспечить их ректорами и профессорами. Таким образом, просветительское движение в униатской среде приобрело целенаправленность и программный характер.

Первый шаг в реформировании образования был сделан в 1613 г., когда митрополит И.Рутский зару­чился королевским привилеем, позволявшим основывать школы в Новогрудке, Минске и в других местах «и в тых школах учыти всих наук … языком кгрецким, латинским, словенским, польским и руским». В 1615 г. папа Павел V уровнял статус униатских школ с иезуитскими.

Дарованное право было в ближайшие годы реализовано открытием школы для шляхетской и мещанской молодежи в Новогрудке (в 1613 г., расширена в 1624 г.), теологического учреждения в Минске (около 1615 г.), новициата в Бытени (1617 г.), начальных школ для монахов и священников в Полоцке, Жировичах, Борунах и Череи (около 1617 г.), Белой и Могилеве (около 1624 г.). Созданные в наиболее обеспеченных монасты­рях, они вместе с ними развивались или приходили в упадок. Наиболее высокий научный уровень обеспечивала Троицкая семинария в Вильно. Программа обучения в ней включала «свободные искусства», языки (церковнославянский, латинский, греческий) и основы богословия. Но в скором времени среди униатских учебных заведений на первое место выходит минская, в которой училось не только духовенство, но и светская шляхетская молодежь. Она состояла из «руской школы» (класса), где преподавал «светский дьяк»; и «школы латинской», которая делилась на низшую и высшую; преподавали в ней «учителеве з братии». В 1617 г. «бакалярами» в ней были Дионисий Хмельницкий и Николай Новак.

В 1621 г. руководство униатской церкви постановило: каждый член базилианского ордена при первой же возможности долженен пройти курс обучения в новициате.

Несовершенство и слабость униатской школьной системы в период ее становления частично компенсировались подготовкой квалифицированных духовных кадров через основанные иезуитами в 60-80-е г. ХVІ в. папские коллегии. По территориальному принципу они делились на 3 группы: 1) римские коллегии: Греческая и кол­легия конгрегации пропаганды веры; 2) коллегии на территории Речи Посполитой (в Брунсберге, Вильно, Калише, Пултуске, Несвиже, Полоцке); 3) кол­легии Габсбургской империи (в Оломоуце, Граце, Ведни и Праге). Религиозные контакты с Западом через унию открыли талантливой белорусской мо­лодежи более широкие возможности получения образования в европейских учебных заведениях, которые давали глубокие знания, авторитет, шансы на блестящую духовную карьеру на Родине. Для реализации грандиозных планов по ре­формированию церкви Рутскому нужны были кадры с европейским образованием. Особенно престижной была греческая Афанасьевская коллегия, заложенная в 1577 г. в Риме папой Григорием ХІІІ.

Параллельно со стремлением получить образованные кадры через папские коллегии руководством церкви с 1623 г. предпринимаются меры по созданию собственных учебных заведений повышенного типа. Ими явилась семинарии в Минске, Вильно. Особенной популярностью в базилианских кругах пользовался Бытеньский новициат – их первое учебное заведение такого типа на белорусских землях - и основанная там же семинария. Она была 5-классной с 5-летним сроком обучения. В ней работали ректор, его помощник и 5 учителей.

Учебные заведения униатской церкви формировали интеллигенцию Беларуси. С их помощью была создана новая формация духовенства, которая принесла большую пользу своей церкви. С ростом его знаний возрастало религиозное сознание верующих, большинство которых другими источниками просвещения не могли пользоваться.

С ХVІІ в. базилианскую систему образования начинает поддерживать доброжелательная униатской вере знать. Виленских и жировичских базилиан материально поддерживал Лев Сапега. Он заложил и обеспечил фундушами приходские школы в Череи, Толочине, Друе, Иказни, Горках (Оршанский п.). В 1739 г. на средства Радивилла (74 тыс. злотых) построен базилианский монастырь в Свержени и при нем в 1743 г. основана 5-летняя частная семинария на 12 «алюмнов» – сыновей униатских священников из радивилловских владений.

В создании униатской церковью собственной системы образования в ХVII в. видится тенденция противопоставить «руское» просвещение иезуитскому, издержками которого были латинизация и полонизация белорусской молодежи. Разворачивание сети униатских школ шло параллельно с подготовкой кадров в католических учебных заведениях Речи Посполитой и заграничья. Крупнейшими образовательными центрами унии стали Вильно, Минск, Бытень. Но церкви не удалось в ХVII в. создать конкурентную иезуитской систему образования, в чем ее большая неудача. Это во многом объясняет тот факт, что она не смогла привлечь к себе белорусскую шляхту. Более того, базилиане смогли наладить образование на Родине и за границей для членов своего ордена, а специальных школ для подготовки белого духовенства не создали. Низкий образовательный уровень приходского клира, который в большинстве своем представлял сельскую элиту, стал настоящей бедой униатской церкви в следующем столетии.

В первой половине-середине ХVІІІ в. униатская система образования продолжала развиваться, правда, без прежней радикальности и интенсивности. Улучшению духовного образования содействовал Замойский собор, который постановил людей неученых в духовный чин не принимать, на должности не назначать, паству им не доверять и обязал епископов, по возможности, основать в каждой епархии семинарию. Приоритетным по-прежнему было просвещение базилиан. Открываются новые учебные заведения: школа при церкви св. Николая в Бобруйске, школа павышенного типа в Жировичах, в 1743 г. упомянутая семинария для светского духовенства в Свержени и др.

В 1753 г. конгрегация деканов в Новогрудке постановила создать в каждом деканате 3-летние школы для обучения детей священников чтению богослужебных книг, церковному пению и порядку богослужения. Планировалось открыть 18 таких школ: в Скиделе, Росси, Орли, Малой Берестовице, Столбцах, Клецке, Молодечне, Игумени, Ильи, Мядели, Глуске и др. Кто не пожелает отдать сына на учебу, подвергался штрафу.

На волне Просвещения и деятельнсти Адукационной комиссии базилиане покрывают белорусские земли разветвленной сетью разнотипных учебных заведений: от начальных школ до философско-теологических студий, которые готовили кадры для ордена и – в меньшей мере – приходское духовенство и светских чиновников. В 70-90-ые гг. ХVІІІ ст. средние школы работали при монастырях в Березвечье, Бресте, Борунах, Вильне, Вербилове, Жировичах, Лядах, Поддубисье, Толочине, при этом училища в Борунах, Березвечье и Жировичах имели светский характер и готовили молодежь для гражданской службы. Учебные учреждения повышенного типа, где базилиане усовершенствовались в философии, теологии, риторике, действовали в Антополе, Бытени, Вильне, Свержени, Торокани, Несвиже, Лыскове, Любешове, Жировичах, Витебске, Полоцке. Большинство этих учебных заведений работало в соответствии с программами и уставом Адукационной комисии.

Начальные школы для детей из беднейших слоев не были предметом наибольшей заинтересованности базилиан, ибо родители не могли компенсировать расходов на их содержание. Тем не менее, в конце ХVІІІ- первой трети ХІХ в. кобринские, раковские, ладенские, поддубисские, антопольские, сырицкие, серотинские, малашковские, тадулинские и др. базилиане, даже не имея специального фундуша, содержали на «монастырском хлебе и одежде» по 5–15 учеников из бедных семей, которых более «для вознаграждения, ожидаемого в «будущей» жизни», учили «читать и писать по-польски и по-руски, считать и христианской науке».

После кассации ордена иезуитов в 1772 г. базилиане заняли и его место в сфере образования. Им перешли иезуитские школы в Бресте, Минске, Новогрудке, Гродно, Пинске, Антополе, Вильни, Свержени, Черее, Лыскове, Браславе, Дубне, Полоцке, посля чего базилианское школьное дело заняло на территории Беларуси видное место, не наиболее ли репрезентативное для последней четверти ХVІІІ в. В 1804 г. базилиане имели наибольшие учительские кадры в средних школах Виленского учебного округа – 74 педагога из их общего количества 349.

Педагогический опыт базилиан сначала понравился российскому правительству, который намеревался полностью превратить их в «юношевоспитательное сословие». После изгнания в 1820 г. из России иезуитов базилианскому ордену, который тогда еще пользовался благосклонностью петербургского двора и имел хорошую репутацию ордена, способного «к порядочному и совершенному образованию молодежи ... соответственно современному состоянию наук», было предложено заменить их по учебной части.

С конца ХVІІІ в. униатско-базилианская система образования, поддержанная официальными кругами Российской империи, получила значительное развитие. Прежде всего предпринимаются меры по созданию учебных заведений повышенного типа для подготовки светского клира. В 1806 г. в Полоцке открыта Белорусская семинария, которая стала авторитетным учебным заведением. К 1825 г. 13 ее воспитанников получили докторскую степень. В Лавришеве начала работать Брестская семинария. Они поставляли духовные кадры в свои епархии. Преподавали в них высокообразованные и опытные педагоги-профессора, как правило, из белорусской шляхты. В 1828 г. для подготовки нового поколения священников, которое бы поддержало сближение и объединение униатской церкви с православной, создана Литовская семинария в Жировичах. В 1830 г. в Белорусской семинарии занималось 135 человек, Литовской – 180.

В 1803 г. при Виленском университете основана Главная семинария – первое и единственное униатское высшее учебное учреждение, которое готовило из наиболее способной молодежи, которая окончила епархиальные семинарии, кандидатов на высшие должности в церкви. В 20-е годы возник и всеръез прорабатывался проект основания духовной академии в Полоцке, поддержанный правительством, которое хотело изолировать униатов от прокатолического и пропольского Виленского университета. Но авторы и организаторы проекта скоро поняли, что создание церковью собственного центра просвещения такого уровня укрепило бы и консолидировало униатов и еще более дистанцировало от православия, что не соотвествовало взятому курсу на слитие конфессий. Со второй половины 1828 г. подготовка к открытию академии замедляется, а после восстания 1830-1831 гг. от идеи отказались совсем.

Яркое, но еще не осмысленное явление истории просвещения на Беларуси конца ХVІІІ – первой трети ХІХ в. – содержанные базилианским орденом светские школы (училища) в Борунах, Березвечье, Бресте, Витебске, Вербилове, Жировичах, Лядах, Паддубисье и Толочине. Некоторые из них имели достаточно многочисленный состав учеников: в Поддубисской школе в 1783 г. было 300 учеников, в Березвечской и Борунской – по 180, в Брестской в 1802 г. – 170, Жировичской – 250. Реформированные на основе устава Адукационной комиссии, они давали объем знаний, необходимый для поступления в ВУЗ, в чем видится стремление униатской церкви идти в ногу со временем, сохранить собственную общественно-культурную роль и более эффективно продолжать свою миссию в новых реалиях эпохи. Содержание и характер обучения в них мало чем отличались от школ светских, разве тем, что преподавали здесь учителя-монахи, в связи с чем, по словам одного из их воспитанников, «сама наука словно приобретала святость». Программы школ, давая знания по истории Родины, имели патриотическую направленность. Воспитание в монастырских школах по качеству превосходило светские учебные заведения. Именно школы разных орденов в первой трети ХІХ в. поставляли в Виленский университет контингент «самых добросовестных и высоконравственных студентов», которые затем пополняли ряды местной интеллигенции.

Редко какой базилианский монастырь в ХІХ в. не занимался образованием молодежи, но в большинстве своем это были небольшие начальные «школки».

С начала столетия между черным и белым духовенством, обвинившим базилиан в узурпации образовательной сферы, разгорается конфликт. Обязанные платить подати на содержание Главной семинарии, монахи стали ее врагами. В 1819 г. Брестский капитул поставил базилианам в вину угнетение белого духовенства и низкий уровень его образованности.

По сведениям П.Бобровского, базилиане содержали на территории Беларуси и Литвы 14 публичных школ для светской молодежи, 12 монастырских новициатов и 10 женских пансионов. На основе рапортов Адукационной комисии З.Неделя насчитал в 1773 г. на Беларуси 24 униатские приходские, 5 средних 6-классных школ, 3 философские студии и 3 духовные семинарии. По сведениям по греко-униатскому ведомству, поданным в 1835 г. в Петербург, действовали 22 униатские учебные заведения на территории Беларуси, из них 2 семинарии (Литовская и Белорусская), 10 поветовых и 10 приходских училищ, а в них 67 учителей и 1339 учеников.

Эпилогом дзеятельности базилианских и униатских школ на Беларуси стала их реорганизация в конце 20-х - 30-е годы в православном духе и, наконец, закрытие. Надежды, которые возлагал царизм на базилиан как на воспитанников пронизанного верноподданническими настроениями молодого поколения, не оправдались. Ученое монашество, наоборот, парализовывала правительственные усилия по внутреннему слитию края с империей, прививая униатской молодежи литвинский сепаратизм и местный патриотизм.

Императорским указом 1828 г. были приговорены к постепенному уничтожению базилианские училища. В 1828–1836 г. закрываются для молодежи, которая желала посвятить себя светской карьере, Жировичский, Толочинский, Борунский, Вербиловский, Березвечский, Ляденский и др. монастыри, а их учебные заведения перепрофилированы на поставку кадров исключительно для церкви. Изменены цель, содержание и направленность образования – из средства возвышения престижа и культурного уровня униатской церкви она была сделана средством ее ликвидации и перевоспитания верующих «в видах» правительства. В 1832 г. закрыты Виленский университет, через год – Главная семинария. Молодежи запретили ездить по науку за границу и переориентировали на завершение образования в университетских центрах России.

В вытесняемых из сферы образования базилианских кругах, которые до недавнего времени являлись мощным двигателем просвещения на Беларуси, около 1833 г. возник проект открытия в местечках и больших деревнях для детей мещан и крестьян сети приходских школ, которые научили бы их читать, писать, считать и помогли бы им «с наибольшей пользой заниматься обязанностями своего сословия». Но добрым намерениям униатской церкви охватить нижние слои образованием, приспособленным к их нуждам, дать образование народу, не суждено было осуществиться, как и намерениям создания в Полоцке академии. Эти проекты были реализованы позже в православном варианте.

Литература:

1. Асвета і педагагічная думка Беларусі: Са старажытных часоў да 1917 г. / Пад рэд. М.А.Лазарука і інш. – Мн., 1985.

2. Головацькій Р. Митрополіча семінарія Рутського // Analecta Ordinis S. Basilii Magni. Sectio II. – Romae, 1958. – Vol. ІX. – Р. 375-393.

3. Гурецкий А.А. Политика царизма в области образования в Белоруссии в конце ХVІІІ – первой четверти ХІХ в. (1772-1825): Автореф. дис. ... канд. ист. наук.– Мн., 1996.

4. Конан У. Тэалагічныя і асветніцкія погляды Язэпа Руцкага // Брэсцкай царкоўнай уніі – 400: Матэрыялы міжнар. навук. канф - Брэст, 1997. – С.23-27.

5. Куль-Сільверстава С. Руская школа на Беларусі як сродак праваслаўнага выхавання былых уніятаў // Брэсцкай царкоўнай уніі – 400: Матэрыялы міжнар. навук. канф. Брэст, 1997. – С. 27-32.

6. Марозава С.В. Першы адукацыйны захад уніяцкай царквы // Нацыя­нальная адукацыя. Кн. VІІІ: Нацыянальная адукацыя беларуска-польска-літоўскага сумежжа / Навук. рэд. С.А.Яцкевіч. – Брэст, 1997. – С. 3-4.

7. Мицко І. З історіі греко-католицького шкільництва // Берестейська унія (1596-1996): Статті й матеріали / Ред. кол. М.Гайковський та інш. - Львів, 1996. – С. 86-91.

8. Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі Беларусі / Гал. рэд. С.А.Умрэйка. – Мн., 1968.

9. Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР (ХVIII – первая половина ХІХ в.) / Отв. Ред. М.Ф.Шабаева.– М., 1973.

10. Очерки истории школы и педагогической мысли народов СССР. С древ­нейших времен до конца ХVІІ в. / Отв. Ред. Э.Д.Днепров. – М., 1989.

11. Палуцкая С.В. Барунская базыльянская школа і яе выхаванцы // Ашмяншчына: Гісторыя і сучаснасць: Матэрыялы навук.-практ. краязн. канф. – Гродна – Ашмяны, 1995. – С. 25-34.

12. Савич А. Западнорусские униатские школы // Труды БГУ. - Минск, 1922. - № 2-3.

13. Самусік А. Ад вуніяцкай акадэміі да акадэміі праваслаўнай. Погляды І.Сямашкі на праблему вышэйшай адукацыі на Беларусі // Брэсцкай царкоўнай уніі – 400: Матэрыялы міжнар. навук. канф. - Брэст, 1997. – С. 38-42.

14. Самусік А. Дзейнасць манаскіх ордэнаў ў галіне асветы на Беларусі ў першай трэці ХІХ ст. // Гісторыя: праблемы выкладання. – 1998. - № 1. – С. 37-46.

15. Самусік А. Праект адкрыцця уніяцкай духoўнай акадэміі ў Полацку // З гісторыі уніяцтва ў Беларусі (да 400-годдзя Брэсцкай уніі) / С.Марозава, Т.Казакова, Ю.Бохан і інш.; Пад рэд. М.В.Біча і П.А.Лойкі. – Мн., 1996. – С. 117-121

16. Сосновский А. О средствах умножения в греко-униатском духовенстве просвещения // Литовские епархиальные ведомости. – 1874. - № 20-21.

17. Beavoius D. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko–ruskich (1803–1832). – Lublin, 1991. – T. 1: Uniwersytet Wileński.

18. Beavoius D. Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko–ruskich (1803–1832). – Rzym, Lublin, 1991. – T. 2: Szkoły podstawowie i średnie.

19. Łukaszewicz J. Szkoły bayzliańskie // Łukaszewicz J. Historia szkol w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim od najdawnejszych czasów aż do roku 1794. – Poznań, 1851. – T. 4. – S. 263-276.

20. Niedzielia Z. Szkoly bazylianskie na Białorusi w swietle raportów Komisji Edukacji Narodowej // Unia Brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów slowiańskich / Pod red. R.Łużnego, F.Ziejki, A.Kepinskiego. - Kraków, 1994. – S. 358-364.

21. Pidłypczak-Majerowicz M. Bazylianie w Koronie i na Litwie: Szkoly i książki w działalności zakonu. – Warszawa – Wrocław, 1986.

22. Raporty generalnych wizytatorów szkoł Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim. 1782-1792. Opracowały K.Bartnicka i J.Szybiak – Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1974.

23. Rechowich M. Sprawa Wielkiego Seminarium Misijnego dla unitów na ziemiach dawnej Polski (1595-1819). – Kraków, 1948.

24. Rzemieniuk F. Unickie szkoły poczatkowe w Krolestwie Polskim i w Galicji 1772-1914. – Lublin, 1991.

25. Stankiewić Ad. Biełaruskaja mowa w skołach Biełarusu XVI i XVII st. – Wilnia, 1928.

26. Worotyński W. Seminarium Glównie w Wilnie. – Cz. 1: Powstanie i pierwszy okres dziejów (1803-1816). – Wilno, 1935.

27. Zasztowt L. Kresy. 1832-1864: Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej. - Warszawa, 1997.

С. В. Морозова

Пытанне 21

Архітэктура “віленскага барока”

Виленское барокко– научное название позднего барокко в монументальной культовой архитектуре Беларуси и Виленщины (неофициальное название – униатское барокко); созданная на основе творческого синтеза византийского и западноевропейского искусства разновидность художественного стиля барокко, которая распространилась во второй и третьей четверти XVIII в. в ареале распространения Брестской церковной унии на территории Виленской римо-католической епархии. Почвой для произрастания художественных принципов этого стиля стала униатская церковь. Формирование архитектоники униатских храмов на основе традиций местного зодчества, с учетом восточных и западных художественных влияний, литургических требований и конфессиональной символики как католической, так и православной отраслей христианского культа, обусловили яркое национальное своеобразие виленского барокко.

Архитектурные памятники этой школы выделяются утонченностью и вертикализмом пропорций, скульптурной пластичностью фасадов и интерьеров, живописностью и стройностью силуэта, созданного многоярусными ажурными башнями, фигурными фронтонами и волнистыми фасадами. От зрелого белорусского барокко ХVІІ в. с его сдержанностью, массивностью и глубокой внутренней экспрессией виленское отличалось динамизмом, легкостью, свободой. В католическом строительстве второй половины ХVIII в. художественные характеристики виленского барокко нашли меншее воплощение, к тому же для католических храмов этого периода характерны более громоздкие монументальные формы.

Важное значение в изменении церковной архитектуры ВКЛ сыграл полоцкий униатский архиепископ, позже митрополит Флориан Гребницкий, который перестроил за свой счет несколько наиболее значительных святынь на территории своей епархии (полоцкий Софийский собор, кафедральный собор и церковь св. Николая в Вильно). В постройке униатских церквей по западным архитектоническим образцам следует видеть не желание полонизировать белорусов, но стремление униатской иерархии модернизировать свои “старомодные”, простые и суровые, на фоне эфектной барочной архитектуры, святыни соответственно духу времени, “ошляхетнить” их, снять с них имидж бедной “хлопской” церкви и возвысить престиж своей конфессии.

Расцвет виленского барокко связан с творчеством выдающегося архитектора Я.К.Глаубица, который на протяжении 30 лет (1737-1767) работал в Беларуси и Литве в культовом и дворцовом зодчестве. Наиболее значительная его постройка – униатская церковь св. Софии в Полоцке (1738 – 1750, вместе с Б.Косинским), возведенная на месте святыни ХI в., взорванной по указу приближенного Петра I Александра Меньшикова в 1710 г. Своей необычной, неизвестной доселе стройностью, утонченностью и вертикальной струистостью она произвела яркое впечатление на современников. Распространению стиля виленского барокко содействовала деятельность на Беларуси итальянского архитектора Фонтана ІІІ и беларуса А.Осикевича.

Черты виленского барокко наиболее ярко проявились в униатских культовых сооружениях: церквах базилиан в Березвечье под Глубоким Витебской обл. (1756 – 1763), Борунах (1747 – 1757), Вольно (1768), Толочине (1769 – 1779), Богоявленской и Крестовоздвиженской церквах в Жировичах (1769), Воскресенской церкви в Витебске (1772), а также в костеле кармелитов в Глубоком и др..

Вершиной виленского барокко является Петропавловская церковь в Березвечье. При общей традиционной структуре – трохнефная двухбашенная базилика – сооружение имеет смелый и новаторский образ. Строительный материал здесь словно размяк и поплыл волнами выгнутых и вогнутых кривых – здание кажется словно вылитым и вылепленным из некоей пластичной массы. Поврежденный в Великую Отечественную войну, храм был окончательно разрушен в 1960-я г. Одним из наиболее совершенных образцов виленского барокко является униатская церковь в Борунах, возведенная под руководством и по проекту монаха этого монастыря архитектора Алексея Осикевича.

Новое решение внешнего объема и интерьера, не свойственное ни православным, ни католическим культовым зданиям, использовано в жировичской Крестовоздвиженской церкви – храме-кальварии, который иммитирует путь Христа на Голгофу. Грациозность пропорций, эффектность утонченной архитектурной пластики, стройносць силуэта позволяют причислить его к наиболее гармоническим произведениям культовой архитектуры этого художественного стиля на Беларуси.

Крупнейшим достижением архитектуры виленского барокко на Беларуси с характерной для него иллюзией движения, взлета, волнистости, направленностью духовной энергии материи вверх стала Успенская церковь в Витебске, построенная в 1715 – 1743 г. по проекту и под руководством Фонтана ІІІ.

Памятниками непреходящего историко-культурного значения и высокого художественного достоинства, выполненными в стиле виленского барокко, Беларусь вошла в историю европейской архитектуры.

Литература:

1. Архитектура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 1993.

2. Габрусь Т. Асаблівасці архітэктуры уніяцкіх храмаў слонімскага рэгіёна ў кантэксце віленскага барока // Наш Радавод. Кн.7: Матэрыялы міжнар. навук. канф. «Гістарычная памяць народаў Вялікага княства Літоўскага і Беларусі. ХІІІ–ХХ ст. / Пад рэд. Д.У Карава. Гродна, 1996. С. 361–364.

3. Габрусь Т.В. Роля уніяцкай царквы ў фарміраванні архітэктуры віленскага барока // Наш Радавод: Матэрыялы міжнар. навук. канф. «Царква і культура народаў Вялікага княства Літоўскага і Беларусі ХІІІ – пачатку ХХ стст. / Пад рэд. Д.У.Карава. Гродна, 1992. Кн. 4, ч. 1 – 3. С. 551–556.

4. Габрусь Т.В. Стылістычныя аспекты архітэктуры віленскага барока // Барока ў беларускай культуры і мастацтве / Пад рэд. В.Ф.Шматава. Мн., 1998. С. 14—166.

5. Гісторыя беларускага мастацтва. Т. 2. Мн., 1988.

6. Кулагин А.Н. Архитектура и искусство рококо в Белоруссии: В контексте общеевропейской культуры. Мн., 1989.

7. Кулагін А.М. Каталіцкія храмы на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2001.

8. Кулагін А.М. Праваслаўныя храмы на Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. Мн., 2001.

9. Кулагін А. Шэдэўры архітэктуры ракако: Гістарычна–архітэктурны нарыс. – Мн., 1991.

С. В. Морозова

Пытанне 22

Барунскі базыльянскі манастыр

(канец XVIІ – першая трэць ХІХ ст.)

C. В. Марозава (Гродна, Гродзенскі дзяржаўны універсітэт імя Я. Купалы)

Ёсць на Ашмяншчыне вёска Баруны. Паўтары сотні двароў, паўтысячы жыхароў[i]. У цэнтры стаіць магутны і велічны касцёл святых апосталаў Пятра і Паўла – помнік архітэктуры “віленскага барока”. Яго архітэктурная маса нібы вырываецца з акоў каменя. На хвалістай плоскасці – вытанчанае дэкаратыўнае аздабленне. З абодвух бакоў да касцёла прымыкаюць фігурныя шматярусныя вежы (у адной з іх – званіца) і маляўнічыя брамы Нязвыкла асіметрычны фасад. Касцёл разам з манастырскім корпусам, вежай-званіцай і капліцай утварае комплекс, які з’яўляецца помнікам архітэктуры рэспубліканскага значэння і занесены ва ўсе даведнікі па гісторыка-культурнай спадчыне Беларусі. У касцёле шануецца абраз Маці Божай Барунскай, Суцяшальніцы ўсіх засмучаных – праца невядомага мастака. У 1991 г. парафія святкавала 300-годдзе культу Маці Божай Барунскай.

Комплекс гэты, пабудаваны ў 40–60-я г. ХVIII ст. як уніяцкая царква і базыльянскі манастыр, у 1833 г. быў перададзены ў праваслаўнае ведамства, у 1922 г. – католікам У 1915–1933 г. тут дзейнічала настаўніцкая семінарыя, якая рыхтавала кадры педагогаў для пачатковых школ. Яна была рускай, потым – беларускай, пазней – польскай. Стваральнікам і дырэктарам беларускай семінарыі (дзейнічала ў 1920–1921 г.) быў палітычны і грамадскі дзеяч, публіцыст і педагог Сымон Рак-Міхайлоўскі. Яна ўзнікла тут не выпадкова. У адрозненне ад іншых гэты куточак Ашмяншчыны вылучаўся больш высокім узроўнем нацыянальнай свядомасці людзей. З гэтых мясцін паходзіла шмат вядомых і яшчэ малавядомых рупліўцаў беларускай справы. Нягледзячы на свой кароткі і складаны лёс, беларуская настаўніцкая семінарыя ў Барунах адыграла важнае значэнне для развіцця нацыянальнай школы на Беларусі[ii].

Але наш расказ – не пра настаўніцкую семінарыю, яна яшчэ чакае свайго даследчыка. За тры стагоддзі да яе Баруны, дзякуючы дзейнасці манахаў-базыльян, сталі пераўтварацца ў значны для вялікага рэгіёна Усходняй і Цэнтральнай Еўропы асяродак развіцця духоўнасці, асветы, мастацтва. Аднак пра ўсё – па парадку.

У ХVII – першай трэці ХІХ ст. мястэчка Баруны было адным з цэнтраў уніяцтва на Беларусі. У канцы ХVІ ці першай палове ХVІІ ст. тут узводзілася невялікая драўляная царква, аднак, яшчэ незавершаная, згарэла. У 1692 г. прыхільны уніі Мікалай Песляк заклаў тут уніяцкую царкву і прызначыў да яе 7 манахаў-базыльян, якім аддаў ва ўтрыманне мястэчка Баруны з жыхарамі, будынкамі, зямельнымі участкамі. Фундатар завяшчаў устанавіць у царкве вялікі алтар, праводзіць у ёй "рымскае і грэчаскае набажэнствы" са спевамі і музыкай, а ў дні рэлігійных святаў, калі ў мястэчка прыязджае шмат людзей, арганізоўваць у ім кірмашы. Сябе ён завяшчаў пахаваць ў гэтай царкве, запрасіўшы ўніяцкага і каталіцкага святароў. Свайму нашчадку наказаў пабудаваць у Барунах каменную царкву[iii].

Базыльяне, якім у 1702 г. са згоды ўрада Баруны з усімі жыхарамі і ўгоддзямі былі перададзены ва ўласнасць, прывезлі з сабой ікону Маці Божай, якая лічылася цудадзейнай. M.Пашкевіч лічыць ікону творам старажытнарускага пісьма візантыйскага тыпу[iv]. Паводле П.Бітэля, гэта была ікона візантыйскага пісьма[v]. Гісторык Ашмянскага павету Ч.Янкоўскі бачыць у ёй італьянскае паходжанне або наследаванне італьянскім узорам[vi]. Вядома некалькі спісаў іконы.

Першапачаткова абраз належаў прапаведніку-базыльяніну і місіянеру Ясафату Бражысу, які перад смерцю ў 1691 г. перадаў святыню сваяку Мікалаю Песляку. Зацікаўлены чуткамі аб дзівосах гэтай іконы, якія хадзілі па ВКЛ, у 1693 г. y мястэчка прыязджаў уніяцкі мітрапаліт Цыпрыян Жахоўскі.

У 1702 г. базыльяне, занепакоеныя набліжэннем шведскага войска, перадалі абраз літоўскаму гетману Міхаілу Вішнявецкаму ў Валожын. У Баруны абраз вернуты ў 1709 г.[vii] З часам яго ўпрыгожылі каштоўнымі камянямі, залатымі ланцужкамі, жамчужынамі, пярсцёнкамі, медальёнамі, крыжыкамі, срэбнымі пласцінкамі.

Цудадзейны абраз забяспечыў багатыя ахвяраванні, і ў хуткім часе (1700–1707 г.) на месцы драўлянай была ўзведзена і забяспечана ўсім неабходным мураваная царква. Але ў 1707 г. мястэчка амаль цалкам знішчыў вялікі пажар. Згарэў драўляны будынак манастыра, а ад царквы засталіся толькі сцены. Рашэннем Варшаўскага сейма 1710 г. былі выдзелены сродкі на аднаўленне пабудоў. Аднак маравая пошасць 1711 г. прыпыніла аднаўленчыя работы[viii].

Царкву адбудаваў у 1715 г. уніяцкі мітрапаліт Леў Кішка. У 1747–1757 г. паводле праекта манаха Барунскага манастыра архітэктара Аляксея Асікевіча была пастаўлена новая мураваная царква (дабудавана ў 1760–1770 г.)[ix]. Яна з’яўляецца адным з найбольш дасканалых узораў архітэктуры віленскага, або уніяцкага барока[x], які ўзнік на аснове творчага сінтэзу візантыйскага і заходнееўрапейскага мастацтва ў арэале распаўсюджання уніі на тэрыторыі Віленскай дыяцэзіі. Менавіта уніяцкая царква стала глебай для ўзрастання мастацкіх прынцыпаў гэтага стылю. Уласцівыя яму вытанчанасць і вертыкалізм прапорцый, скульптурная пластычнасць фасадаў і інтэр’ераў, маляўнічасць сілуэта яскрава выявіліся ў Барунскай царкве. Шматярусныя вежы, фігурны франтон, хвалісты галоўны фасады надаюць збудаванню надзвычайную стройнасць.

Баруны як месца размяшчэння аднаго з важнейшых манастыроў, з’яўлялася значным асяродкам развіцця сакральнага мастацтва. Сярод мастакоў, якія распісвалі Барунскую царкву, вядомы маляр Міхальскі, які ў 1727 г. за 300 злотых пазалаціў яе алтар; Шымон Урублеўскі – ў 1737 г. залаціў у Барунах вялікі алтар і скульптуру; Алімпій Сідаровіч, які ў 1784 г. афармляў новы алтар[xi].

Для абсталявання Барунскай царквы запрашалі лепшых майстроў з Мінска і Вільні. У ёй былі ўстаноўлены высокамастацкія драўляныя алтары – работа разьбяроў Фрэдэрыка Квечура, сталяроў Паўла Якавіцкага і Цесількевіча, мастакоў Міхальскага і Сымона Урублеўскага і іншых. Дыянісі Ванькоўскі з Вільні ў 1718–1719 г. за 1250 зл. выканаў па ўласнаму праекту алтар Маці Божай.[xii]. Галоўны алтар вылучаецца вытанчанасцю, грацыёзнасцю і святочнай параднасцю.

З інвентара царквы 1768 г. відаць, што такіх алтароў было сем. На іх было ўстаноўлена 28 ікон, выкананых на дрэве, напісаных на палатне або паперы. Царква славілася сваёй цудадзейнай іконай Маці Божай Барунскай. У храме меліся таксама старажытная плашчаніца, залатыя, срэбныя і драўляныя крыжы, манстрацыі, іншыя культавыя рэчы, чатыры дзесяткі богаслужэбных кніг супрасльскага, віленскага, пачаеўскага друку, а таксама рукапісных. Пад падлогай царквы знаходзіўся магільны склеп[xiii].

У 1778–1793 г. пабудавалі двухпавярховы мураваны манастырскі корпус. Манастыр валодаў тады больш за 300 дзесяцін зямлі, не лічачы выпасаў, лугоў, лесу. Усе жыхары мястэчка былі манастырскімі прыгоннымі[xiv].

Да канца ХVIII ст. Барунскі базыльянскі манастыр быў адным з буйнейшых кнігапісных цэнтраў Беларусі. Калі друкарні выпускалі кнігі масавага попыту шматтысячнымі накладамі, то скрыпторыі выраблялі асабліва шыкоўныя заказныя або адсутныя на рынку «дэфіцытныя» кнігі. Вядомы імёны шэрагу барунскіх кнігапісцаў ХVІІІ ст.: Паісій Сахоўскі з Барун, Антон Завадскі[xv].

У Барунскай царкве, паводле інвентара 1768 г., былі апраўленае ў срэбра Евангелле з пазалочанымі чаканнымі выявамі евангелістаў, св.Тройцы, барунскай Маці Божай і анёламі на вокладцы; 4 вельмі старыя і абшарпаныя Псалтыры, 2 рукапісныя Мінеі, 2 новыя Актоіхі з Пачаеўскай друкарні і адзін рукапісны, адзін рукапісны і адзін супрасльскага друку Трэбнік, Трыодзь постная – адна з Пачаева, другая рукапісная, 2 рукапісныя Ірмалоі, 2 Паўуставы кіеўскага друку і інш. кнігі[xvi].

Царква ў Барунах валодала цэлым наборам музычных інструментаў: басэтля, альт, габой, скрыпкі і інш.[xvii]. Яе фундатар М.Песляк завяшчаў праводзіць богаслужэнне са спевамі і музыкай. Захаваўся кантракт 1794 г. мясцовых базыльян з капельмайстрам Міхаілам Хеткевічам, жыхаром мястэчка, які абавязаўся за пэўную плату граць на аргане імшу, гадзінкі, літуанію, акафісты; раніцай і вечарам, паводле даўняга звычаю, іграць на трубе, суправаджаць музыкай адкрыццё абраза Маці Божай[xviii].

Шырокую вядомасць набылі ў свой час Баруны як значны адукацыйны асяродак. Рэфармаваны ў 1617 г. Язэпам Руцкім базыльянскі ордэн, у якім мітрапаліту ба­чыўся залог магутнасці і славы уніяцкай царквы, імкнуўся заняць у Вялікім княстве Літоўскім вядучае становішча ў сістэме адукацыі. Навучальна-асветная праграма Руцкага прадугледжвала поўную манаполію ў сферы уніяцкай адукацыі базыльян, здольных больш самаахвярна і апера­тыўна, чым белае духавенства ці свецкія настаўнікі, заснаваць і рэарганізаваць на­вучальныя установы і забяспечыць іх рэктарамі і прафесарамі. Першы крок у рэфармаванні адукацыі быў зроблены ў 1613 г., калі Руцкі зару­чыўся каралеўскім прывілеем, які фармальна легалізаваў уніяцкае школьніцтва.. Аналагічны прывілей праз 2 гады мітрапаліт атрымаў з Рыма ад папы Паўла V, які фармальна зраўняў статус уніяцкіх школ з езуіцкімі.

Дараванае права было ў бліжэйшыя гады рэалізавана адкрыццём шэрагу навучальных устаноў, у тым ліку школы для шляхецкай і мяшчанскай моладзі ў Наваградку (у 1613 г., пашырана ў 1624 г.), тэалагічнай установы ў Мінску (каля 1615 г.), навіцыята ў Быцені (1617 г.), пачат­ковых школ для манахаў і святароў у Полацку, Жыровіцах, Барунах і Чарэі (каля 1617 г.), Белай і Магілёве (каля 1624 г.)[xix]. Заснаваныя ў найбольш забяспечаных манасты­рах, гэтыя школы разам з імі развіваліся або занепадалі.

У ХVІІ–ХVІІІ ст. базыльяне адыгралі важную ролю ў развіцці асветы на тэрыторыі Беларусі, хоць і мелі ў гэтай сферы моцнага канкурэнта ў асобе ордэна езуітаў. Калі ў 1773 г. езуіцкі ордэн быў скасаваны, базыльяне фактычна занялі яго месца на ніве адукацыі. На хвалі Асветніцтва яны пакрываюць нашы землі разгалінаванай сеткай рознатыповых навучальных устаноў: ад пачатковых школ да філасофска-тэалагічных студый, якія рыхтавалі кадры для ордэна і ў меншай меры – прыходскае духавенства і свецкае чынавенства. У 70-90-ыя гг. ХVІІІ ст. сярэднія школы працавалі пры манастырах у Беразвечы, Брэсце, Барунах, Вільні, Вярбілаве, Жыровіцах, Любары, Лядах, Паддубіссі, Талачыне. Навучальныя установы павышанага тыпу, дзе базыльяне ўдасканальваліся ў філасофіі, тэалогіі, рыторыцы, дзейнічалі ў Антопалі, Быцені, Вільні, Свержані, Таракані, Нясвіжы, Лыскаве, Любешове, Жыровіцах, Віцебску, Полацку[xx].

Базыльянскія свецкія школы (вучылішчы) ў Барунах, Беразвечы, Брэсце, Віцебску, Вярбілаве, Жыровіцах, Любары, Лядах, Паддубіссі і Талачыне, якія рыхтавалі моладзь да грамадзянскай службы, – яркая, але яшчэ далёка не асэнсаваная з’ява гісторыі асветы на Беларусі канца ХVІІІ – першай трэці ХІХ ст. Рэфармаваныя на аснове статута Адукацыйнай камісіі, гэтыя школы за 6 гадоў навучання давалі аб’ём ведаў, неабходны для паступлення ў вышэйшыя навучальныя установы, у чым бачыцца імкненне уніяцкай царквы ісці ў нагу з часам, захаваць уласную грамадска-культурную ролю і больш эфектыўна працягваць сваю місію ў новых рэаліях эпохі Асветніцтва. Змест і характар навучання ў гэтых школах мала чым адрозніваўся ад школ свецкіх, хіба тым, што выкладалі тут настаўнікі-манахі, у сувязі з чым, па словах аднаго з іх гадаванцаў, «сама навука нібы набывала святасць». Абавязковае патрабаванне да гэтых манахаў – наяўнасць дыплома Віленскага універсітэта і педагагічных здольнасцяў. Для забеспячэння вучэбнага працэсу меліся глобусы, геаграфічныя карты, тэрмометры, барометры, компасы, электрычныя і пнеўматычныя машыны, матэматычнае абсталяванне, бібліятэкі.

Выхаванне ў манастырскіх школах па якасці пераўзыходзіла свецкія навучальныя ўстановы. Праграмы школ, даючы веды па гісторыі Радзімы, мелі патрыятычны кірунак. Як успамінаў выпускнік Барунскай базыльянскай школы Антон Адынец, менавіта школы розных ордэнаў у першай трэці ХІХ ст. пастаўлялі ў Віленскі універсітэт кантынгент «самых добрасумленных і высокамаральных студэнтаў», якія потым папаўнялі шэрагі мясцовай інтэлігенцыі. «І нават той чысты, ўзвышаны эстэтычны кірунак, які склаўся ў гэтым універсітэце, атрымаў свой пачатак ад студэнтаў, скончыўшых гэтыя школы»[xxi]. У.Сыракомля пісаў пра базыльянскія школы: «Нашых дзядоў сцябалі старыя езуіты, нашых бацькоў секлі айцы піяры, а мы паспыталі базыльянскія розгі. Але няхай за гэтыя розгі ўшануюць іх нябёсы. Так здорава яны лупцавалі, калі было за што, але і кахалі яны дзяцей сардэчна і шчыра, старанна настаўлялі іх у навуцы і веры і строга пільнавалі мараль – шмат каго дала нашаму краю іх уважлівая апека»[xxii].

Тыповай базыльянскай навучальнай установай з’яўлялася школа ў Барунах. Паводле звестак П.Бітэля, спачатку гэта была 3-гадовая установа свецкага напрамку, у 1700 г. пераведзеная сюды разам з маёмасцю і настаўнікамі з мястэчка Вішнева (Ашмянскі павет). У 1740 г. па патрабаванню клерыкалаў яна змяніла сваю праграму і стала рыхтаваць кандыдатаў у духоўнае званне. У 1780 г. зноў стала свецкай і пераўтварылася ў 6-гадовую школу з прэфектам на чале і існавала да 1833 г.[xxiii]. Сучасныя энцыклапедыі і даведнікі памылкова называюць датай заснавання ў Барунах публічнай 6-класнай школы базыльян верасень 1793 г.[xxiv] У XIX ст. школа праславілася сваімі выхаванцамі, якія пакінулі след у навуцы, культуры, грамадска-палітычным жыцці Беларусі, Літвы і Польшчы.

Наша апавяданне пра Баруны, базыльянскі манастыр і школу ў ім грунтуецца на архіўных крыніцах, выяўленых аўтарам у дакументасховішчах Літвы, Расіі і Украіны, а таксама на мемуарах выпускнікоў гэтай школы і справаздачах візітатараў школ Адукацыйнай камісіі. Для рэканструкцыі школьных парадкаў, вучнёўскага жыцця ў першыя дзесяцігоддзі XIX ст. і аблічча асоб, звязаных з Барунамі, выкарыстаны мемуары выпускнікоў – вядомых пісьменнікаў Ігната Ходзькі і Антона Адынца, напісаныя імі ўжо на схіле жыцця. І. Ходзька вучыўся тут у 1804–1810 г. Сваё школьнае дзяцінства ён маляўніча апісаў ў апавяданні “Баруны”, апублікаваным у Вільні ў 1825 г.[xxv]. У 1884 г. доўг удзячнай памяці школьным настаўнікам і сябрам, якія да таго часу ўсе ўжо былі ў магілах, аддаў сваімі “Успамінамі з мінулага” Антон Эдвард Адынец – барунскі студэнт у 1813–1820 г.[xxvi]

У пачатку ХІХ ст. Баруны ўяўлялі сабой звычайную вёску, жыхары якой займаліся сельскагаспадарчай працай. Мястэчкам яна звалася таму, што мела прыгожую мураваную уніяцкую царкву і двухпавярховы базыльянскі манастыр. Царква і манастыр, разам з рынкавай плошчай, на якой стаяла так званая студэнцкая капліца, утваралі цэнтр мястэчка. Ад яго ў розныя бакі адыходзілі тры вуліцы (у тым ліку Мінская і Віленская) з выбоінамі і каляінамі, забалочаныя пасля дажджу. Вуліцы былі забудаваны 25–30 простымі драўлянымі дамамі, сярод якіх былі школа, 4 карчмы. Школа размяшчалася ў асобным драўляным будынку, мела бібліятэку з 285 кніг і матэматычныя інструменты[xxvii].

Спачатку ў школе выкладалі выключна вучоныя манахі, у ХІХ ст. з’яўляюцца і свецкія выкладчыкі. Педагагічны калектыў складаўся з шасці прафесараў (выкладчыкаў): лацінскай мовы, арыфметыкі, красамоўства, гісторыі, фізікі і матэматыкі, якія штодня па чарзе выкладаліся свае прадметы ва ўсіх класах. Сярод школьных настаўнікаў вядомы базыльяне Ф.Бялдоўскі, М.Лебель, Б.Ляўковіч, Г.Лебель, Б.Гамалінскі, С.Катовіч, С.Ушацкі[xxviii]. Пры школе быў манах, які валодаў лекарскім майстэрствам, і патрэбны набор лекаў.

Вучылі тут таксама геаграфіі, батаніцы, праву, эканоміцы, гісторыі святога пісання, сельскай гаспадарцы, французскай, нямецкай, а з 1800 г. – расійскай мове. Візітатар Барунскай школы ў 1804 г. раіў яе настаўнікам больш часу адводзіць грунтоўнаму вывучэнню польскай і лацінскай моў[xxix].

Уяўленне аб характары вывучаемых дысцыплін дае факт набыцця Барунскай школай ў 1820-я гады ў Вільні, у прыватных друкарнях і кнігарнях Юзафа Завадскага і Францішка Морыца, польскай, лацінскай, французскай і нямецкай граматыкі, «Выпісаў расійскіх», рускага слоўніка, катэхізіса, біблейскай гісторыі, а таксама падручнікаў батанікі, заалогіі (Станіслава Юндзіла), арыфметыкі, геаметрыі, трыганаметрыі, мінералогіі, геаграфіі, гісторыі, фізікі, хіміі, агародніцтва і іншых падручнікаў[xxx].

У розныя часы ў школе займаліся ад 140 да 200 юнакоў ва ўзросце ад 9 да 18 гадоў, найперш сыноў шляхты з з Ашмянскага і суседніх паветаў. У 1783 г. школа мела 180 вучняў[xxxi], у 1803 г. – 150, у 1804 г. - 140, у другім дзесяцігоддзі XIX ст. — каля 200[xxxii]. Найбольш здольныя да навукі выпускнікі працягвалі вучобу ў Віленскім універсітэце.

Бацькі з дальніх і бліжніх ваколіц Ашмян, як успамінае I. Ходзька, прывёзшы ў Баруны сваіх сыноў, вялі ix у царкву да алтара Маці Божай, са слязьмі прасілі яе заступніцтва, бласлаўлялі свае дзіцё і вярталіся дадому. Не адна заплаканая маці выходзіла з экіпажа на апошнім за Барунамі ўзгорку, з якога быў яшчэ відаць крыж царквы, і пасылала гарачыя малітвы туды, дзе засталася наймілейшая ёй істота. А сын у гэты час плакаў, стоячы на вуліцы і паглядаючы на дарогу, на якой знікаў экіпаж[xxxiii].

На чале школы стаяў прэфект, які быў, па словах Адынца, "калі не дыктатарам, то па меншай меры консулам гэтай студэнцкай Рэчы Паспалітай". Усім манастыром кіраваў суперыёр. Ён займаўся, галоўным чынам, царкоўнымі і маянтковымі справамі і непасрэдна ў студэнцкія справы не ўмешваўся Два першыя класы зваліся ніжэйшымі. Іx вучні пагардліва зваліся мінімусамі і не смелі ўздыхаць аб роўнасці, якая панавала сярод вучняў чатырох наступных — вышэйшых класаў. У гэтым вясковым, малым, ціхім закутку, як піша А.Адынец, аднак жа верна адбіўся, як сонца ў кроплі, характар і звычаі "літоўскіх" школ і студэнцкага жыцця ў ix моладзі.

Вучні жылі ў дамах мяшчан вакол рынку. Ім звычайна адводзіліся два пакоі, у якіх жыло столькі чалавек, колькі ложкаў можна было паставіць уздоўж сцяны. Да жыхароў абодвух пакояў або кожнага паасобку быў прыстаўлены гувернёр — звычайна выпускнік гэтай жа школы, званы пенсіянерам. Гувернёры складалі школьны патрыцыят, які непасрэдна сутыкаўся ca школьнымі ўладамі – прэфектам i прафесарамі.

Парадак школьнага жыцця быў наступны. У 6.30 раніцы — студэнцкая імша, у час якой аднаму з прафесараў дапамагалі добраахвотнікі, а гувернёры i шасцікласнікі, седзячы на лавах, спявалі на лаціне літанію да Маці Божай. У 7 гадзін — сняданак, з 8 да 10 і з 12 д 14 гадзін — урокі. Заняткі па мовах працягваліся да 17 гадзін. Рэшта дня служыла для навучання дома, a пасля гэтага — для забаў. Раніцай, з 7.30 да 8.00, на школьным двары стаяў шум i pyx. Тут уголас адбывалася навуковая споведзь адных перад другімі —дэкламаванне ўрокаў.

Прафесары, не маючы часу штодня правяраць урокі ў кожнага вучня, выбіралі для гэтага абавязку найбольш здольных i старанных вучняў — аўдытараў, якія павінны былі рэгулярна напярэдадні заняткаў выслухаць давераных яму калегаў (найбольш—6 чалавек) i паведаміць сваю думку аб ix ведах прафесару. Адказы ацэньваліся па шасці ўзроўнях у спецыяльным спісе — "эраце": "умее", “сумняваецца", "памыляўся ў адказах", "умее не добра", "не дэкламаваў", "не ўмее". На уроках прафесары правяралі справядлівасць выстаўленых адзнак, апытваючы тых ці іншых вучняў. Бяда тады аўдытарам, якія робячы камусьці паблажкі або з-за ўласнай ляноты складалі фальшывыя сведчанні.

Самым высокім саноўнікам у класе быў імператар. На гэту пасаду па чарзе прызначаліся самыя лепшыя вучні. 3 7.30 да 8 гадзін раніцы імператар сядзеў за прафесарскім сталом i ўпісваў у эрату думкі аўдытараў аб іншых i сваю – аб аўдытарах. Утрыманне i запаўненне гэтага спіса было галоўным атрыбутам улады імператара Такая годнасць забяспечвала яму павагу вучняў i прывілеі — ён ніколі ўжо не меў над сабой аўдытара. Гэты парадак меў месца ў першых трох класах, у наступных разлічвалі ўжо на сталы розум i стараннасць саміх вучняў[xxxiv].

Вось у такіх умовах i ў такіх іерархічных стасунках з году ў год у Барунах развівалася каля двух соцень юнакоў. У ix ліку ў першай чвэрці XIX ст. аказаўся Ігнат Ходзька (1794–1861) — ураджэнец вёскі Заблошчына Вілейскага павета Віленскага ваяводства, які потым скончыў са ступенню кандыдата філасофіі Віленскі універсітэт, з’яўляўся членам таварыства шубраўцаў i масонскай ложы ў Мінску, стаў вядомым пісьменнікам, найперш як аўтар шматтомных твораў "Літоўскія малюнкі” і "Літоўскія паданні", створаных пераважна на беларускім матэрыяле. Уладзіслаў Сыракомля прысвяціў яму нарыс “Жыццё і творы Ігната Ходзькі”. Выхаванец Барунскай школы Леанард Ходзька (1800–1871), выхадзец з вёскі Аборкі Ашмянскага павета Віленскай губерні, у далейшым — студэнт Віленскага універсітэта, член таварыства філарэтаў, сакратар М. К. Агінскага, актыўны дзеяч эміграцыі ў Парыжы (з 1826 г.), гісторык, публіцыст, збіральнік i выдавец матэрыялаў па гісторыі Беларусі i Польшчы, член многіх навуковых таварыстваў. Антон Эдвард Адынец (1804–1885) — таксама ураджэнец Ашмянскага павета, які стаў знакамітым паэтам, перакладчыкам, публіцыстам, мемуарыстам, сябрам Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тамаша Зана, Ігната Дамейкі; філарэтам, адбываўшым у 1823–1824 г. заключэнне, рэдактарам "Віленскага весніка" у 1841–1859 г. Барунскі выхаванец Юльян Корсак (1806–1855) са Слонімскага павета — паэт, перакладчык на польскую мову Гарацыя, Шылера, Байрана, Шэкспіра i іншых класікаў сусветнай літаратуры, прыяцель юнацтва I. Ходзькі, сябар А. Міцкевіча[xxxv]. Усе яны —ураджэнцы нашага краю, выхадцы са шляхты, дзеячы беларускай польскамоўнай культуры. Усе ў 1800-я –1810-я гг. пачыналі ўзыходжанне на вяршыні еўрапейскай навукі i культуры ў Барунскай базыльянскай школе. Іx усіх перажыў Антон Адынец, адзін з апошніх засталых у жывых філарэтаў. 60 год яго цяжкай творчай працы склалі цэлую эпоху ў жыцці некалькіх пакаленняў, якія вучыліся жыць i кахаць па творах Адынца[xxxvi].

Паводле I. Ходзькі, жыццё ў Барунах у цэлым не было надта вясёлым: жыццё ў аддаленні ад родных, сум, нудная i прымусовая праца, безагаворачная паслухмянасць, кара, часта незаслужаная, — усе гэта давала дзецям пакаштаваць першыя горычы самастойнага жыцця. Канікулы, праведзеныя дома, успрымаліся выхаванцамі як рай. Зусім розныя, супрацьлеглыя пачуцці i ўспаміны пакідалі ў студэнтаў царква i школа. Яны былі як неба i зямля, як рай i пекла. Калі дзеці ў царкве, успамінае пісьменнік, школа закрытая i чакае, каб ix зноў прыгнятаць. "У царкве гімны і песні, паўтараемыя гучным хорам, мілыя сэрцу i вуху студэнта, ... ў школе штодзённы плач i архіплач кожную суботу"[xxxvii].

У студэнцкай капліцы, паводле мемуараў I. Ходзькі, захоўвалася школьная харугва. На ёй з аднаго боку была выява школьнай заступніцы Маці Божай, вышытая на белым атласе, на другім баку — каласісты сноп збожжа – эмблема плёну навукі, якую вучні растлумачвалі па-свойму: "Вучыся, асёл, добра — будзеш мець хлеб"[xxxviii].

Найлепшыя ўспаміны пісьменніка пакінуў "ксёндз фізік". Паводле даных Расійскага дзяржаўнага гістарычнага архіва ў Пецярбургу, прафесарам фізікі "во всенародном Борунском училище" у 1804–1811 г. быў Юльян Іванавіч Спірыдовіч, выхадзец з беларускай шляхты[xxxix].

У рукапісным аддзеле бібліятэкі Віленскага універсітэта намі выяўлены штомесячныя рапарты дырэктараў (гувернёраў) Барунскай школы за 1816–1818 г. з характарыстыкай стараннасці, паслухмянасці, паспяховасці і паводзін вучняў. У ix спісе — Антон Адынец i Леанард Ходзька, якія мелі ў гэтым журнале найлепшыя характарыстыкі. Згодна з рапартам за студзень 1817 г., А. Адынец — гэта вучань IV класа, які меў 13 гадоў, жыў на кватэры, рэгулярна наведваў школу, вучыў урокі, быў старанны, добры характарам, паслухмяны[xl].

Леанард Ходзька быў старэйшым, з'яўляўся сваяком А. Адынца i не раз наведваў яго дом як бліжэйшы да Барун. Ix адносіны насілі характар сардэчнай прывязанасці, якая з гадамі перарасла ў сяброўства. Леанард аказаў вялікі літаратурны ўплыў на Антона, перапісваючы для сябе i даючы сябру чытаць розныя вершы. Менавіта такім чынам А.Адынец упершыню, будучы ў школе, пазнаёміўся з творамі Шылера. Чытанне Шылера ў польскім перакладзе падштурхнула да самастойнага вывучэння нямецкай мовы, якая, у адрозненне ад моў расійскай i французскай, не ўваходзіла ў абавязковую праграму навучання[xli].

Школьнае дзяцінства А.Адынца пачалоcя ў верасні 1813 г. Няпростымі былі яго першыя крокі ў навукі. Аддаленне ад бацькоўскага дома (недзе на мілю), выключна хлапечае таварыства абудзілі ў ім спачатку такі сум, што адзінай палёгкай было глядзець з-пад званіцы на ўзгорку на дах і дрэвы роднай хаты і плакаць. Аднойчы, не вытрымаўшы і нікому не сказаўшы, пайшоў дамоў. У пагоню прыскакаў конны пасланец ад яго гувернёра Брадоўскага. Энергічны і здольны чалавек, удзельнік вайны 1812 г, таксама барунскі выхаванец, Баніфацый Брадоўскі меў рэпутацыю найлепшага школьнага педагога. Пазней, закончыўшы Віленскі універсітэт, ён стаў настаўнікам, a потым і дырэктарам гімназіі ў Вільні.

Бацька Антона сам адвёз уцекача ў Баруны. Пазбегнуць пакарання дапамагла паэзія — школьны прэфект, прыяцель бацькі А.Адынца, неяк хваліў вершы Антона. Ф.Брадоўскі ж устроіў тады сапраўдную педагагічную камедыю.

3 тых часоў А.Адынец стаў адным з самых паслухмяных і старанных вучняў, дзякуючы чаму меў прыхільнасць і ласку з боку педагогаў, якая ўвесь час узрастала і была відавочнай для школьных калег, даўшых яму мянушку "Любімчык". Антон і на самай справе аказаўся ў шэрагу самых лепшых вучняў — вучоба яму давалася лёгка, без вялікіх намаганняў. 3 першых жа тыдняў знаходжання ў школе ён удастоіўся гонару стаць аўдытарам, a ў другім квартале ужо быў прызначаны імператарам

Каб пасароміць старэйшых узростам і рослых невукаў, быўшых, як пра ix гаварылі, "пад вусам", Антона як маладзейшага і найменшага ростам прызначылі аўдытарам менавіта над імі. Калі прыходзіў час "дэкламавання ўрокаў" (праверкі заданняў), гэтыя паны, расказвае ў сваіх успамінах А.Адынец, каб улагодзіць мяне, завялі звычай катаць мяне на плячах па школьным двары, адказваючы пры гэтым урокі. Язда так падабалася, што ў знак падзякі ён запісваў у эраце лепшыя адзнакі, чым таго заслугоўвалі яго падапечныя. Гэтым ён нярэдка даваў повад для ўласнага пакарання — часта пакутаваў сярод класа на каленях. Але гэта не шкодзіла рэпутацыі пачынаючага аўдытара сярод прафесараў, якія не толькі не папракалі яго, але нават і ўпаўнаважвалі на гэту язду "на аслах", жартуючы нават тады, калі з прычыны яе загадвалі караць Антона. Усе гэта замацоўвала за ім прозвішча Любімчыка. У асобе ж сваіх падапечных ён меў заўзятых абаронцаў у час патасовак і боек.

Тры гады па ўсіх прадметах імператарская карона па чарзе пераходзіла ад Антона да яго аднакласніка Гераніма Умястоўскага, старэйшага на 2 гады, стараннага, акуратнага, разумнага, але зусім непадобнага да Антона. Геранім меў практычны розум, творчасці ж яму не хапала — гаварыў толькі пра тое, што бачыў i рабіў. Натуры хлопцаў адрозніваліся настолькі, што яны не маглі стаць сябрамі.

А.Адынец не ўспамінае ў мемуарах, каб у першых двух класах ён пісаў вершы. Школьныя навукі пра ix не ўпаміналі, а штуршка збоку не было. Аднак чытанне літаратурных твораў з'яўлялася яго любімым заняткам. Яно развівала ўяўленне, давала магчымасць марыць. У трэцім класе пачалася размова аб лацінскай і польскай паэзіі і літаратуры. Вучылі на памяць вершы на абедзвюх мовах, а для практыкаванняў тлумачылі лацінскі тэкст па-польску. Шмат увагі ўдзялялі тлумачэнню старажытнарымскіх аўтараў Гарацыя, Плінія, Цыцэрона, Няпота, Вергілія. Аўтарытэт А.Адынца сярод калегаў стаў узрастаць, бо вершаваныя практыкаванні 11-гадовага хлопца былі найлепшымі

Агульная цікавасць да чытання звязала Антона з Каролем Ласковічам, Юрыем і Сікстам Ясевічамі і Янам Турчынскім — усе яны равеснікі, шляхецкія сыны. На глебе цікавасці да чытання і паэзіі ўзнікла сяброўства са старэйшым на 4 гады вучнем V класа Антоніем Фрэйентам — слаўным школьным паэтам, імя якога і нават абрыс характару ўвекавечаны ў паэзіі Адама Міцкевіча. Фрэйента, вясёлага, жывога, жартаўлівага, нават прынялі ў свае таварыства гувернёры-пенсіянеры, любілі прафесары. Фрэйент вельмі падабаўся Адынцу ўжо ў І-ІІ класе, але той не звяртаў на яго як на мінімуса ніякай увагі. Далучыўшыся да сяброўскай групы, Фрэйент ажывіў яе сваёй весялосцю. Закончыўшы Барунскую школу, ён паступіў у Віленскі універсітэт і там таксама стаў улюбёнцам калегаў, прыяцелем усіх вершаскладальнікаў, з якімі А.Адынца першы і знаёміў.

Кнігі сябры бралі з асабістых бібліятэк суседніх паноў Заблоцкага і Закрэўскага, чыталі ix па чарзе, а потым разам абмяркоўвалі. Гэта была для ix больш цікавая забава, чым гульні на рынку ў мяч ці ў снежкі, што рабілі астатнія вучні. У коле Г.Умястоўскага ў той жа час абмяркоўвалі знаёмых жыхароў павету.

У III класе сябры пазнаёміліся з "Энеідай" і "Іліядай" Гамера. “Мая галава запалала як Троя,”—успамінае Антон. Пасля гэтага вучні падзяліліся на траянцаў і грэкаў. Рынкавая плошча, якая для іншых была звычайным месцам бегатні і гульняў, стала для ix полем бітваў пад Трояй. Цэлыя 2 гады гулялі ў гэтую гульню. Часамі, назіраючы за ёй, спачувалі таму ці іншаму боку гувернёры і нават прафесары.

Усе выхадцы з гэтай сяброўскай трупы, як піша А.Адынец, занялі ў жыцці больш-менш выдатныя месцы — кожны ў сваёй сферы дзейнасці — і пакінулі пасля сябе след і годную памяць. У той час, як ніхто з рэалістаў групы Г.Умястоўскага, хоць і добра вучыліся ў школе, не перасягнуў магчымасці свайго стану і не распаўсюдзіў сваю дзейнасці і ўплыву далей межаў сваёй "парафіі".

Сікст Ясевіч, для якога на першым плане заўсёды былі гераізм і рэлігійны аскетызм, вучыўся потым у Віленскім універсітэце. У 1828 г. пакінуў яго і пайшоў на руска-турэцкую вайну, дзе вылучыўся ў баях. Па вяртанні быў абраны начальнікам земскай паліцыі Вілкамірскага павету. Слава пра яго як пра абаронцу пакрыўджаных, ахоўніка грамадскага парадку і гразу ўсякага роду злачынцаў разышлася ў краі, і ён быў абраны членам апеляцыйнага суда ў Коўне. Але пасля смерці жонкі ім авалодалі думы аб вечным. Ён парваў са светам, хацеў стаць манахам ордэна капуцынаў, чаму, адна, перашкодзілі фармальнасці. Сікст стаў весці жыццё пустэльніка. У амаль 50-гадовым узросце паступіў у Віленскую епархіяльную семінарыю, потым быў прызначаны яе інспектарам.

Чыноўнікам міністэрства асветы стаў Кароль Ласковіч.

У школьным жыцці А.Адынца пакінуў добры след яго гувернёр, выпускнік Барунскай школы Ігнат Ясюковіч — чалавек здольны і працавіты, чаму і абавязаны сваёй далейшай кар'ерай: атрымаў у Вільні ступень магістра, займаў пасаду ў міністэрстве юстыцыі ў Пецярбургу, быў старшынёй апеляцыйнага суда ў Коўне. Ён не пераставаў даваць сваім падапечным добразычлівыя парады i перасцярогі. Ясюковіч хацеў адвярнуць Антона ад пісання вершаў i пагоні за літаратурнай славай, павярнуць да нечага больш практычнага, хацеў умясціць яго думкі ў вузкія рамкі навукі, чым нямала пашкодзіў маладому паэту. Але сваёй мэты не дасягнуў. Антон жа застаўся абавязаным яму многім добрым як у школе, так i ва ўніверсітэце.

Будучы ў IV класе, А.Адынец ездзіў у Вільню, дзе разам са сваімі сябрамі, тады ўжо студэнтамі універсітэта Фрэйентам і Людвікам Шпіцнагелем, сынам вядомага прафесара медыцыны-уладальніка вёскі Загор'е ля Барун, удзельнічаў у студэнцкай маёўцы. Тады і адбылося знаёмства з Тамашам Занам, Янам Чачотам, Ігнатам Дамейкам ды іншымі філаматамі. Па просьбе Чачота Антон дэкламаваў на маёўцы вершы. Калі ж закончыў, Т. Зан пацалаваў яго. “Гэта было для мяне нібы першае памазанне,” — піша Адынец. На наступны год на гэткай жа самай маёўцы яго пазнаёмілі з Адамам Міцкевічам. 3 усіх гэтых знаёмстваў потым на дзесяцігоддзі вырасла шчырае ўзаемнае сяброўства.

Самай страшнай з'явай і прывідам для вучняў усіх павятовых школ быў візітатар, які штогод па даручэнню Рады Віленскага універсітэта аб'язджаў школы, аглядаў, экзаменаваў, а потым даваў справаздачу пра вынікі інспекцыі на пасяджэнні гэтага ж Савета. Савет прызначаў у візітатары прафесараў універсітэта, найбольш знакамітых i "светлых" абывацеляў (напрыклад, Адама Храптовіча, Яна Ходзьку) ці правінцыялаў базыльянскага ордэну. Візітатар для студэнтаў увасабляўся ў святло і жах каметы, час прышэсця якой клапатліва вылічваўся, а самое з'яўленне віталася з перапудам. Ды й самі прафесары не без пэўнай боязі чакалі, якую ж думку аб ix школе прадставіць універсітэту візітатар. У час адной з такіх інспекцый адбылося знаёмства Адынца з візітатарскім сакратаром, паэтам-сатырыкам Ігнатам Легатовічам, а потым і з самім візітатарам – паэтам, ксяндзом, прафесарам кананічнага права і дэканам юрыдычнага факультэта Віленскага універсітэта Янам Канты Хаданіем.

Вучэбны год, як і ва ўсіх школах, штогод завяршаўся публічным экзаменам. Ён адбываўся ў дзень святога Пятра і Паўла, 29 чэрвеня, ужо не ў класе, а ў царкве. Так было i ў 1820 г., калі заканчваў школу А.Адынец.

Царкву запоўніла публіка: бацькі, бліжэйшыя суседзі, павятовыя чыноўнікі з Ашмян. Але ўсе гэтыя зоркі гаслі пры бляску славы прэлата Віленскай капітулы, візітатара Я.К.Хаданія, які ў кананічным адзенні і доктарскім берэце сядзеў на крэсле, устаноўленым на памосце, нібы на троне. Па баках ад яго сядзелі ашмянскі павятовы маршалак і суперыёр Барунскага манастыра. Усе класы па чарзе давалі справаздачу перад гэтым трыумвіратам. Але толькі лепшыя вучні мелі права адказваць на пытанні і дэкламаваць вершы, дэманструючы такім чынам дасягненні свайго класа.

Галоўнымі дзеючымі асобамі на такіх урачыстасцях былі выпускнікі. У тым, 1820 годзе, іх было толькі 7 – з больш чым трыццаці вучняў, якія прышлі ў першы клас, але або на палове шляху перарвалі навучанне і пайшлі ў свет з ніжэйшых саслоўяў, або засталіся ззаду за гэтай сямёркай. Плеяду выпускнікоў 1820 г. складалі бліжэйшыя прыяцелі і прыхільнікі Антона Адынца. Усе яны збіраліся далей вучыцца ў Віленскім універсітэце. Але на той год з Ашмянскага павету прыбыў у Вільню толькі адзін Антон. З лагеру рэалістаў закончылі школу толькі сам Геранім Умястоўскі і яго брат Гілярый, але ва універсітэт яны не пайшлі.

Паводле звычаю, экзамен пачынаўся і завяршаўся прамовамі выпускнікоў з трыбуны, устаноўленай пасярод царквы і пакрытай дыванамі. Адынцу выпала выступаць з апошняй прамовай. Ён завяршыў яе такім прачулым і патэтычным пажаданням прафесарам, школе, калегам, што да глыбіні душы закрануў слухаючую публіку, якая шчодра адарыла яго апладысментамі. Пасля публічных экзаменаў старэйшыя вучні ставілі тэатральныя прадстаўленні дзеля забавы тых, хто прыязджаў на гэты выпускны абрад.

Пасля ўсіх урачыстасцяў – гэта ўжо расказваў І.Ходзька – заслона з царкоўнага алтара ападала і адкрываўся цудадзейны абраз Маці Божай ў абрамленні зорак з дарагіх камянёў і крышталёў. Усе, старыя і маладыя, падалі на калені і пакорліва схілялі да зямлі галовы. Пеў хор чыстых добрых дзіцячых галасоў. Колькі сэрцаў адразу, колькі малітваў у гэты час узносілася да Бога, колькі надзей усялялася ў сэрца. Потым алтар зачыняўся. Гучаў марш. Усе выходзілі з царквы і і раз’язджаліся. Баруны заставаліся пустымі і глухімі»[xlii].