Міхаіл Каяловіч і «западно-русская» гістарыяграфічная школа пра Берасцейскую унію

«Западноруссизм» - плынь у грамадскай думцы і гістарыяграфічная школа, якая адмаўляла гістарычнасць беларусаў як самастойнай і самабытнай этнічнай адзінкі, атаясамлівала іх з велікарускім этнасам.

“Западно-руссизм” бярэ пачатак ад тых колаў праваслаўнага і уніяцкага духавенства, што ў сваёй барацьбе з польска-каталіцкім уціскам у ХVІІІ ст. пачалі арыентавацца на Расію. “Хросным бацькам” заходнерусізма быў літоўскі епіскап Іосіф Сямашка, які падрыхтаваў і ў 1839 г. ажыццявіў скасаванне Берасцейскай царкоўнай уніі на Беларусі. Ідэаолагам заходнерусізма стаў вядучы дарэвалюцыйны даследчык уніяцтва, прафесар Пецярбургскай духоўнай акадэміі Міхаіл Каяловіч – выхадзец з сям’і уніяцкага святара з Беласточчыны. Ён аформіў яго у тэорыю у 60 – 70-я г. ХІХ ст., пасля падаўлення паўстання К.Каліноўскага.

Даследаванне гісторыі уніі стала справай жыцця Каяловіча, прынесла яму прызнанне ва ўрадавых колах Расійскай імперыі і сталічным навуковым свеце. Берасцейская унія ўяўлялася Каяловічу тым вузлом, развязаўшы які, можна было шмат што зразумець і растлумачыць у беларускай мінуўшчыне. У лёсе уніі для яго нібы сканцэнтраваўся лёс усёй «Заходняй Расіі».

Сваю канцэпцыю уніі Міхаіл Восіпавіч выклаў у шэрагу навуковых прац, галоўнай з якіх з’яўляецца двухтамовая «Литовская церковная уния, у доктарскай дысертацыі «История воссоединения западнорусских унитов старых времен», у публіцыстычных артыкулаў, падрыхтаваных ім да друку зборніках дакументаў, у публічных лекцыях для пецярбургскай эліты, у панегірыках “магільшчыкам” уніі І.Сямашку і В.Лужынскаму.

Даследчык быў не бесстароннім суддзёй у рашэнні праблемы гісторыі уніі, а выступіў хутчэй у ролі пракурора з абвінавачваннем у яе адрас. Каяловіч не імкнуўся, як ён сам прызнаваўся, да «бесплодной погони за объективной истиной». У аснову трактоўкі уніі ён паклаў славянафільскі суб’ектывізм, які грунтаваўся на прызнанні месіянскай ролі Расіі, перавагі расійскай цывілізацыі і адмаўленні за Беларуссю права на самастойны, па-за межамі Расіі, шлях нацыянальна-культурнага і рэлігійнага развіцця.

Унія, паводле Каяловіча, – адна з тых заганных рэчаў, якія даў каталіцкі Захад. Ён ігнараваў яе ўнутраныя прычыны. Адзначаў, што ідэя уніі вітала ў галовах немалой колькасці людзей з духавенства, свецкай знаці, мяшчан і ўяўлялася ім справай зусім годнай, але сцвярджаў, што пайшлі на яе адны нягоднікі, якія дзейнічалі па чужых указаннях. Робячы правільную пасылку аб спалучэнні прымусу і добраахвотнасці пры распаўсюджанні уніі, аўтар там не менш падае яе выключна як жахлівы і трагічны час пакут і супраціву праваслаўных. У той жа час ён прызнае факт моцнага супраціўлення уніятаў пераводу ў праваслаўе ў канцы ХVIII – першай палове ХІХ ст.

Паслядоўнікамі і вучнямі М.Каяловіча былі гісторыкі Іван Чыстовіч, Юльян Крачкоўскі, Платон Жуковіч, Грыгорый Шавельскі, Сцяпан Рункевіч і інш. Усе яны – спецыялісты па уніяцка-праваслаўным узаемадачыненням. М.Каяловіч і П.Жуковіч у Пецярбургу, Ю.Крачкоўскі ў Вільні стварылі цэлую школу па вывучэнню праблем уніяцтва. Яна трактавала Берасцейскую унію ў духу ўвараўскай формулы «праваслаўе, самадзяржаўе, народнасць». Заключэнне уніі яны падавалі з’явай выпадковай, накінутай, уніяцкую царкву – чужой і варожай беларускаму народу, паслухмянай зброяй у руках езуітаў і палякаў для яго акаталічвання і паланізацыі. Яны абсалютызавалі прымус у пашырэнні і дзейнасці уніяцкай царквы. Яе ліквідацыю лічылі актам вялікай мудрасці царызма і вяртаннем беларускага народа ў тое, нібы яму гістарычна наканаванае, адзінае з Расіяй, рэчышча духоўна-рэлігійнага і нацыянальна-культурнага развіцця, з якога прымусіла збочыць Брэсцкая унія 1596 г. Дэунізацыю канца ХVІІІ-ХІХ ст. лічылі добраахвотным актам, адмаўлялі факт рэпрэсій адносна іншадумных.

Сфармаваны гістарыяграфіяй Расійскай імперыі, пры дапамозе мясцовых «западно-руссов», адыёзны вобраз быў прышчэплены да гістарычнай свядомасці усходнеславянскіх народаў.

С.В. Марозава

Жукович Платон Николаевич (26.IX(8.Х).1857, г.Пружаны – 30.ХІ (12.ХІІ).1919) – белорусский историк, исследователь истории Беларуси, Польши и Украины второй половины ХVI – первой половины XIX в., педагог. Член-корреспондент Российской Академии наук. Из семьи священника. В 1871 г. окончил Кобринское духовное училище, в 1877 – Литовскую духовную семинарию, в 1881 - Петербургскую духовную академию. Был учеником профессора этой академии, исследователя истории униатской церкви и идеолога западно-руссизма Михаила Осиповича Кояловича. Преподавал в Полоцком духовном училище, в Вильно, с 1891 – доцент кафедры русской гражданской истории Петербургской духовной академии, с 1894 – профессор. После закрытия академии работал в Государственной публичной библиотеке им.Салтыкова-Щедрина в Петербурге. В 1918 избран членом-корреспондентом Академии наук. В 1918 г. в Петрограде входил в Белорусское вольноэкономическое общество.

Исследовал религиозные отношения в Речи Посполитой, политику России на территории Беларуси после разделов Речи Посполитой. Находился на позициях русской официальной историографии, утверждал, что православное население ВКЛ всегда стремилось под власть русского царя. Разделы Речи Посполитой рассматривал как решение российским государством одной из своих главных задач – объединения трех ответвлений русского народа.

Автор книг: «Кардинал Гозий и польская церковь его времени» (СПб., 1882, магистерская диссертация), «Об основании и устройстве главной духовной семинарии при Виленском университете (1803 – 1832 гг.)» (СПб., 1887), «О профессорах богословского факультета Виленского университета в настоящем столетии» (СПб., 1888), «Борьба против унии на современных ей литовско-польских сеймах (1595 – 1600 гг.)» (СПб., 1897), «Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унией» (Вып. 1 – 6, СПб., 1901 – 1912, докторская диссертация).

Литература:

1. Грыгор'ева В. Жуковіч Платон Мікалаевіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. – Мн., 1996. – С. 374.

2. Жуковіч Платон Мікалаевіч // Мысліцелі і асветнікі Беларуси. Х – ХІХ стагаддзі: Энцыклапедычны даведнік. – Мн., 1995. – С. 429–430.

3. Тураева Е.Ф. П.Н.Жукович // Дела и дни. – 1920. – Кн. 1.

C. В. Морозова

Мараш Яков Наумович (25.XII.1917 (7.I.1917), г. Гродно – 25.IX.1990) – белорусский историк, исследователь истории католической церкви в Белоруссии. Доктор исторических наук (с 1973), профессор (с 1974). Окончил гродненскую гимназию. В 1936 – 1939 учился на историко-филологическом факультете Виленского университета, окончил Львовский университет. Работал учителем, директором школы в Саратовской области (в 1941–1945), затем в Гродно. С сентября 1946 г. в Гродненском педагогическом институте (с 1978 г. университет): преподаватель, доцент, декан исторического факультета, заведующий кафедр истории СССР и истории БССР. Являлтся основателем студенческого историко-краеведческого кружка, который действует и поныне, активно участвовал в работе общества охраны памятников истории и культуры.

Основная тема научных исследований – история католической церкви на территории Беларуси и Литвы (преимущественно в ХVI–XVIII в.): земельная собственность епархий и монашеских орденов, положение крестьян в церковных владениях, политическое и идеологическое влияние папства в Беларуси, его роль в заключении Брестской церковной унии 1596 г., антиуниатская и антикатолическая борьба, борьба католического духовенства против идей вольномыслия и атеизма. Собирал для своих исследований материалы в архивах Беларуси, Литвы, России, Польши. Разыскал и ввел в научное обращение уникальный источниковый материал.

В 1954 г. в Белгосуниверситете защитил кандидатскую диссертацию. В связи с необходимостью считаться с политическими обстоятельствами она в конечном итоге получила заидеологизированное название «Агрессия католицизма и Ватикана в Литве и Белоруссии в конце ХVI - начале XVII вв.». В 1968 г. вынес на обсуждение ученого совета Белгосуниверситета докторскую диссертацию «Ватикан и Белоруссия: Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии (1569 – 1795 гг.)», в автореферате которой доказывал наличие реальных исторических условий для распространения в ХVII-XVIII в. в Белоруссии униатской церкви, что много лет не признавалось функционерами исторической науки. На обсуждении был обвинен в объективизме, который в то время понимался как отсутствие партийного подхода к историческим источникам. Издав книги «Из истории борьбы народных масс Белоруссии против экспансии католической церкви» (Мн., 1969) и «Ватикан и католическая церковь в Белоруссии (1569–1795)» (Мн., 1971), в 1972 г. защитил докторскую диссертацию. В новом автореферате история униатства трактовалась в соответствии с официальной версией.

Является автором книг «Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии ХVІІІ века» (Мн., 1974), «Политика Ватикана и католической церкви в Западной Белоруссии (1918–1939)» (Мн., 1983) и др., многочисленных статей (Роль Ватикана в подготовке и утверждении Брестской унии 1596 г. // Вопросы истории религии и атеизма. – М., 1962. – № 11. – С. 216–238; и др.). Работы Я.Н.Мараша, значительно углубляя изучение проблем истории католической церкви в Белоруссии, были написаны в соответствиии с требованиями и уровнем исторической науки 60-х – 70-х г., на основе марксистско-ленинской методологии. В "Очерках истории экспансии католической церкви в Бе­лоруссии ХVІІІ века" ввелв научный оборот уникальные статистические данные из Центрального государственного исторического архива Литвы в Вильнюсе, доказывавшие факт доминирования униатов в конфессиональной структуре населения Беларуси в конце ХVIIІ в. В соответствии с ними, в 1790 г. в белорусских поветах ВКЛ в их тогдашних переделах было 16 кальвинистских, 143 правос­лавных, 183 католических и 1999 (из них 201 – в городах, ос­тальные – в сельской местности) униатских приходов.

Создал свою школу, из которой вышли исследователи истории религии и церкви в Беларуси Н.В.Павлюченко, Т.Б.Блинова, С.В.Полуцкая, И.О.Федоров, С.В.Дейкалова.

Литература:

1. Батвіннік М. Я.Н.Мараш // Беларускі гістарычны часопіс. – 1997. - № 1.

2. Кондрашова С.А. Личный фонд профессора Я.Н.Мараша в Госархиве Гродненской области // Шлях у навуку. – Мн., 1997. – С.222 – 225.

3. Фёдараў І. Мараш Якаў Навумавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі:

4. У 6 т. Т. 5. – Мн., 1999. – С. 73.

5. Федоров И.О. Яков Наумович Мараша – ученый, педагог, гуманист // Шлях у навуку. – Мн., 1997. – С.199 – 206.

6. Ярмусік Э.С. Фонд прафесара Я.Н.Мараша ў Дзяржаўным архіве Гродзенскай вобласці як гістарычная крыніца // Шлях у навуку. – Мн., 1997. – С. 226 – 233.

С. В. Морозова

[1] Кутузова Н.А. Нация, религия и государственность в полемической литературе Беларуси конца ХVI – первой половины ХVII вв. / Научный редактор Е.С.Прокошина. – Мн., 1998. – С. 89.

[2] Коялович М.О. Чтения по истории Западной России. – СПб., 1884. – С. IV.

[3] Коялович М. Иосафат Кунцевич (Из истории литовской церковной унии) // Православное обозрение. – 1861. – № 5. – С. 50–66.

[4] Там сама. С. 51–53, 56.

[5] Там сама. С. 50, 55, 59.

[6] Там сама. С. 63, 64.

[7] Говорский К. Иосафат Кунцевич, униатский полоцкий архиепископ. – Вильна, 1865. – 32 с.

[8] Говорский К. Иосафат Кунцевич, униатский полоцкий архиепископ. – Вильна, 1865. – С. 3, 4, 5, 10, 15.

[9]Там сама. С. 5, 6–7.

[10] Там сама. С. 17.

[11] Там сама. С. 3, 4, 14.

[12] Martinov S. Saint Josaphat et ses detracteurs. – Lion, 1875.

[13] Guepin A. S. Iosaphat archeveque de Polock. – Paris, 1875. – V. 1–2; Guepin A. Un apotre de l’Uniondes Eglis an XVII siecle Saint Josaphat et l’Eglise Greko–slave en Pologne et en Russie. – Paris, 1897–1898. – Vol. 1–2.

[14] Pełesz J. Geschichte der Union der ruthenischen Kirche mit Rom von den al­testen Zeiten bis die Gegenwart. – Wien, 1878–1880. – Bd. 1–2.

[15] Conteiri N. Vita di S. Giosafat. – Roma, 1867.

[16] Looshorn J. Der heilige Martyrer Josaphat Kuncevicz, Erzbischof von Polock. – Munchen, 1898.

[17] Коялович М.О. Чтения по истории Западной России. – СПб., 1884. – С. 228–229.

[18] Коялович М. Иосафат Кунцевич (Из истории литовской церковной унии) // Православное обозрение. – 1861. - № 5. – С. 51.

[19]Нікалаеў М. Дабрахотаў Пракопій Нілавіч // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 3. – Мн., 1996. – С. 185–186.

[20] Жукович П.Н. О неизданных сочинениях Иосафата Кунцевича. – СПб, 1910. – 33 с.

[21] Жукович П.Н. О неизданных сочинениях Иосафата Кунцевича. – СПб, 1910. – С. 9, 13.

[22] Там сама. С. 24–25.

[23] Там сама. С. 1–2, 4, 26.

[24] Там сама. С. 23–24.

[25] Там сама. С. 22.

[26] Там сама. С. 13.

[27] Там сама. С. 10, 26, 28, 29.

[28]Карский Е.Ф. Белорусы. – Т. ІІІ: Очерки словесности белорусского племени. – Ч. 2: Старая западно–русская письменность. – Петроград, 1921. – С. 143.

[29] Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі: Спроба паясьніцельнай кнігопісі ад канца Х да пачатку ХІХ стагодзьдзя. – Коўна, 1926. – С. 518.

[30]Там сама. С. 530.

[31] Иосафат Кунцевич // Беларусь. – 1944. – № 1. – С. 43.

[32] Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов: В 4 т. – Мн., 1959. – Т. 1. – С. 442–445; Социально – политическая борьба народных масс Белоруссии: Конец ХІV в. – 1648 г.: Сборник документов и материалов: В 3 т. / Сост. З.Ю.Копысский и др. – Мн., 1988. – Т. 1. – С. 206–213, 216–217, 219–222; Памятники философской мысли Белоруссии ХVІІ – первой половины ХVІІІ в. / В.В.Дубровский, М.В.Кашуба, С.А.Подокшин и др. – Мн., 1991. – С. 76–80; Уния в документах: Сборник / Сост. В.А.Теплова, В.И.Зуева. – Мн., 1997. – С. 188–190.

[33] Panucević Sv. Josaphat Archijapiskap Polacki. 1623–1963: Referat ćytany na Tydni Chryścijanskaj Jednaści 19 studzienia 1963. – Chikago, 1963. – 256 с.

[34] Пануцэвіч В. Сьвяты Язафат, архіяпіскап полацкі. – Полацак, 2000. – 268 с.

[35] Там сама. С. 81, 87.

[36] Там сама. С. 73.

[37] Пануцэвіч В. Сьвяты Язафат, архіяпіскап полацкі. – Полацак, 2000. – С. 123.

[38] Там сама. С. 126.

[39] Прокошина Е.С. Мелетий Смотрицкий. – Мн., 1966; Короткий В.Г. Творческий путь Мелетия Смотрицкого. – Мн., 1987.

[40] Кузьмичев П. Из истории униатской церкви. – Гомель, 1993. – С. 28.

[41] Там сама. С. 30.

[42] Паўлаў М. Забойства Іасафата Кунцэвіча. – Віцебск, 1996. – С. 8.

[43] Там сама.– С. 30.

[44] Там сама. С. 31.

[45] Там сама. С. 32–33.

[46] Там сама. С. 31–32.

[47] Паўлаў М. Забойства Іасафата Кунцэвіча. – Віцебск, 1996. – С. 11, 30.

[48] Там сама. С. 24–25, 33.

[49] Гайдук М. Брестская церковная уния 1596 года – Мн., 1996.

[50] Там сама. С. 63–65.

[51] Казуля С. Кунцэвіч Іасафат // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т. 4. – Мн., 1997. – С. 305.

[52] Якубоўскі У. Іазафат Кунцэвіч як дзеяч хрысціянскага яднання // Брэсцкай царкоўнай уніі - 400: Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі. – Брэст, 1997. – С. 68–69.

[53] Там сама. С. 70.

[54] Кутузова Н.А. Нация, религия и государственность в полемической литературе Беларуси конца ХVI – первой половины ХVII вв. / Научн. ред. Е.С.Прокошина. – Мн., 1998. – С. 21, 89.

[55] Cаверчанка І. Aurea medioсritas. Кніжна–пісьмовая культура Беларусі: Адраджэнне і ранняе барока. – Мн., 1998

[56] Там сама. С. 95.

[57] Там сама. С. 162.

[58] Там сама. С. 212.

[59] Там сама. С. 237–244.

[60] Войніч І. Сільвестр Косаў і Язафат Кунцэвіч – повязь царкоўных іерархаў // Беларускі гістарычны агляд. – 2000. - № 7. – С. 402–409.

[61] Там сама. С. 402–403.

[62] Войніч І. Сільвестр Косаў і Язафат Кунцэвіч – повязь царкоўных іерархаў // Беларускі гістарычны агляд. – 2000. - № 7. – С. 403–404.

[63] Там сама. С. 403–409.

[64] Там сама. С. 408.

[65] Падокшын С.А. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры. – Мн., 2003. – С. 274–275.

[66] Расійскі дзяржаўны гістарычны архіў, г. Санкт-Пецярбург (далей – РДГА). Ф. 797, воп. 87, спр. 18, арк. 14–32; Марозава С. Місія камергера Скрыпіцына // Історія релігій в Украіні: Науковий щорічник. 2005 рік. Кніга 1. Львів, 2005. С. 365–371.

[67] Radwan M. Carat wobec kosćioła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim. 1796–1839. Roma–Lublin, 2001. S.174.

[68] РДГА. Ф. 797, воп. 87, спр. 18, арк. 27 адв.–28.

[69] Тамсама, арк. . 21 адв., 31.

[70] РДГА.. Ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 43 адв.

[71] Тамсама, арк. 6 адв., 24.

[72] Дзяржаўны архіў Расійскай Федэрацыі, г. Масква (далей – ДАРФ). Ф. 109, IV экспедыцыя. 1838 год, воп. 178, спр. 212, арк. 6 адв.–21.

[73] Сушков Н.В. Воспоминания о митрополите Литовском и Виленском Иосифе и об уничтожении унии в России. М., 1869. С. 8.

[74] Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы (далей - ДГАЛ). Ф. 634, воп. 1, спр. 47, арк. 19, 28, 54, 72, 77, 79, 104.

[75] РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23442, арк. 1 адв.; Пятидесятилетие (1389–1889 г.) возсоединения с православною церковию западно-русских униатов: Соборные деяния и торжественные служения в 1839 году. СПб., 1889. С. 52.

[76] РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23442, арк. 1 в.

[77] РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 1–2 адв.

[78] Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы (далей - ДГАЛ). Ф. 421, воп. 1, спр. 552, арк. 3 адв.

[79] РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 29–29 адв., 32.

[80] ДГАЛ. Ф. 378. 1839 год, палітычны аддзел, спр. 797, арк. 1–1 адв.

[81] РДГА. Ф. 797, воп. 87, спр. 22, , арк. 1–1 адв.

[82] РДГА. Ф. 797, воп. 87, спр. 22, , арк. 1 адв.–7.

[83] Тамсама, арк. 62–67.

[84] Тамсама, арк. 78, 83, 125, 136, 137, 152.

[85] ДГАЛ. Ф. 605, воп. 2, спр. 2100, арк. 1.

[86] ДГАЛ. Ф. 605, воп. 1, спр. 3782, арк. 1, 10.

[87] РДГА. Ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б.

[88] Тамсама, арк. 123–123 адв.

[89] Тамсама, арк. 138 б.

[90] Тамсама, арк. 121, 132–132 адв., 138 б.

[91] РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23446, арк. 124, 125, 131–132 адв., 138 б, 148 адв.

[92] Тамсама, арк. 154.

[93] Чистович И. Пятидесятилетие (1389–1889 г.) возсоединения с православною церковию западно-русских униатов. СПб., 1889. С. 56–57.

[94] РДГА. Ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 123–123 адв.

[95] Тамсама, арк. 138 б.

[96] Сушков Н.В. Воспоминания о митрополите Литовском и Виленском Иосифе и об уничтожении унии в России. М., 1869. С. 10, 11.

[97] ДАРФ. Ф. 109, IV экспедыцыя. 1839 год, воп. 179, спр. 58, арк. 6–6 адв.

[98] Киприанович Г.Я. Последнее воссоединение с православной церковью униатов Белорусской епархии (1833–1839). СПб., 1910. С. 82–85.

[99] НГАБ. Ф. 1297, воп.1, спр. 11116, арк.19–21, 29 адв.

[100] ДАРФ. Ф. 109, IV экспедыцыя. 1839 год, воп. 179, спр. 96, арк. 1–2.

[101] РДГА. Ф. 797, воп. 9, спр. 25802, арк. 1–5.

[102] РДГА. Ф. 797, воп. 87, спр. 22, арк. 138 б адв.

[103] РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23307, арк. 12.

[104] НГАБ. Ф. 1297, воп.1, спр. 11261, арк. 1 адв.–2

[105] ДАРФ. Ф. 109, ІV экспедыцыя, воп. 179, спр. 96, арк. 4–5; РДГА. Ф. 797, воп. 7, спр. 23442, арк. 10–10 адв.

[106] НГАБ. Ф. 1297, воп.1, спр. 11116, арк. 5–6 адв., 8, 11 адв., 27, 29 адв., 53–53 адв.

[107] Три докладные записки бывшего архиепископа минского Антония Зубко графу М.Н.Муравьеву (1864 г.). Вільна, 1901. С. 8–9.

[108] Чистович И. Пятидесятилетие (1839–1889 г.) возсоединения с православною церковию западно-русских униатов. СПб., 1889. С. 57.

[109] Чистович И. Пятидесятилетие (1839–1889 г.) возсоединения с православною церковию западно-русских униатов. СПб., 1889. С. 57; Пятидесятилетие (1839–1889 г.) возсоединения с православною церковию западно-русских униатов: Соборные деяния и торжественные служения в 1839 году. СПб., 1889. С. 18, 23.

[110] РДГА. Ф. 797, воп. 9, спр. 25696, арк. 1, 6, 7 адв.

[111] Нацыянальная бібліятэка Расіі. Аддзел рукапісаў. Ф. 690 “Сербіновіч К.С.”, спр. 5, арк. 1.