ПӘН БОЙЫНША ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Пән бойынша тапсырмаларды орындау кезіндегі әдістемелік нұсқаулар тізімі - СҚМУ-нің электрондық кітапханасы http://is.nkzu.edu/elibrary

5. ДӘРІСТІК КЕШЕН(дәрістің тезистері, иллюстративтік және таратылатын материал; ұсынылатын әдебиет тізімі)

Дәріс 1. Тақырыбы:Қазіргі кездегі ақпараттық жүйенің сипатталық өзгешелігі

Дәріс жоспары: Қазіргі кездегі ақпараттық жүйенің сипатталық өзгешелігі. Қысқаша тарихи аңықтама. Жүйелік талдау

Ақпараттық жүйелер теориясының ғылыми қайнар көздерінде ғылыми - техникалық революция (НТР) жатады. Ол ғылымның қоғамдық өнеркәсіп бастаушы даму факторына ауысу негізінде өнеркәсіп күштерінің түбірлік және сапалық өзгеруімен сипатталады. НТР салдары қоғамдық өндірістін кейіпін, жағдайын, мінез құлқын, өнеркәсіп күшін және еңбектін мазмұнын өзгертеді, қоғамдық еңбектің бөлінуі өнеркәсіп еңбегінің тез өсуіне әкеледі, қоғамның барлық өмір жағына, сонымен қоса мәдениетін, тұрмысын, адамдардың психологиясын, қоғамның табиғатпен өзара қатынасына әсер етеді. Бұл күрделі жүйелердің пайда болуына әсер етті. Негізгі себебі мынау: халық шаруашылықта қолданатын техникалық құралдар күрделілігі толассыз өсуі.

Басқару сапасының жоғарлауының техникалық, дәл солай ұйымдастырушылық жүйелердің (кәсіпорын, мемлекет және т.б);, мамандандырудың кеңейтілуі мен кәсіпорындардың кооперирлау — халық шаруашылық дамуының негізгі тенденциялары. НТП екпіндері халық шаруашылық салалар мен барлық басқа салалардабасқару мен жоспарлау, жобалау процестердің күрделендіруін шақырады. Салалардың дамуы және олардың бір біріне өзара әсерін күшейтуі салалармен, бірлестіктермен, кәсіпорындармен басқару және жоспарлау, пайдалану және кәсіпорында жобалау кезінде шешімдерді қабылдау жағдайларында қарастырылған мүмкіншілік нұсқалар санының көбейіуіне әкеледі.

Бұл нұсқаларды талдау отыра әртүрлі білім саласындағы мамандарды тарту, олардың арасында өзаратүсінушілікті және өзара әрекеттестікті ұйымдастыру керек. Осының барлығы үлкен жүйелерді талдауға жаңа жүйелік тәсілге әкеп соқтырды. Олар көп жағдайда толық сипатталмайды және бөлек функционалдық жүйелер астында көпқырлы байланыстары бар. Олардың әрбіреуі тағы да үлкен жүйені беред. Жүйелік тәсіл негізінде арнайы теория- жүйелердің жалпы теориясы жатады.

Ақпараттық жүйе теориясы кибернетиканың бұтағы болады және қазіргі кезде оның қалыптасуы жүрп жатыр. Бұл теория 30- х жылдардың 20 ғ. туды және 50- ші жеке ғылыми бағыт ретінде қалыптасты.

«Кибернетика–ұйымдастырылған жүйелердегі (машиналарда, тірі ағзаларда және қоғамда) байланысы мен басқару процессінің жалпы заңдылықтары туралы ғылым».

Жүйе теориясында шешілетін міндеттерге мыналар жатады: жүйенің жалпықұрлымын аңықтау; жүйелер мен элементтер арасында өзараәрекеттестікті ұйымдастыру; сыртқы ортаның әсерін есепке алу; жүйе оптималды құрлымын таңдау; жүйенің қалыптастыру оптималды алгоритмдерін таңдау.

Үлкен жүйелерді жобалау екі кезеңге бөлінеді:

1. Макрожобалау (ішкі жобалау) процессінде жалпы жүйенің функциональды –құрлымдық сұрақтары шешіледі.

2. Микрожобалау (сыртқы жобалау), жүйенің элементтерін құрал жабдықтардын жеке бірліктері ретінде өндеуімен және негізгі элементтер бойынша техникалық шешімдерді алуымен (олардың конструкциялары және параметрлері, пайдалану рехимдері) байланысты . Осындай бөлу үлкен жүйелерді жобалау процесімен сәйкес жүйелер теориясында күрделі жүйелерді макрожобалаумен байланысты әдістер қарастырылады.

Макрожобалау үш негізгі бөлімді қамтиды:

1) жүйені құрудың мақсаты мен онымен шешілетін міндеттерді аңықтау;

2) жүйені өндеу кезінде міндетті түрде есепке алынатын іс жүзіндегі жүйеге факторлардың сипатталуы;

3) жүйенің тиімді көрсеткіш тобын немесе көрсеткішін таңдау.

Жүйе теориясы ғылым ретінде екі бағытта дамиды. Бірінші бағыт — феноменологиялық тәсіл (кей жағдайда себеб салдары немесе терминалды деп атайды). Бұл бағыт кейбір кіріс әрекеттерді шығыс шамаларға ауыстыру ретінде кез келген жүйенің сипатталуымен байланысты. Екіншісі — күрделі нақты бағытталған жүйе теориясын өндеу. Бұл бағытта жүйенің сипатталуы оның бір мақсатқа жету позициясынан немесе кейбір функцияны орындаумен жүргізіледі.

«Жүйелік талдау» курсында операциялардың жүргізілуі кезінде ізделінді нұсқа ретінде басқарылатын айнымалылар көрсетілген операциялық жүйелердің бір үлгідегі математикалық моделі қарастырылды. Мысалы, сызықты программалаудағы айнымалы нақ сандардың жиындарында жатады.Мақсаттық функцияның мәні, дәл осылай нақ сан болып табылады. Сондықтан не жақсы, не жаман екенін анықтау өте оңай. Дискреттік программалауда – жиындар нұсқасы – дискретті. Барлығы айтарлықтай күрделі болатын үлкен санды жаттығу есептері бар болады.

1) Кейбір есептерде операциялар өткізуіндегі өздерінің нұсқалары үлкен емес жеке альтернативті санды ұсынады. Мысалы: зауытты үлкен немесе кіші етіп салсын, содан соң кеңетсін. Сондықтан ШҚТ-да ұтымды шешімі ізделінетін альтернативті жиынның тапсырмасы туралы айтады.

2) Көптеген есептерде альтернативті жиын басынан бастап айқын емес, мысалы, шахмат ойынындағы альтернативтер. Сондықтан ШҚТ – да альтернативтердің генерациялауы туралы айтылады. Шахмат ойыны кезінде альтернативтерді генерациялауға және оларды бағалауға тура келеді.

3) Әрбір альтернативтің құндылық бағасы көптеген жағдайларда сандардың қарапайым салыстыруына апармайды. Мақсатық функция сандық болып табылмайды және ШҚТ альтернативті пайдалылықтың арнайы өлшемдер әдістерін қолданады.

4) Жаттығу есептерінің үлкен санында белгі шамасы жалғыз болу мүмкін емес, яғни белгі скаляр емес , ал бұтақ болып табылады. Өйткені, бір көрсеткіштің бір нұсқасы жақсы болса, ал басқаша түрде ол жаман болу мүмкін, сондықтан оларды салыстыру мүмкін емес.

5) Басқару автоматизациялаудың көптеген есептерінде айқын емес айнымалылар, және айқын емес белгілер қатысады.

6) Кейбір кезде бірнеше тараптары (үлгілер,мемлекеттер, фирмалар) қатысатын, шешуін сол бір жүйеде ғана қабылдайтын және осы екі жақтың белгілері қарама – қарсы болатын есептер кездеседі. Мұндай ахуалдар қақтығыс деп аталады, осының өзінде оптимальдық қағидасы сызықты программалуға қарағанда мүлдем басқаша болып табылады.Бұлармен ойындар теориясы шұғылданады. Көптеген есептерде топтық шешімдер қабылданады, сонымен бірге сараптама негізінде осы топтың ниеті білінеді, яғни зерттеуші сарапшыдан бөлінеді.

Дәріс 2. Тақырыбы:Ақпараттық жүйе түсінігі

Дәріс жоспары: Ақпараттық жүйе түсінігі. Жүйе теориясының міндеттері. Жүйелер теориясының терминологиясы. Ақпараттық жүйелерді сипаттаудың сапалық және сандық әдістері. Кибернетикалық жағынан жақындау. Ақпараттық жүйелерді динамикалық сипаттау.

Жүйе теориясының қазіргі кездегі жағдайы үшін сипаты теорияның концепцептуалды және методологиялық негіздеріне мамандардың жоғары назары. Бұл жүйе аңықтамасына кіретін объектілердің әр алуандығымен түсіндіріледі. Қазіргі уақытта осы талаптарды қанағаттандыратын жүйенің бірыңғай анықтамалары жоқ. Жүйелік белгілер бойынша бір ішкі әлемнің бөлігін белгілеу операциясы нәтижесінде пайда болатын объект ретінде жүйеге көзқарас жемісті.

Жүйе ұғымының субъективті мазмұны мынадан тұрады. Зерттеуші, бір нақты немесе топтық объектіні зерттеуге кіріскенде ішкі әлемнен бір жағынан зерттеу мақсаттарына жауап беретін, ал басқа жағынан талдауға немесе жобалауға жеңілірек болатын элементтер мен құбылыстарды бөледі.

Жүйе ұғымының объективті мазмұны жүйе кеңістігі немесе функционалдық тұйығымен байланысты. Ол мынаны білдіреді, шекараны не бұл жүйенің компонент кеністігінде, не олардың функциялардың кеністігінде өткізуге болады, бір жағынан жүйе болады, ал басқа жағында — сыртқы орта. Бұл кезде жүйенің қасиеті сыртқы қасиетінен оның ортасының қатынасы бойынша айырылады.

Сөйтіп келгенде, жүйе деп зерттеуші ішкі әлімнен не кеңістіктік, не функционалдық белгілер бойынша бөлетін өзара байланысқан объектілер жиынтығын айтады. Белгілеп қояйық, бұл екі мүмкіншілік бірін-бірі жоққа шығармайды.

Элемент деп қарапайым бөлінбейтін жүйе бөлігін айтамыз. Яғни, элемент — нақты есепті және қойылған мақсатты шешу қөзқарасынан жүйелерді бөлшектеу шегі.Жүйені мақсат тұжырымынан және оны зерттеу процесінде аңықтауына байланысты әр түрлі тәсілдермен элементтерге бөлуге болады.

Шағын жүйе. Жүйе элементтерге тез арада бөлінбеуі мүмкін, элементтерден қарағанда өте ірі компонентерге және жүйе тұтастығына қарағанда бөлшектелген түрде тізбектеліп шағын жүйелерге бөлінеді. “Жүйе асты” атының мұндай бөлігі жүйе қасиеттеріне ие болу керектігін сызып қояды (бүтіндік қасиетімен). Осымен жүйе асты қарапайым элементтер топтарынан айырықшаланады, олар үшін мақсаттар асты тұжырымдалмаған және бүтіндік қасиеті орындалмайды (мұндай топтар үшін “компоненттер” түсінігі қолданылады). Мысалы, АБЖ жүйе асты, ірі қала жолаушы көлік жүйе асты.

Құрылым — бұд элементтер мен олардың арасындағы байланыстар жиынтығы. Құрылым теоретикалық - көпшілік суреттеу, матрицалар, графтар және құрылымды үлгілеудің басқа тілдерін графикалық түрде көрсетілуі мүмкін.

Құрылымды жиі иерархия түрінде ұсынады. Иерархия — маңыздылық дәрежесі бойынша компоненттердің реттелуі (көпбаспалдақты, қызмет саты). Иерархиялық құрылым деңгейлер арасында төмен жатқан бір компоненті (түйіндердің) жоғары жатқан бір компоненттеріне қатаң бағындыру өзара қатынастары бар болуы мүмкін, яғни қатынастардың ағаш түріндегі реті деп аталады. Мұндай иерархияларды күшті немесе ағаш түріндегі иерархия деп атайды. Басқару жүйені ұсынатын ыңғайлы құралы қылып олардың бірнеше өзгешелігі бар. Иерархиялық құрлымның мысалы: энергетикалық жүйелер, АБЖ, мемлекеттік аппарат.

Байланыс бағытпен, күшпен және мінез-құлықпен (немесе түрмен) сипатталады. Бірінші екі байланыс белгілері бойынша бағытталған және бағытталмаған, күшті және әлсізге бөлуге болады, ал мінез-құлық бойынша — бағындыру байланыстарына, генетиқалық, тең құқықтықтар (немесе парықсыздар) және басқару байланысына. Сонымен қатар байланыстарды қосымша орыны бойынша (ішкі және сыртқыға), бүтін жүйеде немесе жеке оның шағын жүйелерінде процестердің бағытталуы бойынша (түзу және керілерге) бөлуге болады. Нақты жүйелердегі байланыстар аталған белгілердің біруақытта бірешеуімен сипатталуы мүмкін.

Жүйелерде маңызды ролды “кері байланыс” түсінігі ойнайды. Бұл түсінікті техникалық құрылғылар мысалында оңай суреттеледі, бірақ ұйымдастырушылық жүйелердің барлығынында қолдануға болмайды.

Бұл ұғымның зерттеуіне үлкен назар кибернетикада бөлінеді. Онда бір физикалық табиғат объектілері үшін басқа табиғат объектілеріне кері байланыс механизмнің ауыстыру мүмкіншілігі оқытылады. Кері байланыс олардың өзгерілетін өмір сүру жағдайына өздігінен басқарылу және жүйелердің дамуының негізі болып келеді.

“Жағдай” ұғымы тез арадағы фото суретті, жүйені “кесу”, оның дамуындағы тоқтауды сипаттайды. Оны кіріс әсерлер мен шығыс сигналдар (нәтижелер) арқылы, макропараметрлер, жүйе макроқасиеттер (мысалы, қысым, жылдамдық , тездету — физикалық жүйелер үшін; өнімділік, өнімнің өзіндік құны, пайда — экономикалық жүйелер үшін) арқылы аңықтайды. Жағдайыды толығырақ мына арқылы аңықтауға болады: егер жағдайыды аңықтайтын e (немесе компоненттер, функционалды блоктар) элементтерін қарастырсақ, мұнда “кірісті” и басқарушыға және х ашуландырушыға (бақыланбайтындар) бөлуге болады және “шығыс” (шығыс нәтижелер, сигналдар) e, и және х танбаиланысты, яғни z_t,=f(e_t,и_t,х_t). Онда есебіке байланысты жағдай {e, и}, {e, и, z} және {e, х, и, z} деп аңықталады .

Жағдай—жүйе осы уақытта ие болатын маңызды қасиеттердің жиыны.

Тәртіп.Егер жүйе бір күй-жағдайдан екінші күй-жағдайға (мысалы, z₁® z₂® z₃) ауса алса, онда тәртіпке ие болады деп айтуға болады. Бұл түсінікті бір жағдайдан екінші жағдайға көшу заңдылықтары белгісіз болғанда қолданады. Онда жүйе бір тәртіпке ие болады деп және оның заңдылықтарын аңықтайды деп айтады. Жоғарғыдағыдай енгізілген белгілеулерді есепке алып тәртіпті функция ретінде көрсетуге болады z_t=f(z_t-1, x_t,, и_t).

Сыртқы орта деп жүйеге кірмейтін, бірақ олардың жағдайларының өзгеруі жүйе тәртібінің өзгеруімен шақырылатын элементтер жиынтығын айтады.

Үлгі депнақты топтың қасиеттерін суреттейтін жүйенің сипатталуын айтады. Суреттеуді тереңдету — үлгіні нақтылау. Жүйенің үлгісін құру нақты шарттар диапазонында олардың тәртібін болжауға мүмкіндік береді.

Жүйенің жұмыс істеу үлгісі (тәртібі)— уақытта жүйенің жағдайының өзгертуін болжайтын үлгі, мысалы: табиғилер (аналогтықтар), электрлік, ЭВМға машиналық және т.б.

Тепе-теңдік—сыртқы ашуландырушы әсерлерінің жоқ болуында өзінің жағдайын үйлесімді ұзақ сақтайтын жүйе қабілеттілігі (немесе тұрақты әсерлер кезінде) .

Тұрақтылық деп сыртқы ашуландырушы әрекеттер әсерімен осы жағдайдан шығарылған кезден кейін жүйенің тепе тендік жағдайына қайтарылу қабілеттілігін айтады. Бұл қабілеттілік жүйелерге тұрақты и_t кезінде, егер тек ауытқу кейбір шектерден аспаса.

Даму процесінің зерттеуіне, даму процестерінің арақатынастарына және тұрақтылығына, олардың негізінде жататын механизмдердін зерттеуіне, кибернетикада және жүйе теориясында үлкен назар бөледі. Даму түсінігі қоғам мен табиғаттағы күрделі термодинамикалық және ақпараттық процестерді түсіндіруге көмектеседі.

Мақсат — саналы ұмтылуға келесі кезеңннің жолында өз уақытында аяқтылуын қамтамасыз ететін, ұжымға болашақты немесе нақты мүмкіншіліктерді көруге рұқсат ететін саналы ұмтылуы.

Ақпараттық жүйелерді сипараттаудың сандық және сапалық әдістері. Сапалық әдістер аналитикалық тәуелділіктер түрдегі жүйенің сипатталуы жоқ болғанда қолданылады.

Бүл түрдегі әдістер: «миылық штурм», «ой конференциясы» аттарымен белгілі.Ми атакасын өткізу кезінде келесі талаптарды орындау керек:

 ҰОГ қатысушылардың үлкен ойлау еркіндігін және жаңа ойларды айтуын қамтмасыз ету;

 кез келген ойлар мақұлданады, егер басынан бастап олар күмәнді және мағынасыз болса да (ойды талқылау мен бағалау кейінірек жүргізіледі);

 сын айтылмайды, бірде бір ойды жалған деп айтпайды және оны талқылау тоқтатылмайды;

 әсіресе көбірек ойларды айта білу

Қабылданған ережелерге сәйкес және оларды орындау қаталдығына байланысты тура милық атака, ойлармен алмасу әдісі және басқа ойларды талқылау ұжымдық түрлері мен шешімді қабылдау нұсқауларын айырады. Соңғы уақытта (ҰОГ сессиясын ұйымдастыру кезінде) бір ойлар жүйесін қалыптастыруға көмектесетін ережелерді енгізуге тырысады, яғни ең құнды ретінде алдын ала айтылған және олардың дамуы мен түйіндеуін ұсынады .

ҰОГ қатысушыларға ертерек дайындаған қосымша тізімдерді оқуға рұқсат етілмейді. Бірақ сол уақытта қатысушыларға ҰОГ сессиясын ұйымдастыру кезінде талқылауға назарын көздеу үшін ертерек жазбаша немесе ауызша түрде талқыланатын проблема туралы алдын ала ақпарат ұсынылады.

ҰОГ сессиясының ұқсастығын әр түрлі жиналыс, ғылыми совет мәжілісі, арнайы уақытша коммисияларының мәжілісі және басқа да білікті мамандар мәжілісін айырады.

Сараптама бағалауларының әдістері.Сараптама термині латынның expert - тәжірибелі деген сөзінен шыққан. Зерттелетін құбылыстың белгісіз мінездемесі кездейсоқ мөлшер сияқты түсіндіріледі, заң тойтарысымен бөлу арқылы маманның маңыздылықтарды бағалауы ананың немесе басқа оқиғалардың анықтығы болып табылады. Сарапшы топтардан осындай бағалар алынғанда, зерттейтін мінездеменің негізгі мағынасы диапазон бағасының ішінде орналасқан және анық талдалып қорытылған ұжым пікірлері сенімдірек болады деп қарастырылады. Бағалардың ықтималдылығын анықтауда классикалық жеке сараптама бағалауын жүргізу қиындыққа соғады, ал кейде қарапайым түрде де мүмкін емес, ықтималдылықты есептеу үлкен сандар заңдылығында негізделеді, зерттелетін құбылыстың бұқаралық мінез-құлығы және сан барысының орындалуы оның бұрыннан растығын талап етеді.

Сарапшылардың бағалауын қолдануда, сараптау топтарының пікірлері бір сарапшының пікіріне қарағанда қолайлы, берілген бағалар белілі талаптарға сай орындалуы қажет:

- сарапшылардың берген бағаларының бөлінуі «тегіс» болуы қажет;

- кездейсоқ таңдап алынған бірдей топтардың берген топтық бағалары өзара жақын болуы қажет;

Сараптама бағалаулары әдісімен шешілетін барлық көптеген мәселелер екі классқа бөлінеді:

1. Ақпаратпен толық қамтамасыз ету жағдайы.Сонымен қатар сұрау және өңдеу әдістері «жақсы өлшеуіш» принципін қолдануға негізделеді, яғни, ақпарат көзінің сапалы сарапшысы.

2. Көрсетілген гипотезада әділеттілікте сенімдік білімі жеткіліксіз. Мұндай жағдайда сарапшыларды жақсы өлшеуіш ретінде қарастыруға болмайды және үлкен қателерді жібермей сараптау нәтижелерін өңдеуге кірісу қажет.

Сараптау бағалауларының әдістерін іске асыру барысында оларды өткізуде дайындық үлкен роль атқарады.

Сараптауды ұйымдастыру кезеңдері:

- сараптаманың мақсатын қалыптастыру;

- сұрақ процедурасын өңдеу;

- сараптау топтарын қалыптастыру;

- ақпаратты сұрау, талдау және өңдеу.

Сараптаманың мақсатын қалыптастыруда өңдеуші болжамның нәтижесі кіммен және қандай мақсатта қолданатыны жайлы дәл, анық түсінік өңдеуі тиіс.

Тапсырма шешімі бойынша сараптау топтарын таңдауы келесі кезеңдердегідей:

1. Сарапшылардың көзқарастары бойынша арнайы сұрақтар тізімі дайындалады.

2. сарапшылар барлық тізім бойынша сұрақтарға қорытынды беретініне априорлар аз-кем түрде сенімді болуы үшін, сарапшылардың тізімін, мүмкіндігінше санын құрайтын тізім құру қажет.

3. Сұрақтар тізімі сарапшылардың әрқайсысына әр сұрақ бойынша өзінің біліктілігін анықтауға, яғни берілген сұраққа сараптама жасауға білікті қатыса ала ма, жоқ па соны анықтау.

4. Әр сараптамаға сұраныс жүргізуге құрал және уақыт бөлінуі керек.

5. Сараптамалар бойынша тапсырма шешіледі және қойылады, яғни тапсырма сарапшылардың таңдауына қарай жүзеге асырылады. Әр сұрақты қорытындылау үшін, сарапшылар бір сараптама, уақыттың жұмсалуы және сұрау жүргізуге құралдардың аз қолдануын қарастырады.

Сарапшылар ұжымының бағалауы бойынша материалдарды өңдеуде рангілік корреляция теория әдісін қолданылады:

Мұнда, m - сарапшылар саны, j = 1, m; n – қарастырылатын қасиеттер саны, I=1,n;

r_ij –d_i сарапшымен сап түзеуде I-ші қасиетінің иелеген орны; d_i – рангі бойынша сомманың тоқтатылуы, і – n- қасиеті бойынша орташа арифметикалық рангтар соммасынан i–ші қасиеті бойынша рангтар соммасының ауытқуы.

W конкордация коффициенті сараптамалар қатарының қалай орналасқанын бағалайды.Оның мағысы О? W?1; W=0 мәнінде табылады. W=0 толық қарама-қайшылықты білдіреді, ал W=1 ранжрлердің толық сәйкестігін білдіреді. Практикалық сенімділік жақсы деп есептеледі, егер W=0,7...0,8.

Конкордация коэффициентінің мағынасын сарапшылардың пікірінше бірігуіне куә бола алады және келесі себептердің салдары болып табылады: қарастырылып отырған сарапшылардың барлығының пікірлері ортақ емес, қарастырылған барлық сарапшылардың ішінде пікірлері ортақ жоғарғы топтар бар, бірақ мұндай топтардың жинақталған пікірлері қарама-қайшы.

Кез келген екі сарапшының А және В ортақ пікірлерінің көрнекілік кезеңдерін сипаттау үшін қос рангілік корреляция коэффициенті қолданылады:

- i -қасиет бойынша рангі бағасы көлемінінің модуль бойынша әр түрлілігі, сарапшылардың белгілеулері бойынша А және В: = |R_Ai-R_Bi|; T_A және T_B - А және В сарапшыларының байланысқан рангісінің бағалауының көрсеткіші.

Қос рангілік корреляция коэффициенті келесі мәнді қабылдайды: -1< <+1. . р= +1 мәні екі сарапшының рангі бағасымен сәйкес келеді (екі сарапшының пікірлері сәйкес), ал p=+1 - өзара қарама-қайшы ранжр қасиеті (бір сарапшының пікірі екінші сарапшының пікіріне қарама-қайшы).

Жүйені сипаттайтын кибернетикалық жағдай.

Басқару процесс ретінде. Кибернетикалық жағдай түсіндірмелі жүйеден тұрады, өйткені барлық орталықтандырылған тәртібі басқару түрінде қарастырылады. Басқару– кең және кибернетикалық мағынада– бұл қорыту тәсілі мен әдісі, тірі ағзалар мен жасанды нысандар әр түрлі ғылымдармен жиналған. Басқару тілі –: “объект”, “қоршаған орта”, кері байланыс, “алгоритм” және т.б түрлеріндегі түсініктерді қолдану болып табылады.

Басқару деп басқару объектісі деп аталатын бір ортаның бөлігіне бағытталған әрекетінің ұйымдастырылған процесі деп түсінеміз Нәтижесінде осы объектімен қарым қатынас жасайтын субъектісі қанағаттандырады. Басқару талдауы үштікті бөлуге мүмкіндік береді — ортаны, объектіні және басқару процессін.

Y объектінің жағдайы субъект қажетілік жағдайына әсер етеді. Субъектінің қажеттілігі А = (а_1, …а_к ), мұнда а_i –субъектінің қажеттілігінің күйі і, теріс емес сан ретінде және осы өзектің қажеттілігі ретінде түсіндіріледі.

Субъектінің өзінің мінез құлқын былай құрастырады, көп критериленген есепті былай шешеді:

R – субъектінің ресурсы. Бұл тәуелділік танымды байланыс, қажеттілік күйі ретінде Х және U субъектісі түрінде белгісіз болып келеді. Бұл тәуелділік белгісіздікті білдіреді, бірақ Х орта жағдайымен және U субъектінің тәртібімен қажеттілік бар байланысын ..

U_i^* - (2.1) есептің шешімі болсын, яғни А қажеттілікті азайтатын субъектінің оптималды тәртібі. U_i^* аңықтауға мүмкіндік беретін (2.1) есептін шығару тәсілін

(2.2)

басқару алгоритімі деп атайды.

j – Х ортаның жағдайы және А_t қажеттілігі бойынша басқаруды синтездеуге мүмкіндік беретін алгоритм. Субъектінің қажеттілігі объектінің ықпалымен ғана өзгермей, субъектінің іскерлігін көрсетеді және де t индексі арқылы белгіленеді.

j – алгоритм арқылы басқару, ол субъект арқылы орналасады және берілген ортаның функциалданатынын анықтайды. Алгоритмде рекуррентелген мінезі бар, яғни әр қадамдарын жақсартуын меңгереді: Мысалы: мына мағынада, , яғни қажеттілігінің деңгейі азайтылады.

Процессті басқару бағытталған ұйым арқылы объектіге нақтылай алады. Мұны ең бірінші жануарлар қолданады, ал екіншісі – адамдар. Қанағаттандырылған қажеттілігі алгоритмді басқарады және де оның еңгізу аралығы – қалыптасқан мақсаты басқарылады, яғни ол 2 кезеңді сызбасымен орындалады.

Бірінші кезең Z^*басқару мақсатында анықталады, бұл есеп интуитивті деңгейде шешіледі:

, мұнда j – А_t қажеттілігі және Х орта жағдайы бойынша Z^* мақсат синтезінің алгоритмі. Ал екінші кезенде U_i^* басқаруы аңықталады. Оның іске асыруы бірінші стадияда қалыптастырылған Z^*мақсатына жетуін қамтамасыз етеді, ол субъектінің қажеттілігін қанағаттандырады. Дәл осы кезеңде барлық аппараттың қалыптасқан қуаты қолданылады және де көмектесетін Z^* мақсатына синтезделуі басқарылады.

j₂ – алгоритм басқаруы. Бұл алгоритм кибернетиканы ғылым ретінде оқытылу пәні

2.1 сурет. Басқару жүйенің элементтік қарым қатынасы.

Сөйтіп, басқару процесін екі кезеңге бөлінуі ғылымның белгілі жақтарын көрсетеді, олар формальды емес, интуитивті, сарапшы, формальды және алгоритмделген. Егер бірінші адамдікі болса, ал екінші объектінің формальдық жағдайы болып табылады.

Дәріс 3. Тақырыбы:Ақпараттық жүйелерді сипаттау әдістері.

Дәріс жоспары:Ақпараттық жүйелерді каноникалық түрде көрсету. Ақпарапттық жүйелердің агрегатық сипатталуы. Кіріс пен шығыс операторлары. Агрегаттардың ақпараттық байланыстарының минималдылық принциптері. Агрегат кездейсоқ үрдіс ретінде.

Ақпараттық жүйелерді каноникалық түрде көрсету.Ақпараттық жүйелердiң ұсынысының деңгейлерi: лингвистикалық, теориялы - көптiк, абстрактiлi - алгебралық, динамикалық, қисын математикалығы. Теориялы - көптiк деңгейдегi жүйелердiң теориясының негiзгi ұғымдары жүргiзiледi және олардың арасындағы өзара байланыстарды бекiтiледi.

Жүйе ең алдымен қалай абстрактiлi жиындарға былайша айтқандасы, содан соң уақытша және динамикалық жүйелердiң бағалауын берiлгенiн бұл жүйелер - болғанын уақыттың абстрактiлi функцияларының ствах болғанын анықталады. Әр түрлi түрлердiң жүйесi айқынырақ анықтауға мүмкiншiлiгi болуға үшiн, қосалқы функциялар және жүйенiң күй, глобалдi күй, глобалдi реакцияған мұндайлар жүргiзiледi.

Жүйелердiң жұмыс жасауы туралы жорамалдар

Жүйелердiң теориясында жүйенiң жұмыс жасауын сипат туралы ортақ жорамалдардан шығады:

1 ) жүйе уақытында жұмыс iстейдi; әрбiр уақыт жүйеге болуы мүмкiн күйлердi бiрге болады;

2 ) жүйелер кiруге кiретiн ескертпе дабылдар түсе алады;

3 ) жүйе демалыс ескертпе дабылдары беру қабiлеттi;

4 ) жүйенiң күйi алдыңғы күйлер және осы кезде және бұрын түскен кiретiн сигналдармен осы кезде анықталады;

5 ) шығу белгiсi жүйенiң күйлерi және уақыт алдыңғы мәлiмет жататын кiретiн сигналдармен осы кезде анықталады.

Аталған жорамалдар жұмыс жасауды процесстiң динамикалық сипатын қамтып көрсетедiден кеңiстiкке бiрiншiсi және уақыт. Жұмыс жасаулар бұл процессте сыртқы және iшкi себептердiң әсерiмен жүйенiң күйлерiн бiртiндеп ауысым сияқты ағады.

Екiншi және үшiншiсi жорамалдар жүйе мен сыртқы ортаның әсерлесулерiн қамтып көрсетедi.

Төртiншi және бесiншi жорамалдарда iшкi факторлар және сыртқы ортаның әсерiндегi жүйенiң реакциясын шағылысады:

Ақпарапттық жүйелердің агрегатық сипатталуы.

Агрегат - шығатын жолдар күйлер, сигналдар және қатынастардың шектеулердi салу алынатын жиыны және өткелдiң операторларына бiр iзге салған схема былайша. t па? T - уақыт; холар ма? холар - кiретiн ескертпе дабылдар; u ма? U - бағдарлаушы ескертпе дабылдар; қасында ма? Y - демалыс ескертпе дабылдары; z ба? (t ) x, (t ) u, (t ) y, (t ) z - уақыттың функциясы. Агрегат - U, Y, Z және Gсының Hның (t ) zдың функциясы және (t ) y iске асыратын операторларымен T, U, Y, Zтың жиын нақтылы объектi. H және Gнiң операторларының құрылымы агрегаттың үшiн анықтайтын ұғымы болып табылады. B1, b2 b=ның агрегатының параметрлерiнiң кеңiстiгi .... жүргiзiледi..,bn ) ма? B. Gның шығуларын оператор G және Gнiң операторларының жиынтығын сияқты жүзеге асырылады. G оператор шығу белгiлерiнiң беруiнiң кезектi моменттерiн таңдайды, Gның операторы - сигналдардың мазмұниды. {t, (t ) z, (t ) u, b} у=G. Gның операторы жағдайда кездейсоқ оператор болып табылады, яғни t, (t ) z, (t ) u және b Gның үлестiрiлуiн функциясы бар yның жиыны сәйкестiкке тұрғызылады. G оператор келесi шығу белгiсiнiң беруiн моменттi анықтайды.

Агрегаттың өткелдерiнiң операторлары. (t ) zдың агрегатының күйi және (t+0 ) zдi қарап шығамыз. V-шы оператор (t ) xnның сигналдарының агрегатқа tnның уақыты, түсуiн кезде жүзеге асырылады. V1-шi оператор сигналдың түсуi моменттердiң арасындағы агрегаттың күйлерiн өзгерiс суреттейдi.

z(t’n + 0) = V{ t’n, z(t’n), x(t’n), b}.

z(t) = V1(t, tn, z(t+0),b}.

Кейбiр нақты жүйелердiң сипаттамасының ерекшелiгi жұмыс жасаудың үзiлетiн процессi бар агрегаттарына деп аталатын алып келедi. Қалған агрегаттың жұмыс жасауын тоқтатылуға дейiн айнымалы тиiстi уақытының бар болуы агрегаттары ол үшiн тән.

Негiзiнде нақты күрделi жүйелердiң жұмыс жасауының барлық процесстерi кездейсоқ сипаттарды тасысады, кiретiн сигналдардың түсуi бойынша бұл кезде кездейсоқ процесстiң регенерациясында болады. Мұндай жүйелердегi процесстерiнiң дамытуы демек тарихидан кiретiн сигналдардың түсуiнен кейiн тәуелдi болмайды.

Агрегат-агрегаты агрегат автономды қай кiретiн және бағдарлаушы сигналдар қабылдай алмайды.

Автономсыз агрегат - ортақ жағдай.

Кiрулер және шығуларды операторлар. Жүйелердiң жұмыс жасауды сипат туралы ережесi бiрiншi бөлiк бiрiншi алдында жариялайды: ма сист уақытында жұмыс iстейдi. Жүйенiң жұмыс жасауын қаралатын уақыт tтар жиын Т, t *Тты белгiлеймiз. T жиын нақ сандардың iшкi жиынымен санаймыз. Ол жеке алғанда конеч ным бола алады немесе есептiк. Т сипатқа байланысты жиындар танып бiледi: дискреттi, үздiксiз және дискреттi - үздiксiз уақыт. Iс жүзiнде Т жества тек қана элементтерi шеттетiлген нүктелердегi санмен көрсетiлген өстерi орналасатын мно жиi мүдденi ұсынады. Мысалы, ЭЕМ және тағы басқалар түйiскен схемалар, шектi автоматтар, есептеуiш құрылымдар дискреттi уақыттағы функци онирует жүйе осы жағдайда айтады.

Уақыты t0, tl орынына ...... 0, 1, 2-шi табиғи сандардың қатары .... жиi жазады.., қай такттермен деп аталады. Т жиын санмен көрсетiлген өстер интервал жиын ( - нечного немесе шексiз) кейбiр болады. Мысалы, Слу бұл және тағы басқалар жүйе механикалық және электр жүйелерi, жүйе, автоматты реттеудi теориядағы сматриваемыесiнiң нәсiлдерiнiң үздiксiз уақытында жұмыс iстейтiнiн шай айтады. Т жиын дискреттi - үздiксiз сипатты алатында жағдайлар шығармаған: Т t *ның моменттерi бiрге, санмен көрсетiлген түзу интервал олар бiржола толтырады, басқаға - шеттетiлген нүктелердегi орналасқан.

Жүйенiң кiретiн ескертпе дабылдары. Жүйелердiң жұмыс жасаулары сипат туралы екiншi және үшiншi жорамалдар жүйе мен сыртқы ортаның әсерлесуiнiң сипаттамасына бағытталған. Жүйелерi кiруге X х*Х кiретiн ескертпе дабылдар жүйенiң кiретiн сигналдарының жиыны түсе алады. Ттың t*ның уақытының милиционерi мо түскен кiретiн сигнал (t ) xты белгi қояды.

Кiретiн ескертпе дабылдар рактеристик кейбiр жиынмен ха суреттеле алады. Мысалы, егер БАЖдың кiретiн сигналдарымен аэро - болса дромымен аэродромның аймақ түскен ұшақтарды санаса, онда олардың әрқайсылары сипаттала алады: 1 ) (I - көлбеген алыстық, азимут және * - азимут және * - орынның бұрышы) (I, a, *) ұшудың нүктелерi координаталармен; 2 ) (I, *) жылдамдықтар вектормен; 3 ) (* ) аэродром қызмет көрсетуiне және тағы басқалар белгiлермен, (V ) ұшақтың сипаттайтын түрлерi, (G ) жүктi массаны, талаптармен.

Тап қалған (i= 1, n) жиындар - Жағдайда X X1*Xi-шi кiретiн сигнал ойлаймыз,- деп.