Тәуекел дәрежесін белгілудің және шараларының спецификалық әдісі

Жоғарыда қарастырылған тәуекелдің сандық бағасының әдісі белгілі мәнде универсалды, өйткені сәйкес келетін ақпаратта, уақытта және олардың өткізілім жағдайында олар тәуекелдің барлық түрін бағалауда, кәсіпкерлік әрекеттің барлық саласында қолайлы.

Сонымен бірге экономикалық әдебиеттерде тәуекел мәселесі бойынша бірқатар әдістер мен көрсеткіштер беріледі, олар тәуекелдің жеке түрлерінің және топтарға тура және қосымша бағасы жүзеге асады.

Фирманың, кәсіпорынның, ұйымның қаржылық жағдайының беріктігінің баланстық үлгісінің:

F + Z + R= И + К+ К+ R (16)

түрі бар, мұндағы F – негізгі қаржы және салым;

Z – қор және шығын;

R – қаржы жағдайы, қысқы мерзімді қаржы салымы; дебиторлық қарыз және басқа да активтер;

И – меншік қарыздың бастауы;

К – қысқа мерзімді несиелер ( 1 жылға дейінгі), өз уақытында жабылмаған ссуда;

R – кредиторлық қарыз және заемды қаржылар.

Тәуекелге таратылатын қаржылар сараптамасы үшін фирманың жалпы қаржылық жағдайын бес қаржылық аймаққа бөледі:

- қордың минималды өлшемі мен шығыны тәуекелсіз аймаққа нақты берік аймағы сәйкес келеді;

- қор мен шығындардың қалыпты өлшемі болғанда қалыпты берік аймақ тәуекелдің минималды аймағына сәйкес келеді;

- аймақтың дағдарыс жағдайы тауарланған дайын өнімнің болуымен, төмен сұранысы және т.б. тәуекелді дағдарыс аймағына сәйкес келеді.

- аймақтың дағдарыс жағдайына жіберілмейтін тәуекелге, сәйкес келеді шамадан тыс қоры бар және тауарланған дайын өнімнің болуынан фирма жойылуы шегінде тұрады.

Қаржы жағдайының классификациясында экономикалық мәнін тәуекелдің аймақтарына байланысты кестелік 10 –суреттен түсіндіруге болады.

Қисық қаржылық жағдай шығын пайда болу жиілігі

Қисық тәуекел

8 сурет – Ықтимал шығын мен қаржылық беріктік дәрежесіне байланысты фирманың қисық тәуекелі және қисық қаржылық жағдайы.

Қаржылық тұрақтылығының дерексіз көрсеткішінің сараптамасы өзіне қор мен шығын жағдайын зерттеуді еңгізеді. Қисық тәуекел тәуекелдің түрлі аймағында ықтимал шығындардың жиі пайда болуын сипаттайды.

Қаржылық менеджментте тәуекел мен кірісті екі байланысты категория деп қарастырады. Аса жоғары күткен кіріс жобасына сонымен қатар және аса үлкен тәуекел ілеседі, бұл- классикалық нарықтың экономикалық ережесі. Тәуекел мәселесі инвестицияны салыстыру мен таңдаудың негіздерінің бірі болып табылады. Үлкен мөлшердегі ықтимал шығындарға қатысты байланысқан сол нұсқаларды аса тәуекелді деп қарастырады. Формадан дербес тәуекел күтілгенмен капитал қайтарымын салыстырғанда бұл ықтимал азаюы түрін береді, бұл азаю уақытында байқалады. Дисконтирлеу үшін қолданылатын пайыздық ставканы белгілеуде маңызды кезең болып тәуекел есебі табылады. Шығын тәуекелі есебінде қайтарым шығынын қысқарту, инфляция және т.б, пайыздық ставка деңгейіне түзетулер еңгізу ұсынылады, ол тәуелсіз салым бойынша кірісті сипаттайды (мысалы, қысқа мерзімді мемлекеттік құнды қағаздар) спецификлық тәуекел деп ескерілетін яғни, нақты алынған капитал салымнан кірістің тұрақсыздығымен байланысты бір тәуекел сыйақысын қосу, солай нарықтық тәуекел коньюктурасымен байланысты.

Уақыт ағымымен берілген активпен ассоцияланған тәуекел өседі. Сондықтан актив түрінің ұзақ мерзімді болған сайын, ол осы қағаздың гененрирлендіретіні болашақ түсімдердің дисконтрилеген құндылығы ретінде сандық бағасыналады.

Кірістің приемлемді қалпы инвестормен келесі тәсілдерін құрай алады: банктік депозиттер бойынша пайызжық ставка мөлшерінде, пайыздан шығатын банкпен төленген салушыға берілген қаржылық активке оның жағдайының сақтау және тәуекел үшін инвестірлеуге қосымша ақы беру.

Кірістің приемлемдік қалпын беру инвестр оның құнды қағаздың ағымды құндылығының орнығуын есептеп және өзі үшін нұскауымен салыстыру.

Инфляция есебі соманы өсіру есебінде және несиелер алу шынайы пайыздардың ставкасын белгілеу қажет. Әдебиетте келтірілген формула, ол инфляция жағдайларында дисконтирлеудің кәдімгі коэффициентін байланыстырушы, инфляция индесі және дисконтирлеудің номиналды коэффициентін байланыстырушы ретінде қолданылады.

Тәуекелдік қосымша ақыны еңгізуде – инвестиция нұсқаларын салыстыру мен таңдауда тәуекел мәселесін жалғыз шешудің жағдайы ғана емес. Тәуекел азайтуға түрлі әдістерге, инвестицияның нәтижесіне сенімділігін арттыру мүмкіндігін беруге келетіндер: сезімталдық сараптамасы, математимкалық статистиканың әдістері, экономика – математикалық үлгілеу. Бұл әдістер тәуекелді азайтады, ол шешім қабылдушы жаққа ықтимал салдарының (нәтижелер).

Көн нұсқалы суреттен білуге, жүйелердің сарапшылаушы кірсі параметрлердің шарттарының өзгеруіне байланысты рұқсатын береді. Факторға байланысты түрлі әсерлер есебімен кірістің қалыптасуының механизмдер әрекетіне негізделген түсінігінде мүмкін тәуекелге азаяды деген болжам бар. Қаржылық инвестицияның нәтижелі негізінен төрт көрсеткішті қабылдайды: өтімділік кезеңі, таза келген кіріс, кірістің ішкі қалпы, рентабельдік.

Өтімділік кезеңі астарында жалғасқан кезеңді, сол ағымда инвестицияны аяқтау кезінде есепке алынған таза кіріс сомасы – инвестиция сомасына тең екендігін түсінеді. Өтімділік кезеңінің жеңілдетілген көрсеткіші (уақыт факторының есебінсіз) жыл сайынғы таза кіріске инветицияның мөлшерінің қатысын білдіреді.

Бұл әдісті жылдар бойы бірқалыпты кірісті бөлгенде қолданады. Егер кіріс бірде қалыпты бөлінбесе, онда өтімділік мерзімі жылдар санын есебімен тура есептелсе, инвестиция кумулятивтік кіріспен жабылатын болады.

Өтімділік кезеңі уақыт факторы есебімен де белгілене алады.

Таза келген кіріс (NPY) – жобаның барлық жылдарында инвестиция датасы бағасын есептеп, есепке алған қаржылық қорытындының сомасын береді. Бұл шама инвестициялы әрекеттің жалпы баламалы нәтижесіне оның қорытынды нәтижесін сипаттайды.

Егер NPY >0, онда жобаны кейінгіге қалдыру керек, егер NPY >0, онда кіріс жоба бойынша шығынға тең (жоба кірісті де, шығынды да емес).

Кірістің ішкі қалпы (IRR) – бұл есепке алынған есептік ставка, мұндағы жиі алынатын капитализациясы инвестицияға тең болса, жобаның таза нағыз құндылығы нөлге те болса және капитал салым есепке алынса, яғни, IRR= K, мұнда NPY= f(k) =0 болса, соманы береді. IRR коэффициенті максималды жіберілген қатысты шығын деңгейін көрсетеді, максималды жіберілген қатысты шығын деңгейін ол берілген жобамен ассоцирленуі мүмкін. Мысалы, ол берілген жоба толық коммерциялық банктің ссудасы есебімен қаржыланса, онда IRR мәні банктік пайыздық ставкасының жіберілген деңгейінің жоғары шегін көрсетеді, оның жоғарлауы жобаны шығынды етеді.

Тәжірибеде кез келген кәсіпорын өзінің әрекетін түрлі қайнар көздерімен қаржыландырады. Қаржы қорларымен аванысталғанын пайдаланғаны үшін төлем ретінде ол пайыздарын дивиденттерін және т.б., төлейді, яғни өзінің экономикалық потенциалын қолдауға шығынды әкеледі. Бұл шығыныдарға қатасыты деңгейді сипаттайтын көрсеткішті аввнстық капитал «құны» деп атауға болады. Бұл көрсеткіштің экономикалық мәнділігі – кәсіпорын рентабельдік деңгейі ағымды көрсеткіштен мәнінен төмен инвестициялық сипаттағы кез келген шешімді қабылдауы мүмкін, (немесе берілген жоба үшін қаржы құнын егер ол тұтас қайнар болса). Дәл сонымен нақты жоба үшін есептелген IRR көрсеткіші салыстырылады.

IRR үлкен болған сайын, жоба нәтижесі жоғары. IRR деңгейі графикалық әдіспен белгілене алады. NPV қисығының IRR осімен қиылысу нүктесінде жобаның таза нағыз құндылығы нөлге тең. IRR деңгейі итерация салдарының әдісімен есептелуі мүмкін.

Рентабельдік (кіріс индексі) – (PI) өзіне қатысты берілген кірістің инвестициялық шығындарға әкелуін береді. PI = 1 болуында капитал салымның кірістілігі рентабельдік нормативке дәл сәйкеседі, PI > 1 болуында инвестиция рентабельді емес және рентабельді нормативті қамтамасыз етпейді, PI > 1 болуында капитал салымның кірістілігі рентабельдік нормативтен жоғары. Рентабель нормативті кәсіпорынға, оның әрекетіне түскен капиталға салынған қайтарымның миниумындығын береді. Рентабель индексі қатыстық көрсеткіш болып табылады, сондықтан ол баламалы, NPV бідей мәні бар жоболардың бірін таңдауға немесе NPV максималды жинақталған мәнімен инвестиция портфельін қалыптастыруда тиімді.

Кіріс көзқарасындағы жобалар бағасының тағы бір әдісін пайдалану болашақ кірістер құндылығын қазіргі белгілену әдісі: жоғары болған сайын, салым жобасы жоғары.

Тәуекел бағасының имитационды үлгісі қаржылық ағымына корретіленуіне барлық нұсқалар үшін NPV есебі негізделген. Әрбір жоба бойынша оның дамуына үш ықтимал нұсқаларын құрады: пессимистік, аса ықтимал және оптималдық, әрбірі бойынша NPV, NPV_n ,NPV_b, NPV_o есептейді (одан кейін әрбір жоба үшін NPV вариациясының көлемін белгілейді).

Екі салыстырылған нұсқадан аса тәуекел болып NPV үлкені есептеледі. Қарастырылған әдістеменің сандық ықтимал бағалардың қолдануын қарастыратын модификациясы бар. Мысалы, әрбір NPV_n , NPV_b және NPV_o мәнді жобасы үшін олардың іс жүзіне асу ықтималдылығын меншіктендіреді және NPV күтілетін мәніне сенеді, меншіктелген ықтимал бойынша таразыланған және одан қалған орташа квадратты қалдық. Үлкен мәнді орташа квадратты қалдықтағы жоба тым тәуекел болып есептеледі.

Басқа әдістеме қаржы ағымының өлшеміне негізделген. Бұл кезде әрбір жыл және әрбір жоба үшін берілген өлшемдегі қаржылық түсімнің пайда болу ықтималдылығын бағалауға тырысады. Бұдан кейін төмендететін коэффициенттердің көмегімен коректіленген негізде жаңа жобаларды құрады (төмендететін коэффициент қарастырылатын қаражат түсімінің пайда болу ықтималдылығы) қаражат ағымдары мен олар үшін NPV есептеледі. Қаражат ағымы корретіленген аса үлкен NPV ие жоба аса кіші тәуекел болып есептеледі.

Дисконтирлеу коэффициенті тәуекеліне түзету әдісі бар. Дисконтирлеудің тәуекелсіз коэффициенті негізінен мемлекеттік құнды қағаздарға сәйкес келеді. Акция, облигация, опциондар және т.б. аса тәуекел болып табылады. Нақты жобамен байланысты тәуекел көп болған сайын, тәуекел үшін сыйақы жоғары болғаны дұрыс. Мұны дисконтирлеудің тәуекелсіз коэффициентіне қосылған сыйақы деп ескеруге болады. Суретте q1 = f (p) функциясының графигі ұсынылған, мұнда q1 тәуекел есебімен p тәуекел дәрежесінен дисконтирлеу коэффициентінің байланыстылығы көрсетілген.

Алдымен инвестирлеуге арналған капиталдың бастапқы «құнын» құрады, содан (мысалы, сарапшылық жолмен) берілген жобамен байланысты тәуекелді белгілейді: А- РА жобасы үшін, Б- Р үшін, бұдан кейін NPV дисконтирлеу q есептейді:

А _q = qн +РА жобасы үшін; Б _q = РБ жобасы үшін. Үлкен NPV жобасына жоғары баға беріледі.

Сезімталдылық сараптамасы бұл – экономикалық жобалау, экономикалық жобаның табысты және табыссыз жағына жағдайлардың дамуын есептеуге мүмкіндік береді, сезімталдылық сараптамасы бұл- «а» егер принципі бойынша болашақ даму сценарилерін айналдыру. Сезімталдылық сараптамасы бірнеше кезеңдерге алып келеді:

- кілтті көрсеткішінің яғни, параметр таңдауына қатысты сезімталдылық бағасы өндіріледі (кірістіліктің ішкі нормасы, таза келген кірісі, рентабельдік және т.б.);

- кілтті көрсеткішіне әсер ететін факторларды таңдау ставкалар, ссудалар, шартары, заем қаражаттары, болжам бағалар, кіріс пен шығын өсімі және т.б.);

- жобаның жүзеге асыруының түрлі кезеңдерінде және өзгерісті факторлардың түрлі мәселесіндегі кілтті көрсеткіштердің есептік мәні.

Тәуекел үшін сыйақы Нарықта

Орташалығы

А жобасы

Дисконтирлеудің тәуекелсіз коэффициенті

9 сурет - Тәуекел сызығы

Шығындар салдарының және түсімнің осындай жолмен қалыптасуы әрбір кезегі немесе уақыт кесіміне, яғни, нәтижелік көрсеткіші үшін қаржылық ағымын белгілеуге мүмкіндік береді. Алдымен шығын көрсеткішін өзгертуге жобаның сезімталдылық диаграммасын құрады, ол бастапқы параметрлер шамасынан нәтижеленетін көрсеткіштер байланыстылығын бейнелейді. Алынған диаграмманы өз аралығында қатар қойғанда жоба бағасына әсер ететін көп дәрежесіндегі көрсеткішін белгілейді. Содан жобаның кілтті параметрлерінің мәні үшін дағдарысын табады. Қарапайым жағдайда өндірістің аз көлемін белгілейтін шығынсыз нүктесіне сененді, бұнда жоба несиелер есебімен қаржыланса, онда ставканың аз шамасы дағдарыс мәні болады, бұнда жоба қарызды жоба алмайтын жағдайда болады. Әрмен қарай, n – шамасы жіберілетін мәнінің жолын бейнелеуде жоба шегі қаржылық және экономикалық көзқарасынан жағдайы болып табылады.

Сезімталдылық диаграммасы негізінде жобаның өмірлік айналымының соңына несиені жабу шартына инвестициялы шығындардың қаржылануы үшін пайдаланылған несиеліктің максималды ставкасы белгіленуі мүмкін.

Сезімталдылық сараптамасы тәуекелді және белгісіздікті ескеруге рұқсат береді. Мысалы, егер өнім бағасы дағдарыстық фактор болса, онда маркетинг бағдарламасын күшейтуге немесе жоба құндылығын төмендетуге болады. Егер жоба өндіріс өнімінің көлемінің өзгеруіне сезімтал болса, онда менеджментке және өндірісті жетілдіру бойынша түрлі шараларға көп көңіл бөлу қажет. 40% жуық АҚШ мұнай компаниялары аталған сараптама әдісін тәуекелді қысқартудың құралы ретіне қолданады.

Сезімталдылық талдау екі байсалды жеткіліксіздікке ие. Ол барлық көлемдік болып табылмайды, өйткені, ықтимал жағдайлар есебі үшін есептелмеген және ол баламалы жобалардың іске асырылуының ықтималдылығын анықтамайды.

Жаңа жобалардың тәуекел сараптамасында басқа жобаларға тәуекелдің сәтсіз факторларының әсерінің салдары туралы деректер пайдалы. Сараптамада жобалық – аналогиялық жобалар тәуекелі, жобалық зерттеушілік мекемелердің зерттеу жұмыстары жобалар менеджерлерінің терең сауалы туралы деректер қоры пайдаланылады. Жаңа жоболардың өткізілімінде осы деректерді өңдеуі потенциалды тәуекелді ескеруге рұқсат береді.

Тірі ағзамен анаология бойынша жобаның келесі өмірлік айналымының келесі кезеңдерін айыра алады: өңдеу кезеңі, өсу кезеңі, толыққан кезеңі, түсім кезеңі. Жобаның өмірлік айналымын зерттеу көмегімен жобаның кез келген бөлігінің өткізілімі туралы мәліметті таңдап алуға болады және қаржыны шығындандыру себебін қатар қоюға болады. Аналогия әдісін пайдалануда белгілі қауіптілік болған жөн. Белгілі жоболардың сәтсіз аяқталу жағдайларында жобаның үзілінің ықтимал сценариінің таңдауын дайындау қиын, өйткені көптеген теріс салдарда өзінің ерекшеліктері сипатталады.

Шығынның пайда болу ықтитмалдылығы есебінде барлық статистикалық деректер іске асырылатын операциялардың нәтижелігі мен берілген түрдегі операцияның сәтті іске асырылуы туралы.

(У_р max) тәуекелдің максималдық деңгейін шығын жиілігі бойынша белгіленеді. Жиілік графигін құру үшін құбылыстар көлемі бойынша шығатын ранжирленген қатар құрылады, содан кумулятивті (жинақталған) қорытындылар анықталады. Мысалы, үшінші жыл үшін кумулятивті қорытындылар ІІ аймақта 5%, III -25%, IV -55%, V -100% бүкіл шығынның жиілігін белгілейді.

Әрі қарай 100*100 квадрат алынады және тік осьте жиіліктің кумулятивті қорытындысына, ал көлбеуде – аймақтар саны бойынша тең бөлікке бөлінеді. Кумулятивті қорытынды нүктелеріне сәйкес келетін қарсы графикке қалдырып және оларды ирек қисық, қосып 10 суретте бейнеленген Лоренц сызығын аламыз.

Теңдестіру сызығы

Тәуекел аймақтары

10 сурет - Лоренц графигінің көмегімен тәуек ел деңгейін белгілеу

Шығын жоқтығынан, яғни, тәуекелсіз аймақта фирманың жұмыс істеуі (У_Р =0), Лоренц сызығы тура танылады. Егер У_Р >0, яғни, тәуекел деңгейі жоғарлайды, шығынның пайда болу жиілігі бірдей емес болып бөліненді. У_Р мәні алынады, егер 1-ден ас бүкіл жарты диагоналіне АВ кесіндісінің ұзындығының қатынасын анықтаса:

У_Р = ( 1 ) 100%

Лоренц сызығының қисықтылығы кумулятивті қорытындылар мәніне байланысты қарама – қарсы бейнеге ие бола алады. Егер Лоренц сызығы қарама - қарсы бейнеге ие болса, яғни, дағларысты және жіберілмейтін тәуекел аймағында шығынның пайда болу жиілігі аса үлкен емес, онда бірлік формулада болмайды.

Тәукел кезеңдерінде бірнеше Лоренц сызығының құрылуы У_Р – ті бұл сызықтардың қисықтылық дәрежесі бойынша салыстыруға болады.

Лоренц кестесі көмегімен У_Р белгілуде бір жеткіліксіздікке иелігі оның максималдылық мәнінде бірлігіне тең болмайды, ол тек бірлікке талпынады. Экономикалық әдебиетте тәуекел индексін белгілеудің келесі формуласы ұсынылады:

У_Р =1 (17)

Мұндағы У_Р – белгіленген уақыт кезеңіндегі тәуекелдің деңгейі;

n – жиынтық бірлігінің саны; у 1,2 ... n – шығынның пайла болуының үлес салмағы.

Бақылау сұрақтары

3.1 Тәуекелді талдауда қандай алғышарттар қолданылады?

3.2 Қандай тәуекелді динамикалық деп атайды?

3.3 Статистикалық тәуекел динамикалықтан несімен ерекшеленеді?

3.4 Жүйелік және жүйелік емес тәуекелді сипатта.

3.5 Тәуекел талдауының негізгі кезеңдерін ата.

3.6 Тәуекелдің сапалы талдауының мәнділігі неде?

3.7 Тәуекелдің сандық талдауы өз алдына нені береді және оның күрделілігі неде?

3.8 Тәуекел дәрежеснің өсуіне қандай факторлар әсер етеді? Қайсысы обьектілікке, ал қайсысы субьектілікке жатады?

3.9 Тәуекел аймағы деген не?

3.10 Тәуекелдің жіберілетін, дағдарысты және апаттық аймағын сипаттаңыз.

3.11 Тәуекелдің белгіленген деңгейінің пайда болу ықтималдылығында қисықтық қалай құрылды?

3.12 Шығынның пайда болу ықтималдылығының қисықты негізінде белгілі интервалда болатын сома шығынының ықтималдылығын қалай бағалауға болады?

3.13 Шығын аймағын белгілуші көрсеткіші ретінде не қарастырылады?

3.14 Лоренц кестесі негізінде тәуекел деңгейі қалай белгіленеді?