Пайдалылық функциясының түрі және тәуекелді шешімдер

Турадан басқа, абайлық және батыл қатынаста, тәуекел пайдалылығы басқаша және функциясының өзге түрлерінен көрінеді. Осы «күшті» қатынасы, «әлсіз» қатынасы, «иілмелі» қатынасы, «жүлделік» қатынасы, «тұтас» қатынасы тәуекелдің пайдалылығы деп атайды. «Күшті» қатынасы ұтыс пайдалылығы сияқты ұтыс зияндылығы да азайтылуы сипатталады. Сондықтан пайдалылықтың бұл функциясында аса емес ұтыстар мен ұтылыстар үшін, ал үлкен - абайлылық үшін батыл қатынас көрсетеді. «Жүлделік» қатынас – бұл ұтыс пайдасынан басқа (ұтыс зияндылығын) ұтыс және ұтылыста қосымша жүлделілік ескертіледі. Бұл ақшалай сыйақылар, жүлделер, айыппұлдар және т.б. бола алады. «Тұтас» қатынас бұл- барлық әрекеттер мақсатында тәуекелмен ұштасуы белгілі ұтыс жетістігі болып табылады. Осындай ұтыс қана пайдалы, ал ары қарай оның пайдалылығы тұрақты. Ұтыстың аз мәні (үлкен – ұтыс сияқты) ешқандай пайдасыз (ұтыс үшін – зиянылық тудырмайды). Бұл белгілі ғимарат, жоспар, бағдарламалар және т.б. орындауға мүмкін кажетті.

4 сурет – Пайдалылық функциясы және тәуекелді ұнатпаушылығы

Пайдалылық функциясының түрін белгілейтін шарт бар. Біріншіден, ол тәуекел етуге баратын іс жағдайына байланысты. Егер шектелсе, онда барлығына ықтимал «әлсіз» қатынасты иелену: үлкен ұтыстар мен ұтылыстар көп есе үлкен болып көрінеді. Егер де қаржы үлкен болса, онда «күшті» қатынасты күтуге болады. Екіншіден, пайдалылық функциясының түрі тәуекелге баратын мақсатпен шартталған: егер не болса да ұту керек болса, онда тәуекелге «тұтас» қатынас сиаптты. Үшіншіден, пайдалылық функциясының түріне тәуекелге баратын субьективті мәліметтері: оның мінезі, темпераменті, өнегелі жағдайы, процестің өзінен алынған рахат, құмар және т.б. әсер етеді. Ол туралы айтылады және тәуекелге қатынастың кейбір түрлерінің атауы, абайлылық, батылдық, тура, иілгіш, тұтас.

Тәуекелмен байланысты таңдаудан балама нұсқаулардан тұтынушылар белгілі пайдалылықты, ШБ –шартты бірлікте ыңғайлы берілу өлшемін алады, бірақ тәжірибеден мұндай өлшемдер мүмкін емес. Мысалы, тәуекелге абайлылық қатынаста пайдалылық функциясы (тәуекелге ұнатпаушылық) пайдалалылық деңгейінің шартты бірлікте және кірістің әрбір жеткізу деңгейінде көрсете алады.

Кіріс 50-ден 100 мың бірлікке ұлғаюы шеттеулі пайдалылықтың 20-дан 10 ШБ –ке дейін кішірейген, ал кіріс 10- ден 150 мың бірл. 3-ке дейін көтеріледі. Кірістің ұлғаюы мөлшер бойынша ол да өседі, бірақ ортақ шамалық пайдалылығына кірстің әрбір жаңа 50 мың бірл. қосады. Субьект 100 мың бірл. 0,5 ықтималдылықпен және 50 мың бірл. сол ықтималдылықпен (күткен кіріс 10 мың бірл. құрайтын) жұмысты таңдай алатынын болжап көрейік: ( 150* 0,5+ 0*0,5=75 +25=100). Күткен пайлалылық белгісіз кіріс. 20* 0,5+ 33*0,5 = 26.5 ШБ тең. Күткен пайдалылықты тәуекелмен байланысты, тәуекелсіз 100 мың бірл. кірісте пайдалылықпен жұмыста салыстырайық. Пайдалылық деңгейі В және 30 ШБ тең. Ол тәуекелмен жұмыста күтілген пайдалылықтан үлкен, сондықтан кіші бірақ тұрақты кіріс әкелетін жұмыс таңдап алынады.

5 Сурет – Пайдалылық функциясы және тәуекелге жалғасуы

Шынайы тәжірибе, көптеген арнайы тәжірибелерге негізделген, экономика субьектілерінің көбі (даралар, фирмалар және т.б.) тұрақсыздыққа бейімді дейді. Олар тәуекелмен байланысты нұсқаны қалайды. Сол уақытта ортақ мәнді (математикалық күтуді) кірісті сол біреуді.

Егер тәуекелді жақсы көрмейтін экономиканың субьектісі детерминді кіріс жағдайына қаласа, онда ол тәуекелден құтылуға төлуге дайын максималды сома тәуекел үшін марапат болып табылады.

Тәуекелмен жайғасқан жағдайда белгілі кірістің күткен пайдалылықты құрай алады, сондай ықтималдылықпен 100 мың шарт бірл. белгілі кірістің пайдалылығынан жоғары 10 ШБ тең. Белгісіз кірістің пайдалылық санының берілуі:

0,5 +0,5*22=2+11=13 ШБ

Тәуекелге батыл қатынаста тәуекелмен белгісіз кірістің байланыстылық жұмысы таңдалады.

Бейтарап (байыпсыз, тура, байсалды) тәуекелге қатынасында адам тұрақты және белгісіз кіріс күткен кіріске тең болса.

Жұмыспен байланысты пайдалылық 50 мың бірл. немесе 150 мың бірл. ықтималдылықпен тең кіріс берсе, (6- сурет) 20 ШБ құрайды:

0.5*10+0,5*30=5+15=20

6- сурет. Пайдалылық функциясы және тәуекелге немқұрайлылығы

Тұрақты кіріс 100 мың бірл. 20 ШБ (В нүктесі) пайадалылыққа тең. Белгісіз кіріс, белгіленгендей, 100 мың бірл. күткен кіріске тең:

0,5* 50+ 0,5*150=100

Тұрақты кіріске, бірдей күткен мәннен кіріске немқұрайлы қарайтын адам тәуекелге немқұрайлы болып табылады.

Тәуекел шарттарында таңдауды сараптауда М. Фридмэн және Л. Сэвэдж пайдалылық функциясының қасиеттерін белгілеген. Ол кіріспен бірге өседі (күтілетін кіріс шамалы пайдалылығы барлық жерде дұрыс). Егер қисық пайдалылық кірістің белгісіз бір деңгейінен төмен болса, онда ол жоғары кіріске дейін үстінен дөнес, ағымды аралықта майысқан және тағы да аса жоғары кірістер үшін қайта дөңес . Бұл шамалы пайдалылық басынан дөңес сегментте жоғары дөңес сегментке кемиді. Тұтынушылардың көбінің әрекетті таңдау бейтараптылығы бар, сол қисық сигменттерде сияқты кірістер, кірістің шамалы пайдасын кемітеді.

Пайдалылықтың әртүрлі функциясын сараптай келе, авторлар мынадай қорытындыға келді, пайдалылықтың функциясы ортақ жағдайда:

- ортақ кірістер аймағында сызықтылыққа жақын болу;

- үлкен кірістер аймағында –«тура» (тың нәтиже)

- үлкен шығын аймағында нақты шама бойынша шұғыл өседі, ал содан қалыпты функцияға көшеді, үзілу, бұзылу ықтималдылығының кішірейюін оятады, (және бұл көбінесе орташа мәнділік бағдарын білдіреді).

Пайдалылық функциясы көмегімен қандай жағдайда тәуекел етуге болатынын, қандай жағдайда болмайтынын құруға болады. Немесе кері тапсырманың болуы мүмкін тәуекел шартын біле тұра, пайдалылықтың қандай қызметінде тәуекел әрекеттерді күтуге болады, қандайында күтуге болмайды дегенді белгілеуге болады. Тәуекелмен мүмкіндікті сәттілік пен қатар қояды және егер бұл арақатынас оны қанағаттандырса, онда ол тәуекелге барады. Мүмкіндіктер арақатынасының бағасы пайдалылық есебімен, сәттіліктің немесе сәтсіздіктің сол немесе өзеге дәрежесін субьективті сол құндылық дәрежесін өндіреді. Пайдалылықтың тәуекел етуші ісі мен оның тпасырмасының жағдайымен басты түрде белгілененді. Тәуекелге ол ұту пайдалылығы ұтылу қауіптілігінен үлкен болғанда ғана барады.

Ескерген жөн, тәуекел әрекеттер көмегімен алынған кейбір дұрыс қорытындының орны жеке жағдайлардың бірінде емес, ал орташа соңғы тәуекел әрекетінң нәтижесінде бар.

Бақылау сұрақтары

2.3.1 «Баламалық пайдалылық» деген не?

2.3.2 Тәуекел жоқта және тәуекелдің барында тұтынушы қандай баламаны таңдайды?

2.3.3 «Тәуекел пайдалылығы» деген не?

2.3.4 Тәуекелге бару керек пе, жоқ па деген қабылданған шешім неге байланысты?

2.3.5 Неліктен бейтараптылықта тәуекел (тура, немқұрайлы, қарапайым) қатынаста мүлік иесі оны сақтандырмайды?

2.3.6 Тәуекел абайлылық қатынас сипаты және мүлік иесі үнемі оны сақтандырғысы келе ме?

2.3.7 Неліктен тәуекелге батыл қатынаста сақтандыру мүлдем құрылмайды?

2.3.8 Лотарей түрі бойынша тәуекел жағдайына қандай жағдайлар жатады?

2.3.9 Тәуекелге қандай қатынаста тәуекел ету шешімі қабылданған және лотарейдің түрі бойынша қандай жағдайда тәуекел етпеу керек?

2.3.10 «Күшті» қатынаста тәуекел пайдалылығының функциясында кесте қалай көрінді және қандай жағдайда осындай қатынасты күтуге болады?

2.3.11Әлсіз» қатынаста тәуекел пайдалылықтың функциясы немен сипатталады және қандай жағдайда осы пайдалылық функциясының түрін белгілейді?

2.3.12 Тәуекел пайдалылықтың функциясының кестесін қалай бөліп көруге болады және немен олар сипатталады?

Тағы да пайдалылық функциясын бөлуге болады және олар немен сипатталады?

2.3.13Қандай факторлар тәуекел пайдалылығы функциясының түрін белгілейді?

2.3.14 Қандай жағдайда субьект тұрақты кірісті берілген өлшемге тең өлшем бойынша, кіріске тәуекелмен байланысы бойынша қалайды?

2.3.15 Тұтынушы үшін таңдау критериі не болып табылады?

2.3.16 Тәуекел пайдалылықтың қандай функциясында субьект тұрақты кіріске, сондай тәуекел күтілген мәнісінде бірдей қарайды?

2.3.17 Қай тұтынушы және пайдалылықтың қандай функциясында тәуекелмен байланысты тұрақты кірістің осында күтілген соммасын қалайды. Неліктен ол солай істеді?

2.3.18 Неліктен (жұмыс, капиталсалым, құнды қағаздар және т.б.), белгісіз кірістің тәуекелімен байланысты тәуекелге жалғасуда нұсқау таңдалады?

2.3.19 Тәуекел үшін марапаттау деген не?