Йым және тәуекел бағасының талдау әдістерін пайдалану

Талдау бағаларының әдістік мәнділігі сарапшылардың жүргізген интуитивті – логикалық талдауы мәселесі пайымдықтың сандық бағасы мен нәтижелі формальді өңдеуі тұйықталады. Нәтижені өңдеуді алумен сарапшылардың жинақталған көзқарасы мәселесін шешу ретінде қабылданады. Интуицияны кешенді пайдалануы формальді өңдеуімен мәселені нәтижелі шешімін алуға мүмкіндік береді.

Сарапшылар басқару процесінің өз рөлін орындауда 2 негізгі функцияны шығарады: обьектілерді қалыптастырады (баламалы жағдаяттар, мақсаттар, шешімдер және т.б.) және олардың сипаттамасының өлшемін өндіреді (жағдайдың жетілу ықтималдылығы мақсаттардың мәнді коэфициенттері шешімді жоғары қою және т.б.). Обьектілерді қалыптастыру сарапшылармен логикалық ойлау және интуиция негізінде жүзеге асды. Мұнымен білім мен сарапшылар тәжірибесі үлкен рөлді ойнайды. Обьектілер сипаттамасының өлшемі сарапшылардан білім мен өлшем теорияларынан талап етіледі. Сарапшылық бағалар әдісінің сипаттамалық ерекшеліктері қалыптаспайтын мәселелердің күрделі шешімінің ғылыми құралы болып табылады, біріншіден барлық сараптама жүргізуші ғылыми қалыптасқан ұйым әрбір кезеңнің аса нәтижелік жұмысымен қамтамасыз етеді және екіншіден сараптаманы ұйымдастырушы ретінде сандық әдістерін қолдануды, солай нәтижелерді қалыптасқан топтық өңдеу және сарапшылар пікірін бағалау. Бұл екі ерекшеліктер сарапшылық бағалардың әдісін кәдімгі бұрыннан белгілі сараптамалар айыра алады, адамдық әрекеттің түрлі салаларында кең қолданылады.

Стаистикалық әдістер қолдануда түрлі себептермен, жағдаяттарда, мүмкін емес, тәуекел деңгейін бағалауда эвристикалық әдісі кең қолданылады.

Эвристикалық әдістер ерекшеліктері мен үлгілері алынатын шешімнің қатал математикалық дәлелдемелер оңтайлығының жоқтығы.

Әрекеттің түрлі аймақтарында сараптамалық бағаның әдістерін кең қолданады (сараптамалар, консилиумдар, кеңестер). Практикалық әрекетте жеке сияқты топтық та сараптамалық бағалар қоданылады. Жеке сараптамалық бағаларды қолданудың негізгі мақсаттары болып табылатындар:

- оқиғаның даму әрекетін және болашақта құбылысты болжау, сонымен қатар осы олардың бағасы;

- басқа сарапшылар ұсынылған сараптама мен нәтижелерді жинақтау;

- басқа мамандар мен ұйымдардың жұмысқа (пікірі, сараптамасы) қорытынды шығару.

Жеке сараптама беделі жылдам ақпаратты алу мен аса үлкен емес шығындарына жататын болып табылады. Жеткіліксіздікке жоғары деңгейлі субьектілікті жатқызуға болады және бағаны дәлелі ретінде сенімділітің жоқтығы.

Ұжымдық сараптамалық бағаны бұл жеткіліксіздіктерді шеттетеді. Топтық пікір білдіру процесіне, жеке бағаны салыстыру бойынша келесі айыра алатын ерекшеліктер беруші:

- ұжымдық бағаларды аса субьективті;

- олардың негізінде дәлелді үлкен дәрежесі бар шешім қабылдауы.

Тотық сараптамалық процедурасы келесі түрлерін айқындайды:

- ашық немесе жабық дауыс беру салдарымен тұрақты мәселелерді анық талқылау;

- талқылау мен дауыс берусіз еркін пікір білдіру;

- жабық дауыс беру немесе сарапшылар сауалдарына сауалнама алу саладарымен жабық талқылау.

Сарапшылық бағалауды қолдану бойынша ұйым жұмысының басқарушы құжатты дайындау мен басып шығару болып табылады, мұнда жұмыс тұжырымдалып, мақсатталған және оны орындау бойынша негізгі ережесі болып табылады. Осы құжатты келесі мәселелер көрсетілген жөн:

- тапсырма мен тәжірибе қолайлы;

- тәжірибе мақсаты;

- тәжірибелі қажеттілігінің қалануы;

- жұмысты орындау мерзімі;

- басқарудың тапсырмасы мен топ құрамы;

- топтың міндеттері мен құқықтылығы;

- жұмыстың қаржылық және материалдық қамтамасыздығы.

Бұл құжатты дайындау үшін сонымен бірге басқарма үшін бүкіл жұмысқа сараптама басқарушысы тағайындалады, оған басқару тобын қалыптастыру және оның жұмысына ұйымдаструшы міндеттілігі артылады.

Басқару тобын қалыптастырғаннан кейін келесі тәртіпте сарапшылық топты талдау жұмысы жүзеге асады, шешілетін мәселені анықтау, әрекеттің әрбір аймағы бойынша сарапшылардың іскерлік құрамын белгілеу мәселесімен байланысты әрекет аймағының шеңберлік белгілеу, оларды тауып алу есебімен сарапшылардың алдын ала тізімін айқындау, жұмысқа қатысуға сарапшылар келісімін алу, сарапшылық топтың аяқталған тізімін құру.

Сарапшылар тобының қалыптасу процесімен паралельді басқару тобы ұйым өндіріс және сарапшылар сауалдары әдісін жүргізеді, бұнымен қоса келесі мәселелерді шешеді:

- сауалды жүргізу орны мен уақыты;

- сұрақтар саны мен тапсырмасы туры;

- сауалдар жүргізу формасы;

- сауалдар фиксациясының тәртібі мен нәтижелер жиынтығы;

- қажетті құжаттар құрамы.

Басқару тобының келесі кезеңі сауалдар болып табылады. Берілген кезеңде тапсырмалы және өңдеудің мерзімін, процедура және өндіру алгоритімі, өндіруді жүргізу үшін күш пен қаражатты белгілеген жөн.

Сарапшылардың тікелей сауалдар жүргізу процесінде және оның нәтижелерін басқару тобы өнделген жоспармен сәйкес жұмыс комплексін орындау жүзеге асырады, қажеттілік шамасы бойынша мазмұн, мерзім және қорды қамтамасыз етуде оны корректілеу.

Басқару тобының соңғы кезеңі болып жұмыс нәтижесін әрлендіру болып табылады. Бұл кезеңде сарапшылық бағалау нәтижелерінің талдауы жүргізіледі, есеп беруді құрастыру, нәтижелерді талқылау және қолдау, бекітуге жұмыс қорытындысын беру, сараптау және жақты ұйымдастырудың нәтижелерімен танысу.

Сарапшылар талдауы.

Сарапшылық бағалау процедурасының өткізілімі үшін сарапшылар тобын қалыптастыру.Ортақ талаптар бойынша сарапшылар тобын құру сараптамалық мәселелері нәтижелі шешімі болып табылады.

Мәселелерді шешудің нәтижелігі сарапшының нақты сипаттамасы және оған шағыны болып белгіленеді. Сараптамалық зерттеу нақтылығы тек мәселені дұрыс шешу мен оның нәтижелерін талдау негізінде белгіленуі мүмкін. Сарапшыларды пайдалану шартталған, ол бір ақпаратты алуда басқа да тәсілінің жоқтығы.

Сондықтан сараптаманың нақты бағасы, ереже ретінде, тек тәжрибелі мәліметтен кейін жүзеге асады.

Егер сараптамада мысалға бір және сол сарапшылар құрамынан жүйелі жүргізілсе, онда сарапшылар тобының нақты жұмысы бойынша статистикалық жинағының мүмкіндігі пайда болады және нақтылықтың сандық бағасының беріктілігін алу. Бұл бағаны келесі сараптама үшін сарапшылар тобының нақтылығы бойнша сандық мәліметте қолдануға болады.

Топтық сараптамалық бағалауының нақтылығы топта сарапшылардың ортақ санына, топтағы түрлі мамандардың несібелік құрамына, сарапшылар сипаттамасына байланысты. Нақтылыққа байланысты сипаттаманы тізілген факторлардан белгілеу болып табылатын сараптамаларды талдау процедурасының тағы бір мәселесі. Талдау процедурасының күрделі мәселесі болып табылатын сараптаманың әрекеті мен нәтижесіне мәнді әсер етуші сараптаманың сипаттамасының жүйесін қалыптастыру. Бұл сипаттамалар маманның спецификалық қасиетін және сараптамаға әсер ететін адамдар арасындағы қарым - қатынастарын бейнелей алуы қажет. Сипаттаманың маңызды талабы осы сипаттамамен өлшенеді.

Топтағы сарапшылардың максималды саны қаржылық қор бойынша шектелумен тексеріледі. Төлемге шығындар сарапшылар санымен нақтылылық арасындағы байланысты белгілеген соң басқару, басқармаға бұл ақпаратты ұсынады және баламалы шешімінің ықтималдылығын қалыптастырады.

Мұндай баламалар сияқты сараптамалық бағалаулар нәтижелерінің нақтылығы сараптамалық төлеміне шығын бойынша шектігі орындаушы қамтамасыз ету деңгейіне дейін төмендетуі мүмкін. Немесе сарапшылардың төлемге сараптамасының нақтылығына бастапқы талаптарды сақтау және шығындарды ұлғайту.

Сарапшылар талдауы бойынша жұмыстың келесі кезеңдері сарапшылардың алдын ала тізімін құру болып табылады. Бұл тізімді құруда сарпашылар сапалы талдау жүргізеді. Сарапшылар сапасы есебінен басқа сипаттамада олардың табылу орны мен таңдалған мамандар қатысу ықтималдылығы белгілененді. Сапаны бағалауда сараптамада кандидаттарды аса жақсы білетін адамдар ескереді.

Сараптамашылардың тізім құруы бойынша оларға сараптамаға қатысуға шақырумен хат жолданады. Хаттарда сараптаманы жүргізу мақсаттары, мерзімі, жүргізу тәртібі, жұмыстың көлемі мен марапаттау шарты түсіндіріледі. Хатқа сараптамашыларға берілген сауалнамалар және өзін- өзі бағалау құзіреттілігі қосымша берілген.

Сарапшылар жауабын алғаннан кейін, басқару тобының тізімін құрайды. Тізімнің бекітілген құрамынан кейін сарапшыларға оларды тобының құрамына енгізу туралы мәлімет жіберіледі. Егер сараптамалық бағалар сауалнама әдісімен жүргізілсе, онда бір уақытта сарапшылық топқа енгізу туралы барлық сарапшыларға сауалнама жіберіледі, оларды толтыру үшін қажетті нұсқауы жіберіледі.

Сарапшылар олардың сарапшыларға енгізу туралы хабарлау кезінде сараптауды талдау бойынша жұмыспен аяқталады.

Сауал – бұл басқару тобының және сарапшылардың бірлескен жұмысының кезеңі. Сауалдың негізгі құрамы болып табылатындар:

- сарапшылардың тапсырма қойылымы мен сұрақтар ұсынысы;

- сарапшыларды ақпаратпен қамтамасыз ету;

- талқылау, ұсыныстар бағасының сарапшылармен өңделуі;

- сарапшылар жұмысының нәтижелігінің жиынтығы.

Сауалдар процесінде шешілетін тапсырманың үш түрін атауға болады::

- берілген обьектілердің сапалылығы мен сандығы;

- жаңа обьектілердің құрлымы мен бағасы.

Ұжымдық сараптамада сауалдың негізгі түрлері қолданылады:

- пікір – сайыс;

- сауалнама алу;

- сұхбаттасу.

Сауалнама алу қайта байланыста немесе онсыз да өтіледі; сауалнама алуда қайта байланыспен өткен кезеңінің сауалының кейбір нәтижелерін сарапшыларға дерек үшін және оларды дәлелдігімен жеткізу кезінде сарапшылар бірнеше кезеңде сауал алады. Сауалды ұйымдастырудың бастысы ақпаратты максимумы және шығармашылық белсенділігінің максимумы, сарапшылардың өз бетінше жұмыс істеуі болып табылады.

Әрбір сарапшыға талданатын құбылысқа жататын бүкіл ақпаратты мүмкіндігінше жеткізуге тырысу сарапшылар сияқты сауал ұйымдастырушылар шығармашылық өз бетінше жұмыс жасау мен белсенділікті бөлектемей сараптауға жатқызады.

Алайда ақпаратты өңдеу бойынша сараптама мүмкіндігі шетелмеген, нәтижесінде сараптама оның қарауындағы барлық ақпаратты қол домбай шешім қабылдай алады. Сонымен қатар, адаммен жаңа ақпаратты қабылдау ішкі күреспен белгіленеді және бірдей субьективтілік бағаға әсер етпейді. Осы психологиялық ерекшеліктерден сарапшылар түскен ақпаратты фиксациялау үшін техникалық жағдайларды пайдалануда жазба жолын жүргізуге қажетті мүмкіндігін ұсынған жөн және сарапшыларға ас қабылданатын түрде қисыну. Сарапшылардың ақпаратты алмастыру мәнінің қайшылығын ескеру қажет, өйткені алынған осындай ақпарат сарапшылармен құрылған шығармашылық дербестігінің үлгісін жоғалту қауіптілігін жасырады.

Сауал әрбір түрлі өз беделін және құрылыстағы жеткіліксіздігі болады, олардың арасындағы ақпарат алмасулар, сауалдың сол немесе басқа түрлі таңдау көптеген факторармен белгіленеді, олардан сараптамалық мақсаты мен тапсырмасы негізгісі болып табылады.

Сарапталған мәселе қиындығы – сауал нәтижесінде ақпараттың толықтығы мен нақтылығы, ақпараттың көлемі мен жеткіліктілігін талап ететіндігі, сауал жүргізген уақыт және сараптамаға, жалпы сауалға жіберілген құндылық және жалпы сараптама, сарапшылар сана, басқару және оларды сипаттау тобының мүшелері.

Сарапшылардың сауал жүргізгеннен кейін шығатын ақпараттар нәтижелерін өңдеуін жүзеге асырады, өңдеу үшін сандық мәліметтерін сарапшылардың жоғары қоюы және сол жоғары қоюдың негізделген құрамының белгілерін қолданады.

Өңдеу мақсаты жинақталған деректер мен жаңа ақпараттар алуда жасырын құрамында сараптамалық бағалары болып табылады.

Өңдеу нәтижелерінің негізінде мәселені шешу қалыптасады. Сандық мәліметтер сияқты сарапшылар пікірінің құрамын топтық сараптамалық бағалаудың нәтижесін өңдеудің сапалық және сандық әдісін пайдалану қажеттілігіне әкеледі. Бұл әдістердің үлес салмағы сарапшылық бағалаудың шешілетін мәселелерінің класына байланысты.

Сарапшылық бағалау әдісінің мәнділігі орынды ұйымның сарапшыларының мәселеге талдау жүргізуінде сандық пікірінің бағасы мен олардың нәтижелерін өңдеу мен тұжырымдау. Сарапшылар тобының пікірінің жиынтығының мәселесін шешу ретінде қабылдананды.

Сарапшылар құрамының сандық және талдауы мәселесінің кеңдігі, бағалар, нақтылығы, сарапшылар сипаттамасы мен шығыны негізінде талданады. Сараптама нақтылығын жоғарлату шығынды ұлғайтумен байланысты. Орналасқан қаржылық қорлар топта сарапшылардың максималды санымен шектеледі. Сарапшылар тобына жеке сипаттама негізінде таңдайды: құзырлық, креактивтік, сараптамаға қарым – қатынасы, конформизм, ойлау құрылысы, ұжымшылдық, сыншылдық.

Қазіргі уақытта тізілген сипаттамалар негізінен сапалы бағаланады. Тек олардың кейбірі ғана сандық бағаны жүргізуге тырысады. Құзырлық дәрежесінің сандық бағасы үшін құжырлық коэффициенті сарапшылар пікірінше өлшенген есебімен пайдаланылады. Сараптама тобының құрамы туралы мамандар пікірі нәтижесі бойынша құзырлық коэффициентіне жататын бағалар әдісін аса қарапайым болып табылады. Сауалдар нәтижесі бойынша матрицаны қалыптастырады.

Әрбір сарапшы өзін сарапшы тобына қоса алуы немесе қоспауы мүмкін. Деректер бойынша матрицалар құзырлық коэффициентті сарапшыларға салмақ ретінде анықтайды:

Құзырлық коэффициенті сарапшылара қатысты сан ретінде белгілейді, сарапшының сарапшылық топтық тізіміне пікір білдіру.

Саратапшылық сипаттамасының талдауы ақпаратты жинау және оны зерттеу бойынша аса еңбек сыйымдылығын талап етеді. Ереже ретінде, сараптама сипаттамасының бір бөлігі оң да, ал бір бөлігі теріс. Сипаттау келісімінде және сарапашылар таңдауында олардың сапасының қайшылықтары есебімен мәселе пайда болады. Сараптама сипатының жиынтығын қалыптастыру қажет, бір жағынан оның маңызы сапсы мен екінші жақтан оның жіберілетін тікелей өлшемін ескеру. Осындай сипаттама ретінде сараптаманың нақты пікірін қабылдауға болады. Алайда осындай жинақталған сипаттама мәселені шешуде өткен тәжірибеле сараптаудың қатысуы туралы ақпаратты талап етеді.

Жағдаяттар қатарында мұндай ақпараттың болмауы мүмкін. Сараптаманың нақты бағасы санды бағаланады.

Бүкіл топтық нақты бағасына әрбір сараптаудың үлесі топтағы сараптау сандарында, қарым – қатынасын сараптау тобының орташа нақты бағасын белгілейді.

Жоғарыда белгіленгендей, сарапшылар сауалдарының негізгі белгілері: сауалнама алу, сұхбаттасу, Дельфа әдісі, милы шабуыл, пікірсайыс болып табылады. Сауал нәтижелерін өңдеуде келесі тапсырмалар пайда болады.: сарапшылар пікірінің келесісін белгілеу; обьектілердің жиынтық бағасын құру, сарапшылар арасындағы талқылау байланыстылығын белгілеу; обьектіге қатысыты салмақтарын белгілеу; сараптама нәтижесінің үмітінің бағасы.

Сарапшылар пікірінің келісім бағасы жеке пікірге жақын дәрежесін сипаттау, сандық шамасын анықтау жолымен шығарылады. Обьектілерді ранжирлеуде сарапшылар тобының пікірінің келісімінің шамасы ретінде конкордацияның дисперсиолды коэффициентін пайдаланады (келісім коэфициенті) конкордацияның диспресионды коэффициентін апотериолы деректерімен, яғни, обьектілердің бағалау нәтижелері бойынша анықтау. Осы анықтаудың негізгі мұраты сарапшылар құзырлығы обьектілердің топтық бағасымен олардың бағасының кіші дәрежесі бойынша ұсынысы болып табылады. Егер сарапшылар реттік шкалада обьектілер өлшемін жүргізсе ранжирлеу әдісі салмақтар өлшемінде шек бар, сарапшылардың жеке ранжировкалары бойынша өңдеу тапсырмасы жинақталған ранжировка болып табылады. Әрбір сарапшы өз ранжировксын береді, ол жұптық салыстырманың матрицасына сәйкес келеді, сондықтан сарапшылар санына матрица саны тең. Жинақталған ранжирова жұптық салыстырма матрицасы сияқты белгілененді, ол сарапшылардың ранжировкадан алынған аса жақсы түрде жұптық салыстырма матрицасына келісіледі. Аса жақсы келісім түсінігін тәжірибеде жиі медиана ретінде белгілейді. Медиана жұптық салыстырма матрицасы, барлық жұптық матрицаны сарапшылармен алынған ара қатынастық сомасы одан минималды болып табылады. Жұптық салыстырма матрицасы құрылымы медиомаға сәйкес, матрицаның әрбір сарапшылар үшін, элемент үшін көбінесе, қарапайым дауыстарының принциптері бойынша жүзеге асады. Алгоритмде жұптық салыстырма матрицасының жиынтықты құрылымда құзырлық коэффициентті сарапшылар құзырлығын ескеру жолымен еңгізу.

Ранжирлеу нәтижесін өңдеуде екі сарапшы ранжировкасы арасында тапсырмасының белгілену байланыстылығы пайда болуы мүмкін. Өзара байланыс шарасы болып ранговой корреляция коэфициенті қызмет етеді. Көптеген ранжировканың өзара байланысының сипаттамасы немесе ранговой корреляциясының коэффициенттер матрицасы мақсаты болады. Спирменнің ранговой корреляциясының коэффициенті 1ден + 1- ге дейін өзгереді. Ол бірдей ранжировканың нөлге теңдігінде тәуелсіз сызығын есептейді.Формула бойынша корреляция коэффицентінің бағасы кездейсоқ өлшем болып табылады.

Тәуекел дәрежесін белгілейтін сараптамалық бағалар әдісін түрлі нұсқаларда пайдаланады. Мысалға, құрылыс аймағында жұмысшылар арасында жүргізілген сауал әрекетінде тәуекел дәрежесін келесі факторлардың әсері айқындалған : бірінші орында – жоба құндылығы, екінші –жұмыс көлемі, үшінші –жұмысты орындау мерзімі және т.б. Тәуекел факторларының сараптамасы негізінде үлгі құрылған, ол тәуекел жағдаяттарының жиынтығының салдарын сараптауға мүмкіндік береді. Осы тәуекел үлгісі 3 категорияға бөлінген : жұмыс көлеміне әсер етуі, құндылығы және орындау мерзімі. Осы тәуекел категориялары үш матрицада ұсынылған. Жұмыс көлемінің матрицасы жоба бойынша нұсқалық жұмысты құраған, ол жобаның өткізілімі жағадайларын қолдануға байланысты өзгеруі мүмкін.

Жұмыс ұзақтығының матрицасы жағдайлардың өзгеруіне байланысты жоба бойынша жұмыс уақытының ұзақтығы туралы нұсқалық бірқатар деректерді құрады. Оның негізінде сыншылық жолының есебі жүзеге асты, ол жеке жұмыс пен жалпы жобаның аяқталуында ықтимал кірістерді белгілейді. Құндылық матрицасы ұдайымының ықтимал талаптарын жұмыс көлемінің өзгеруі және оларды орындаудағы кірістен және т.б құрады. Нәтижесінде ағымды қаржылық жағдайының матрицасы құрылды, комбинирлік әрекетің кірісті алу формасында жобаға қатысушылардың қаржылық жағдайына барлық қарастырылған тәуекелдің комбинирленген әрекетін, кірістер құндылығы мен кідіргісінің т.б өсуімен байланысты заимдер ұлғаюын зерттеу. Әдіс тәуекелдің өте күрделі кешенін басқарушы құрамды және көріну ықтималдылығы туралы қорытындысын және зерттелетін тәуекелдер салдарының деңгейін жасауға рұқсат береді.

Сарапшылық баға әдісі еңбек көлемді, соның ішінде және ұпайлық - өте қолайлысы. Оның жеткіліксіздігі алынған нәтижелердің субьектілігінің жарлығы болып табылады. Сонымен бірге шетелдерде сараптамалық сипаттың бағалық көрсеткішінің кең қолдануын табу, мысалы жыл сайынғы өте жақсы өндірістік корпорациялары, банктер, қаржылық, компаниялар, сақтандыру қоғамдары және АҚШ-тың, Ұлыбританияның басқа фирмалары жүргізген « Экономист» және «Фортун» журналдарының сараптамасы. Сарапшылар ретінде бірнеше мың көркіті бизнесмендер мен экономика, қаржы және басқарма салаларындағы аса құзырлы мамандарды тартады, олар 10 ұпайы шкала бойынша 2 елдің барлық ірі фирмаларын бағалайды. Негізгі критерилері:

Басқару сапасы, тауар сапсы, қорды пайдалану, ұзақ мерзімді капитал салым, талапты адамдарды тарта білу ебі және олардың фирмада бекітілуі мен кәсіби өсуіне қатысу, инновацияға қарым – қатынасы, қоғам және табиғат алдындағы жауапкершілігі.

Бағалардың жеке критерилері бойынша құрастырғандай, солай дифференциямен жинақталған көрсеткіштер бойынша салалар бойынша және келесі кезең деректері бойынша рейтінгтік кесте құрастырады.

Бағалар көрсеткіштеріне ең перспективалы, ең күрделі әдісі – кешенді сипатының рейтенгісі, ол бір мәнге барлық негізгі факторларды қосады. Мұнда пайда болатын негігі мәселелер ол- салыстырмалық және шығатын өлшем көрсеткіштері барлығын құрастырушы таразылық. Кейбір жағдайларда параметрлер салыстырмасын нормировка жолымен алуға болады. Көрсеткіштер таразылығы қажеттілігі бойынша ранжирлеумен (мәнділік есесбіне қатысты) және салмақтық коэффиценттер есебімен қамтамасыз етіледі. Сонымен бірге, отандық та емес, шетелдік те емес тәжірибеде кешендік сипаттың бағалық көрсеткіішн белгілеуде сенімді әдісісі жоқ.