Прыватнае права ВКЛ у XV–XVI стст.Інстытуты бавязацельственнага і спадчыннага права

Цывільнае феадальнае права на Беларусі ў XVI ст. склалася пад уздзеяннем таварна-грашовых адносін і гандлёвага капіталу, што спрыяла зараджэнню ў яго нетрах норм, характэрных для буржуазнага права і яго ўсесаслоўнасці. Таму побач з феадальнымі нормамі цывільнага права, такімі, як непрызнанне за сялянамі права ўласнасці на зямлю і іншыя абмежаванні іх правоў, атрымалі значнае развіццё нормы, якія рэгулявалі дагавор куплі-продажу, пазыкі, залогу, арэнды, абавяз-кі, звязаныя з работай па найму, спадчыннае права. Побач з пазаэканамічным прымусам сялян да працы развіваецца і эканамічнае закабаленне. Аднак маёмасныя адносіны па ранейшаму ў асноўным рэгуляваліся ў залежнасці ад класавай і саслоўнай прі.шалежнасці лю-дзей. Аб'ём правамоцтваў суб'сктаў цьппльна-прававых адносін залежаў таксама ад веравызнання, прававога становішча калектыву (горада, вёскі) і становішча асобы ў дадзеным калектыве або ў сями. Найбольш поўнай праваздольнасцю валодалі дзяржава, царква, манастыры, князі і папы. Яны маглі свабодна, без усякіх перашкод распараджацца сваёй маёмасцю. Праваздольнасць простых свабодных людзей у феадальным грамадстве не была роўнай. Напрыклад, мя-шчанс Вільні, Полацка, Віцебска, Меыска, Гародні ка-рысталіся больш шырокімі правамі, чым свабодныя людзі, якія жылі ў вёсках і малых гарадках — мястэчках. Абмежаваную праваздолыіасць мелі залежныя сяляне, у якіх не было права свабодна, без дазволу nana ці яго адміністрацыі раснпраджацца нсрухомай маёмасцю. Яшчэ мсншаіі прапаздолыіасцю палодалі палонныя і чэ-лядзь нявольная (дваровая), Яны не маглі распараджац-ца маёмасцю, складаць тэстаменты ні нават атрымлі-ваць маёмасць па тэстаменту. Абмяжоўвалася права-здольнасць і дзеяздольнасць жанчын і дзяцей. Грамадзянская дзеяздольнасць мужчын прызнавала-ся з 18 гадоў, а дзяўчат з 13 Аднак і дасягнуўшы гэтага ўзросту, яны не атрымлівалі поўнай грамадзянскай дзеяздольнасці. Удава карысталася больш шырокімі правамі, чым замужняя жанчына. Яна магла самастойна вссці свае справы ў судзс або дару-чаць іх адвакату.Асобы, якія не здольныя былі разумець характару свасй дзейнасці («дурні», «шалёныя»), іюўнасцю пазбаў-ляліся грамадзянскай дзеяздольнасці, іх нравы абаранялі іх законныя прадстаўнікі (бацькі і блізкія родзічы) і апекуны.Цэнтральнас мссца ў цывільным правс займалі нормы рэчавага і абавязацельнага права, якія замацоўвалі за пануючым класам правы ўласнасці і іншыя маёмасныя правы на прылады і сродкі вытворчасці, чым забяспеч-валася прававая аснова эксплуатацыі працоўных.Сярод аб'ектаў права ўласнасці галоўнас значэннс надавалася маёнткам і землям, якія апрацоўваліся феадальна-залежнымі людзьмі і чэляддзю нявольнай. Грамадзянскаму праву былі вядомы настунныя правы на рэчы: уласнасць, валоданне (держаннс, посяданяе), залог (застава), сервітуты.Для абазначэння ўласнасці ў заканадаўствс XVI ст. ужываўся тэрмін «властность», якім падкрэслівалася поўная ўлада суб'скта адносна гэтай рэчы. Разам з тым ужываліся і такія тэрміны, як «отчнна», «купля», у якіх галоўная ўвага надавалася крыніцы набыцця ўласнасці. Ужыванне розных тэрмінаў для вызначэння права ўлас-насці сведчыць аб тым, што нрава прыватнай уласнасці на зямлю і маёнткі яшчэ толькі замацоўвалася і права феадальнай уласнасці на зямлю паступова псрарастала ў права неабмежаванай буржуазнай уласнасці.Характэрнай рысай фсадальнага права ўласнасці і валодання бьгло тое, што ўласнік маснтку або зямлі нёс снецыяльныя павіннасці, якія былі ўласцівымі гэтаму маёнтку або зямлі, і пры пераходзе нрава ўласнасці да другой асобы гэтыя павіннасці нераходзілі разам з маё-масцю, у тым ліку і вайсковая служба. ІІапрыклад, шляхціц або мешчанін, які купіў баярскую або сялян-скую зямлю, калі ён не атрымліваў вызвалення ад павін-насці, выконваў тыя павіннасці, якія выконваў яго па-пярэднік. Яшчэ ў 1581 г. мсў месца продаж зямлі нростымі людзьмі, што лічылася законвым з'явішчам. Духоўныя асобы ці мя-шчане, якія куплялі шляхецкія маёнткі, павінны былі несці з гэтых маёнткаў вайсковую службу (раздз. 2, арт. 1).Паводлс Статута 1588 г., зямельныя ўладанні феада-лаў падзяляліся на тры асноўныя катэгорыі: 1) вотчыну, або дзедаўшчыну; 2) маёнтак, выслужаны ці атрыманы ў карыстанне (дзяржанне) на пэўны час («до жнвота», «до волі господарской»); 3) кунлсніны— маёнткі, набы-тыя паводлс дагавору куплі-продажу навек. Купленінамі ўласнік мог раснараджацца бсз усялякіх абмсжаванняў. Распараджэннс вотчынамі было да 1566 г. абмежаваным, нсльга было прадаць болей адной трэцяй часткі маёнтка бсз дазволу родзічаў, а адданы ў залог (заставу) маён-так мелі права выкупіць родзічы. Выслужанымі маёнтка-мі ўладальнік мог распараджацца толькі са згоды вяр-хоўнага ўласніка, ад якога быў атрыманы маёнтак ва ўладанне.Буйнемшым уласнікам зсмляў і маёнткаў на Беларусі ў XVI ст. была феадальная дзяржава. ІІрава дзяржаў-най уласнасці на зямлю і маёнткі ў нерыяд фсадалізму было, па сутнасці, ні чым іншым, як правам калсктыўнай уласнасці вярхоў, якія трымалі ў сваіх руках як дзяр-жаўную ўладу, так і дзяржаўную маёмаспь і атрымлівалі з яе розныя карысці. Права ўласнасці асобных феадалаў і дзяржаўная ўласнасць у фсадальнай дзяржаве складалі адзіную фсадальную ўласнасць.Зямсльны фонд асобных феадалаў — гэта землі, якія ўваходзілі непасрэдна ў маёнтак, а таксама зе.млі, якімі карысталіся феадалыіа-залежныя сяляне. ГІрава ўлас-насці феадалаў на зямлю вынікала ў першую чаргу з падараванняў гасудара, падпарадкавання і закабалення свабодных сялян або гвалтоўнага захопу іх земляў, a таксама ў выніку набыцця зсмляў і маёнткаў у парадку куплі-продажу, наследавання і г. д.На Бсларусі, як і ў іншых краінах, асабліва да сярэ-дзіны XVI ст., прызнавалася ў пэўнай ступені абмежава-нае права ўласнасці на зямлю за сялянамі.