Кімшілік орталығы – Көкшетау қаласы

Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай облыстарымен шектеседі.

14 ауылдық, 2 қалалық әкімшілік ауданға бөлінеді. 8 қала, 12 кент, 183 ауылдық әкімшілік округі бар.

Ақмола облысы Сарыарқаның солтүстік-батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала белдемінде орналасқан. Жерінің басым бөлігі – абсолюттік биіктігі 300-400 метрден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар орналасқан. Облыстың батыс, орталық, шығыс бөлектерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Облыстың оңтүстік-шығысында орманды, көркем – Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты қырқалар (100-500 м.) тізбегінен тұрады.

Кен байлықтарынан алтын, уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс материалдары, т.б. өндіріледі.

Ірі өзендері: Есіл, оның салалары – Қалқұтан, Жабай, Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңті, Құланөтпес, т.б. Облыста көл көп, олардың 94-і тұщы болып келеді. Ірі тұщы көлдері: Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар, т.б. Ірі тұзды көлдері: Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сарыоба және Вечеслав, Сілеті бөгені бар. Жер суаруға арналып 37 бөген салынған. Олардың жалпы су көлемі – 180,6 млн текше метр. Қорғалжын көл жүйесін сумен толықтыру және Астананың өнеркәсібін қамтамасыз етуді жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70-74 млн текше метр Ертіс суы беріледі. Өсімдіктің 73 тұқымдасы мен 800-ден астам түрі кездеседі. Негізінен, қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспашөп, жусан, т.б.; өзен жайылмалары мен көл жағалауында – астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын; ұсақ шоқыларда – шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі. Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің – 55, құстың – 80, бауырымен жорғалаушылардың – 8, қосмекенділердің – 3, балықтың – 30 түрі мекендейді. Облыстың солтүстігіндегі ормандарда – бұлан, сібір елігі, сілеусін, ақ кіс, ақ қоян, тиін, европа кірпісі, орман құстары (құр, аққұр тоқылдақ, т.б.), жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жамансары, күйкентай, жағалтай), сауысқан, ала қарға, жауқара, т.б. кездеседі. Су құстарынан – қоқиқаз, қаз, үйрек т.б.; бауырымен жорғалаушылардан – сарыбас, өрнекті қарашұбар жылан, сұржылан, секіргіш кесіртке, т.б. мекендейді. Суларында мөңке, оңғақ, лаха, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі. Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтары бар.

ОРҒАЛЖЫН МЕМЛЕКЕТТІК ҚОРЫҒЫ

Қорғалжын қорығы Астана қаласынан 120 шақырым жердегі Қорғалжын ауданындағы Теңіз-Қорғалжын ойпатында орналасқан. Қорық 1958 жылы құрылған. Көлемі – 237,1 мың гектар жерді алып жатыр. Қорғалжын мемлекеттік қорығы – құстар мен жануарлардың кейбір түрлерін сақтау және олардың табиғат өзгерісіне бейімделуін зерттеу үшін құрылған. Қорғалжын Теңіз көлдерінің айдынын және олардың қамысты, нулы жағалауларындағы 2 мың шаршы шақырым аумақты алып жатыр. Қорықтың жалпы аумағы – 237,1 мың гектар. Қорықтың климаты құстар мен жануарлардың өсіп-өнуіне өте қолайлы. Жазда – ыстық, қыста – суық, жылына 200 мм жауын-шашын түседі. Жаз айларында Африка, Оңтүстік Европа және Үндістаннан млн-нан астам қаз, үйрек, 2 млн-дай балшықшы, аққу, қызыл қаз, ақ шіл, шағала, көгілдір үйрек, бірқазан, жапалақ, қарлығаш т.б. құстар келеді.

ЗЕРЕНДІ ДЕМАЛЫС БАҒЫ

Зеренді табиғи-зоологиялық қорығы 1967 жылы ашылып, 1979 жылы қайта құрылды. Ол Ақмола облысы, Зеренді ауданының территориясында орналасқан. Көлемі 23 мың гектар жерді алып жатыр. Зеренді табиғи зоологиялық қорығының табиғаты, көрінісі керемет. Суы, жері, орман алқаптары мен көкорай белі... бәрі, бәрі қосылып бір үндестік тапқандай. Онда қасқыр, түлкі, қоян, борсық, тиін т.б. аңдар тіршілік етеді.

БУРАБАЙ

Ақмола облысындағы Көкше тауының бөктерінде теңіз деңгейінен 320,9 метр биіктікте орналасқан көл. Ұзындығы – 4,5 шақырым, ені – 3,9 шақырым, тереңдігі – 4,5 метр. Бурабайдың әсемдігі туралы С.Сейфуллин «Көкшетау» поэмасында жырлағаны бәрімізге аян. Ендеше, көлдің сұлулығына осы жырды оқығанымызда анық көз жеткізетініміз сөзсіз.

Көлдің түбі дөңгеленіп біткен. Түбі солтүстік-батысқа еңістеу келеді. Оның суы жұмсақ, мөп-мөлдір, тіпті мөлдірлігі сондай ең терең дейтін тұстарында да түбі айқын көрініп жатады. Көлдің солтүстік батыс бөлігінде су бетінен 20 м шығып жатқан шағын ғана «Жұмбақтас» аралы бар. Жартастар мен мүйістер көлге керемет көрініс туғызады, ал жағалауы болса қарағай мен қайыңға толы. Осының бәрі көл табиғатының әсемдігін аша түседі. Көлдің шығысында «Бурабай», «Оқжетпес», «Жеке батыр» және тағы басқа қурортты кешендер салынған.

Ш.УӘЛИХАНОВ ЕСКЕРТКІШІ

Ш.Уәлиханов ескерткіші 1971 жылдың 20 тамызында қойылды. Ол – Ленинград қаласында қоладан жасалған. Сәулетші – К.Абдалиев, мүсінші – Т.Досмағанбетов. Мүсіннің биіктігі – 5 метр, жалпы биіктігі – 9,18 метр.

АҚАН СЕРІ ЕСКЕРТКІШІ

Ақжігіт Қорамсаұлы (1843-1913) – ақын, компизотор. Көкшетау облысы, Айыртас ауданында, Қаскөл ауылында туылған. Лирикалық көптеген шығармалары «Мақпал», «Қарамар», «Ақ көйлек», «Ақтоты», « Перизат», «Ай көк» және т.б. 1991 жылы 1 тамыз күні Көкшетау қаласында Ақан Серіге ескерткіш орнатылды. Ақан серіге арналған қоладан жасалған ескерткіш Қарағанды қаласында дайындалған. Архитекторы – А.Қайнарбаев, мүсінші – Т.Досмағанбетов.

БІРЖАН САЛ ЕСКЕРТКІШІ

Біржан сал Қожағұлұлы (1834-1897) – қазақтың атақты композиторы, ақын, әншісі. Біржанның туған жері - қазіргі Көкшетау облысы, Еңбекшілдер ауданы, Степняк қаласы. Руы - керей. Өз әкесі Тұрлыбай кедей шаруа болған, Қожағұл Біржанның атасы. Біржанның өз басы да кедей, өмір бойына салдық құрып ел аралап, ән салып жүрген. Ол тек ақын ғана емес, ең алдымен, асқан әнші, әрі тамаша композитор. Бізге оның 60-қа жуық әндері келіп жетті. 1991 жылы 1 тамызда Біржан салға ескерткіш орнатылды. Архитектор – А.Қайнарбаев пен мүсінші – Т.Досмаганбетов.