Typologia socjolektów

1. Socjolekty o prymarnej funkcji profesjonalno-komunikatywnej:

a) języki zawodowe (łowiecki, marynarski, żołnierski) - odmiany o cha­rakterze jawnym, w których dobór środków językowych podporządkowa­ny jest sprawnemu i ścisłemu przekazywaniu myśli,

b) żargony (ochweśnicki, złodziejski, więzienny) - intencjonalnie tajne odmiany języka, w których środki językowe podporządkowane są takiemu kodowaniu informacji, aby była dostępna tylko dla osób wybranych.

2. Socjolekty o prymarnej funkcji ekspresywnej:

a) slang (studencki, uczniowski) - intencjonalnie jawne odmiany języka, w których dobór środków językowych podporządkowany jest ekspresyw­ności,

b) odmiany językowe o charakterze kryptozabawowym (np. tzw. Tajny język dzieci).

Socjolekty żywią się środkami językowymi wielu odmian polszczyzny. Głównym źródłem są dla nich zasoby leksykalne języka potocznego, diale­któw i stylu naukowo-technicznego. Niektóre z nich (żargony, język spor­towy, język wojskowy) sięgają chętnie również po środki języków obcych. Trzeba jednak dostrzec i sytuację odwrotną: socjolekty nie tylko czerpią, także i wzbogacają inne odmiany języka. Wyrazy socjolektalne stają się two­rzywem wypowiedzi budowanych w języku ogólnym (odnajdujemy je w prasie, w tekstach radiowych i telewizyjnych), pojawiają się również w potocznej polszczyźnie ulicy i języku literatury pięknej.

Rysuje się następująca prawidłowość, podług której leksyka socjolektalna się upowszechnia: wyrazy wywodzące się z socjolektów zawodowych (ło­wieckiego, żołnierskiego, sportowego) trafiają do języka ogólnego, wyrazy żargonowe zaś, wyzbywszy się swojej profesjonalno-komunikatywnej fun­kcji, stają się środkami ekspresji w języku potocznym. Z języka potocznego wędrują dalej, najczęściej do slangu środowisk młodzieżowych, tworząc w zasobie leksykalnym polszczyzny mieniącą się znaczeniami warstwę le­ksyki intersocjolektalnej (interżargon).

Nie ulega wątpliwości, że wyrazy socjolektalne, zwłaszcza wyrazy o ro­dowodzie żargonowym, użyte w tekstach stają się środkami stylizacji języ­kowej: przywołują atmosferę życia macierzystych grup społecznych, ewokują ich systemy wartości i przypisywane tym grupom wzory zachowań. Bywa też i tak, że tracą swoje społeczne piętno, społeczną i wewnętrzną mo­tywację do tego stopnia, że dopiero głębsza refleksja wydobywa ją na po­wierzchnię. Taki los spotkał np. wyrazy łowieckie, nazywające sytuacje wal­ki i polowania, towarzyszące człowiekowi od zarania życia społecznego. Dziś wyrazy łowieckie z pochodzenia osaczyć, wyśledzić, być na tropie, list gończy, zmylić czujność, podstęp, ściganie tworzą w polszczyźnie ogólnej pole leksykalne odnoszące się do czynności policyjnych (Dynak, 1988).

Bardziej zróżnicowany jest udział języka wojskowego i sportowego. Ostatnia wojna światowa pozostawiła w polszczyźnie ogólnej (Pluta, 1975) bogate słownictwo zaczerpnięte z życia konspiracyjnego: czapa 'wyrok śmierci', wsypa 'nieudane zamierzenia', -wpaść 'mieć pecha', skok 'jakakol­wiek akcja' (np. zrobimy skok nad Zalew), maskować się 'być dyskretnym', dać kontakt 'zadzwonić do kogo'. Z języka żołnierskiego trafiły do polsz­czyzny potocznej takie wyrażenia, jak: isutranżalać, wtrajać, wtrząchać 'jeść', wyżlopać 'wypić', wyrko 'łóżko', wazeliniarz 'pochlebca', zafajczyć 'zapalić papierosa', zaiwaniać 'iść szybko', pucować 'czyścić'. Z badań socjolingwi-stycznych wynika, że wyrazy te i duża część współczesnych emocjonali-zmów żołnierskich wyrasta z wojskowej tradycji II Rzeczypospolitej (Ka­nia, 1978). Dziedzina działalności społecznej, która niezwykle intensywnie przyswa­ja metaforykę wojskową, to sfera dyskusji, zwłaszcza dyskusji politycznej. Te­ksty publicystyczne, prasowe i telewizyjne przesycone są poetyką walki: ataku­je się, naciera, prowadzi walkę na słowa, strzela argumentami. Tę serię metafor wojskowych uzupełniają wyrazy przeniesione z terenu rywalizacji sportowej: brać na kimś rewanż, popaść z kimś w klincz, wypaść w wyborach na remis, być w końcówce akcji wyborczej. Należy w tym miejscu dodać, że sam język spor­towy przesiąknięty jest terminologią wojenną, por. np.: atak na bramkę, strzelać piłkę, natarcie, skrzydło prawe, skrzydło lewe, łącznik, flanka.

Drogi upowszechniania się wyrazów żargonowych są zawiłe. Najłatwiej przenikanie następuje między środowiskami najbliższymi, nic więc dziwne­go, że np. wiele wyrazów ochweśnickich istnieje w żargonie złodziejskim, ale okazuje się, że wyrazy ochweśnickie odnajdujemy również i w slangu studenckim (np. lipo 'oko', bulić 'płacić', dola 'pieniądze'), choć nie sposób doszukać się bezpośrednich związków łączących te dwa tak różne środowi­ska społeczne. Tu trzeba więc założyć istnienie pośrednika. Jest nim bez wątpienia polszczyzna potoczna, najczęściej w swej odmianie miejskiej. Wy­razy żargonowe, przenikając do języka potocznego, tracą tajność i zmieniają funkcję: przestają pełnić funkcję profesjonalno-komunikatywną, stają się ekspresywizmami. Niosą jednak ze sobą pewną informację o swoim społecz­nym pochodzeniu, informację sprawiającą, że w masie wyrazów potocz­nych z łatwością je rozpoznajemy.

Socjolekty, żywiąc się środkami językowymi wszystkich odmian polszczy­zny, same dostarczają tworzywa dla literatury pięknej. Tkwią głęboko w polszczyźnie ogólnej i potocznej, tworząc wespół z tymi odmianami sym­biozę ograniczoną ramami języka narodowego.

Wariant 1

I.1. Co to jest archaizm? .........................................................................................................

.................................................................................................................................................

2.Nie używany w języku polskim od jakiego czasu wyraz uważamy za archaizm?............................................................................................................................................

3. Co to jest historyzm?.........................................................................................................................

................................................................................................................................................................

4. Jaki wyraz uważamy za przestarzały?................................................................................................

.................................................................................................................................................................

II.

Wariant 2

1. Klasyfikacja archaizmόw

II.

Słowniczek (archaizmy i wyrazy przestarzałe):

admirator ‛wielbiciel’

adwersarz ‛przeciwnik, nieprzyjaciel’

aerodrom ‛lotnisko’

afekt ‛miłość, sympatia’

alkierz ‛sypialnia’

atoli ‛jednak, mimo to, wszakże’

azali ‛czy’

baczenie ‛uwaga, czujność’

bałamutka ‛kokietka’

bawialnia ‛salon’

bezdeń ‛ogrom, bezmiar’

birbant ‛hulaka’

bydlić ‛mieszkać’

cyklista ‛kolarz, rowerzysta’

ćma ‛ciemność’

dalibόg ‛naprawdę, słowo daję’

dezabil ‛negliż’

dusery ‛komplementy, czułe słόwka’

dykteryjka ‛anekdotka’

estyma ‛poważanie, szacunek’

frasunek ‛zgryzota, troska, kłopot’

gospodzin ‛pan’

grzeczny ‛stosowny, odpowiedni’

gzło ‛koszula’

hardosz ‛pyszałek’

jednaki ‛jednakowy’

juzyna ‛podwieczorek’

klecha ‛ksiądz’ (dziś pogardliwie o księdzu)

kmieć ‛chłop’

kokota ‛utrzymanka’

koncept ‛dowcio, żart’

łacniej ‛łatwo, bez trudu’

łożnica ‛duże łoże, zwłaszcza małżeńskie, sypialnia’

macierz ‛matka’

miesiąc ‛księżyc’

młόdka ‛dziewczyna, młoda kobieta’

pamiątka ‛wspomnienie’

przerazić ‛przeszyć, przebić’

przytomny ‛obecny’

obaczyć ‛zobaczyć, ujrzeć’

ochronka ‛sierociniec, przedszkole’

oniegdaj ‛przedwczoraj’

ostać ‛zostać, pozostawać’

ozwać się ‛odezwać się’

samotrzeć ‛we troje, we trzech’

samowtόr ‛we dwoje, we dwόch’

snadnie ‛łatwo, bez wysiłku’

spożyć ‛zjeść’

stolec ‛tron, krzesło monarchy’

stągiew ‛duże naczynie do picia’

świekra ‛matka męża’

wartko ‛szybko’

wesele ‛radość’

wierzeje ‛wrota, brama’

włodyka ‛rycerz’

zawżdy ‛zawsze’

zoczyć ‛spojrzeć, ujrzeć’

Wariant 1

1.Semantyka to ….……………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

2. Rodzaje znaczeń

3. Sem to………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………

4. Enantiosemia to ………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

5. Proszę wymienić kilka cech gwary warszawskiej

6. Klasyfikacja neologizmόw

7. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację zapożyczeń:

a) zapożyczenia całkowicie przyswojone b) ………………………………….

c)………………………………………..

8. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację związkόw wyrazowych:

a) związki stałe; b)………………………………………….

c)……………………………………..

Wariant 2

1.Trόjkąt Ogdena i Richardsa

2. Konotacja to ………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………

3. Pole znaczeniowe to ........................................................................................... …………………………………………………………………………………….

4. Klasyfikacja dialektyzmόw

5. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację zapożyczeń:

a) zapożyczenia właściwe; b)……………………………………………..

c)……………………….. d)…………………………………………….

6. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację frazeologizmόw:

a) wyrażenia; b)……………………………………………….

c)………………………………..

7. Proszę wymienić 5-7 źrόdeł związkόw frazeologicznych:

8. Proszę podać podtawowe Słowniki języka polskiego.

Wariant 1

1.Semantyka to ….……………………………………………………………

……………………………………………………………………………………

2. Rodzaje znaczeń

3. Sem to………………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………

4. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację zapożyczeń:

a) zapożyczenia całkowicie przyswojone b) ………………………………….

c)………………………………………..

3. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację związkόw wyrazowych:

a) związki stałe; b)………………………………………….

c)……………………………………..

4. Proszę wymienić podstawowe polskie słowniki zamieszczające leksykę z różnych okresów języka polskiego

5. Proszę opisać strukturę znaczenia podanego wyrazu

kot ‘nieduże miłe, ale też często fałszywe i mające dystans wobec ludzi, puszyste, najczęściej szare, zwierzę udomowione, które miauczy’

6. Rodzaje konotacji stylistycznych

7. Proszę ułóż hasło wyrazu góra wykorzystując następujące przykłady:

Każda strona ma u góry swój numer. Wspięliśmy się na górę wysokością 1200 metrów. Poszliśmy schodami na górę. Łódź leżała do góry dnem. On trzymał gazetę do góry nogami. Ceny poszły w górę. Traktowali ją z góry. Z góry dziękuję za pomoc. Zarejestrowano dotychczas z górą trzyszta firm. Po wczorajszej zamieci pozostały góry śniegu. Widocznie przyszedł z góry rozkaz. Leżał do góry brzuchem.

Wariant 2

1.Trόjkąt Ogdena i Richardsa

2. Konotacja to ………………………………………………………………….

……………………………………………………………………………………

3. Pole znaczeniowe to ........................................................................................... …………………………………………………………………………………….

4. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację zapożyczeń:

a) zapożyczenia właściwe; b)……………………………………………..

c)……………………….. d)…………………………………………….

5. Proszę uzupełnić następującą klasyfikację frazeologizmόw:

a) wyrażenia; b)……………………………………………….

c)………………………………..

6. Proszę podać najważniejsze słowniki języka polskiego (tzw. słowniki objaśniające).

7. Proszę opisać strukturę znaczenia podanego wyrazu

kot ‘nieduże miłe, ale też często fałszywe i mające dystans wobec ludzi, puszyste, najczęściej szare, zwierzę udomowione, które miauczy’

8. Rodzaje słowników

7. Proszę ułóż hasło wyrazu góra wykorzystując następujące przykłady:

Każda strona ma u góry swój numer. Wspięliśmy się na górę wysokością 1200 metrów. Poszliśmy schodami na górę. Łódź leżała do góry dnem. On trzymał gazetę do góry nogami. Ceny poszły w górę. Traktowali ją z góry. Z góry dziękuję za pomoc. Zarejestrowano dotychczas z górą trzyszta firm. Po wczorajszej zamieci pozostały góry śniegu. Widocznie przyszedł z góry rozkaz. Leżał do góry brzuchem.