ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 12 часть

«Килеңнээн улу» чеже-дад кудай-дээр чурттуг, чеже-даа аян-шинчилиг тоолчургу болза, Монгуш Черзи ооң сагыш-сеткилин болгаш бүдүш-шырайын элдеп чиктиг кылдыр сиилбии кылгаш, ол сүрлүг амытанның даштыкы хевирин илередирде тыва улустуң бурун шагдан бээр ажыглап келгени янзы-бүрү угулзаларын дыка таарыштыр шилип алган. Кажар шеверниң чаш уругларны коргутпас бодааны ол бооп база чадавас, оон ыңай амгы шагның аныяк-өскени өгбелерниң уран чүүлүн утпазын дээш тураскаал болдурганы ол бооп база чедавас,
«Килеңнээн улунуң» эът-кежиниң даштында казырыктарын хана-карактай сырып даараан ширтек хээзинге дөмейлештир каастагылап каан.

«Мындыг кайгамчык чиктиг амытанны канчап бодап алган кижи боор? Мээң башкым – тергиин шевер кижи! Өске шеверлерниң бодаваан, сагынмаан чүвезин бодап, сактып тургаш, кылып кааны бо ышкажыл але? Кандыг кончуг кайгамчык чоор! Үжүк-бижик билбес кырганның холу мындыг тоолзуг чүвени база кылып каар чүве-дир аа!»

Эзим-арга иштинге азып чораан кижиге одаанче баар орук уун айтып бериптер дагның бедии база турар. Уран-шевер салым-чолун арат чонга көргүзүптер орукту шилип аарын Дургун-оолга айтып берген күш болза Монгуш Черзиниң база бир сөөлгү ажылы «Килеңнээн улу» болган. Чаны-биле улустар шаараңнадыр эртип турда-даа, кулааның үдү чок кижи дег, Дургун-оол кара чаңгыс «Килеңнээн улудува» кайгааш турупкан. Чаш кулуннуң көвей чылгының аразындан иезин тып аары дег, шеригден чап-чаа халажып келген оол бодунуң моон соңгаар чурттаарынга, ажылдаарынга база өөрениринге тергиин чугула чүвени ол хүн Тываның төп музейинге киргеш, хеп-хенертен тып алган.

Тоолчу Чадагбаннын оода бир тоолун доктаадып албаанынга Дургун-оол дыка хомудаан. Ол кырганнын «Мөге Шагаан-Тоолай» деп тоолунда бир улу барын шала-була сагынган. Мөге Шагаан-Тоолайның оглу Мөге Баян-Далайның оглу ханныг каралыг Кара-Көгелдиң дугайында чүгле домакты шал-шул сактып келген. Кара-Көгел бергелерге таваржып келгеш, ок-чемзээн тудуп аар ышкажыгай. Бир катап күжүр Кара-Көгел карыш бистиг каң хожуула огун карбаш-курбаш ушта соп алган ышкажыгай. Оон кадыг кара чазын эртен тырттынган
боду кежээге чедир, кежээ тырттынган боду эртенге чедир белеткенип келген ышкажыгай. Оон кес туткан холундан ыжын буруладыр, ча туткан холундан чалбыраажын чайынналдыр кезенип келген ышкажыгай. Оон үстүү сагында сиилип кылган үжен улузу алгыржып кышкыржып, алдыы сагында сиилип кылган алдан те-чуңмазы үскүлежип шашкылажып келир орта, ышкына чоруй салывыткан ышкажыгай. Оон дээрде шаштыккан демир хаязының дал ортузундан одура ап чоруй баар орта, доп-дораан аъттангаш, огунуң өткен изи-биле өде халды берген ышкажыгай.

«Килеңнээн улуну» хажыызындан база катап топтап көөрге, чирбээжинде сес үт, ооргазының сиртинде эрээн-шокар булуттарда он алды үт, чочак калбак кудуруктуң бажында он ийи үттерни кедергей нарын кылдыр уттегилеп каан, оларны бодамчалыг көөрге, дүнеки сылдыстар чырып тургулаанзыг кыннып келир, ынчангаш улуну үстүү оранның дээрзи кижиниң сагыжынга дыка бузуренчиг апаар. Бир-бир бодаарга, үстүү сагында үжен улу сиилип каан Кара-Көгелдиң чалым-хаяны өттүр адыпкан каң хожуула огунуң изин уран шевер «Килеңнээн улунуң» күчүтен чоруун көргүзер дээш, нарын үттерни ойгулап турганзыг-даа болу берген.

Улу дугайында чүнү дыңнаан мен деп Дургун-оол база катап бодундан айтырган. Ол коргунчуг амытан дугайында тоолдар-даа, тоолчургу чугаалар-даа көң- гүс уттундуруп калган, бодунуң ол мелегейинге чөгении турган.

Улуну булуттар аразында чоруур, дээр-делегей кезип чоруур дижир. Улу хорадай бергеш, хөрээн киргиредир көксенирге, диңмкрээшкин диңмиреп турары ол дижир. Бужурганы бергеш, кудуруун чайгылаарга, кызаңнаашкын кызаңайнып турары ол дижир. Канчаар-даа сактып
кээрге, Дургун-оолдуң улу дуганында билир чүвези ол-ла болган.

Монгуш Черзиниц чазап-сиилбип кылган «Килеңнээн улузун» көргеш, Дургун-оол бодунуң келир үезин бодап турган.

«Кырган шевер кызыл-дустап чоруй барза, ооң-биле кады тыва чоннуң ыяш-даштан оюп кылыр уран чүүлү база-ла кады чиде бербес ужурлуг. Бо шил хомдуда аныяк шеверлерниң кылгылаан ажылдары чүге чогул? Ада-өгбелерниң ыяштан, даштан дириг амытаннар сиилбип кылырын, тостан хууң-сава кылырын, уран-шевер угбаларның кидистен, пөстен, хөмден каас-коя хептер, эдилелдер даарап кылырын аныяк өскен уттуп аар болза, черле талаар. Көөр силер, чонар-даштан бир-ле чүвениң хевирин кылыр мен. Өгбелерим эртемин уламчылаар мен. Бо залга мээң кылган ажылдарымны база делгээр үе келир. Тывамның алдар-адын ырлап-даа, шүлүктеп-даа, мал-даа өстүрүп, тараа-даа тарып тургаш алдаржыдып турар кижилерниң ажылы-биле мээң сиилбип бүдүрген ажылдарым бир одуругга деңге чыскаалыр. Көөр-даа силер!..»

Даштыкы чурттардан келген журналистерни Ак-кыс тыва өг чанынга эдертип эккелгеш, карак ужу-биле көөрге, шериг хепгиг кижи «Килеңнээн улудува» бажып согаш кылгаш, үне болган. Арны шала көзүлген. Кылажының аяны Дургун-оолга элээн дөмей болза-даа, ол оол шеригде-ле болгай дээш, оожургай берген. Бодун быжыг туттунуп, доора-хээре будулбайн, тыва өгнү чүден кылырын, ону канчаар бузарын, тигерин даштыкыдан келген аалчыларга Ак-кыс, алдаржаан артист дег, кончуг таптыг тайылбырлап турган.

Дургун-оол тыва чурукчуларның ажылдарын делгээн залга турарга, дем чаа үпүп келген залында бир-ле кыс
кижи хоюңнадыр чүве тайылбырлап турган. Бүдүү бакылаптарга, ак хээлиг көк торгу тыва тон кедип алган Ак-кыс кадагааты чурттарныц журналистерин бирде каттыртып, бирде бир черге тургустуруп, бирде бир-ле чүвени доңгайып-доңгайып көөр кылдыр тайылбырлап турган.

«Бо болза бистиң алдарлыг шеверивис Монгуш Черзиниң чонар-даштан оюп-сиилбип кылганы «Килеңнээн улузу-дур» деп чорда, Дургун-оол ол уруг-биле соонда бир чайлыг үеде ужуражыр дээш, бижииргеп сүртээнинден чаштып-чаштып ырай берген.

ҮЖЕН БИРГИ ЭГЕ

ВЬЕТНАМНЫҢ ООЛДАРЫ

Дургун-оол музейге чедип келген. Эртем ажылдакчыларының олурар тар өрээлинге кирип келирге, куруг болган.

«Бо кандыг аайлыг улус боор, ажыл кылыр шагында читкилей бээр!» деп соора угаап турган.

– Кымга чор силер? – деп, Кара-кыс угбай айтырган. Ол угбай кара сайтиин халаттыг, бажын ак аржыыл-биле довурак-доозундан камгаланып, так орааттынып алган. Кылаштаарга, дааш-шимээн үндүрбес чымчак улдуңнуг, чиик өртектиг хүрең өңнүг майыктааштыг болган. Холунда бурун шагның дарганының эди-ле ыйнаан, малгаштан кылган хөрүк аксын тудуп алган, оозун ак чычыы-биле камныы кончуг чодуп-ла турар, музейниң аштакчы-көрүкчүзү дээрзи оон-на билдине бээр. Аштакчы угбайның салааларының чүзү чоржак-чоржак, чурттап эрткен аар-берге чылдарның истери кестигилеп киргилей берген. Солагай холунуң
ортаа-салаазында тыва дарган соккан, ортузунда бышкан кызыл-кат дег, кызылгыр чинчилиг, шокар-шакар хээлиг билзектиг болган. Ол аштакчы угбайның кара-кара карактары бир-бир чуве көрүп турда, ийи холу дээрге археологтарның базырык иштинден тып кааны хөрүк аксын кылайтыр-кылайтыр чүлгүп-ле турар. Ол аштакчы угбай та чеже чылын музейге бараан бооп келген чүве. Ооң кылып турар ажылын, ооң аштап-чүлгүп каан чүвелерин та чеже-чеже кижи кайы орандан четкилеп келгилээш, магадап көрген чүве.

Бажың ишти аштаарын, шала чуурун Дургун-оол шеригге тургаш, өөренип алган, ынчангаш ол аштакчы угбайның бодунга берге, шалыңы биче, чонунга буянныг чүве кылып турарын угаап турган.

– Мында бир кижиге келдим ийин – деп, арай бижииргеп харыылаан.

– Мында он сес чыл ажылдап, музейниң кижилерин байтык, кандыг чүвениң кайда чыдарын, кайда делгээнин, кайда шыгжаанын безин билир апарган мен!– деп, ол угбай боду-ла чугаалаттына берген. Чаңгыс черге ол хире үр ажылдап келгенин бодаарга, ёзулуг ажылынга бердинген кижи дээрзи билдингир апарган. Чүве аштаар, шеверлээр кижини, ылаңгыя чоннуң чыглыр чери – музей аштакчызын тускай шаңнаар болза, черле чазыг чок чүве-дир ийин деп, Дургун-оол кээргей берген.

– Ак-кыс мында ажылдап турар бе?– деп, Дургуп-оол биле-тура айтырыг салган.

– Ийе.

– Ужуражып болур бе?

Бичии манаптыңар. Вийетнаамдан төлээлер келген. Оларга музей көргүзүп, чүве тайылбырлап турар. Ужуру болза бөгүн дыштаныр улус бис. Американ эжелекчилерге удур тулчуп турар дайынчы оолдар келген,
ынчангаш дөгеревис ажылдап тур бис. Силер харын ынаар баргаш, ол оолдарның оода бараанын-даа болза көрүп албас силер бе? – деп, аштакчы угбай чалаан.

– Ынчалыйн харын! – деп, Дургун-оол амырай берген.

Шериг хептиг оол музейниң эртем ажылдакчыларының чанынга чеде берген. Тываның комсомол удуртукчуларының чалап эккелгени, ха-дуңма Вьетнам улустуң ийи оглу Ак-кыстың тайылбырын кедергей таалап дыңнаар болган. Ооң чугаалаан чүвезин бир тыва уруг удур-ла очулдуруп берип турган, чогум француз, англи дылче бе азы вьетнам дылче бе дээрзин орта ожаавайн барган. Дургун-оол дыңнап турарга, Ак-кыстың чугаазында дыңнаан-даа, көңгүс дыңнавааны-даа чүве бар, ынчаарга ырак Вьетнамдан келген эштерге ооң тайылбыры көңгүс чап-чаа болбайн канчаар ийик. Москвада комсомолдуң Төп Комитединиң ол оолдарны Тываже чорутканында бир онзагай ужур бар: Совет күрүнениң дузазы-биле капитализм хөгжүлдезин чайлап эрткеш, социализмче хөгжүп кирген араттарның магалыг амыдыралын көргүзер дээни ол ыйнаан.

«Хайыраан солун чугаадан озалдап калган-дыр мен. Куруг кабинетке аймаарап олурбайн, дем-не келирим кай» деп, Дургун-оол хомудап чоруй, ажытталдыр туруп алган.

Ийи вьетнам дайынчы оолдар Ак-кыстың чугаазын тын-тынмайн дыңнап турганнар. Тываның эки турачыларының Ада-чурттуң Улуг дайынынга фашистерни узуткажып чораан дайынчы чепсээ «Максим» деп пулемёт, база танкыны өттүр адар үгер-боонуң чанында барганнар.

– Бо болза тыва эки турачыларның командири капитан Кечил-оолдуң эдилеп чорааны селемези-дир. Мен
дем база каксы чугаалаан болгай мен. Тыва Арат Республика болза Октябрьның төрээн оглу. Бистиң бир чоргаарланыр төөгүвүс – ССРЭ, МАР болгаш ТАР эң-не баштайгы социалистиг күрүнелер болганында. 1944 чылдың октябрь 11-де Тыва болза эки тура-биле Совет Эвилелиниң составынга каттыжып кирген, бо дээрге бистиң аксывыс кежии-дир. Совет Эвилели биске үжүк-бижик чогаатчып бээринден эгелээш, кудай дээрге ужуп чоруур күштүг чалгынныг кылдыр доруктуруп өстүрген. Совет Эвилелинче немец фашистер халдай бээрге, Тываның арат чону улуг акызынга эдин-севин, мал-маганын белекке берип дузалаарындап аңгыда, эң эки оолдар-кыстарын дайын шөлүндүве үдеп киирген. Бо дайынчы селемениң алыс төөгүзү мындыг чүве! – деп, Ак-,кыс тайылбырлап бар чорда, ийи вьетнам оолдар шил хомдунуң чанындыва улам-улам чоокшулай бергеннер.

Бир вьетнам дайынчы мынча диген:

– Дайынчы алдарның селемези. Бистер Төрээн чуртувусту американ эжелекчилерден камгалап алгаш, бистиң шылгараңгай маадырывыстың чепсээн база шак мынчаар музейге делгеп салыр бис. Амы-тынга айыыл-халап диргелип кээрге, кижиниң ёзулуг өңнүү холун сунуп дузалаар. Биске Совет Эвилели ок-чепсек-биле дузалап турар. Тываның чону, силер база дузалап турарыңар ол-дур. «Тулчуп турар Вьетнам» деп делгелгени баштай-ла көрдүвүс. Дайынчы алдарның чепсээн көргүскениңер дээш өөрүп четтирдим, ха-дуңма!

Оон ыңай ийи вьетнам дайынчы Тывадан Ада-чурттуң Улуг дайынынче аъттангаш, маадырлыг чорук кылган орус-тыва фронтучуларның шаңнал бижиктерин, документилерин, шынзылгаларын, эдин-севин кончугбодамчалыг көргеннер.

Тываның бир алдарлыг кызыл партизаны Миней
Спрыгинниң оглунга тывыскан «Шаңиал бижик» бар болган. Шаңнал бижиктиң сөзү ыдыктыг сүзүглел ышкаш болган. Ону вьетнам дайынчы (орус дылды шору өөренин алган хире) сымыранып номчаан.

Шаңнал бижик. Берлин хоорайны холга киирип алганының киржикчизи (1945 чылдың апрель – май айлары) 44 дугаарлыг гвардейжи танк бригадазында гвардияның биче сержантызы Ефим Мокеевич Спрыгинге.

Немец эжелекчилер-биле сегиржип ап турган кедергей улуг тулчуушкуннарның шөлдеринге орус чепсекти алдаржыдып чорааштың, Сталинчы гвардияны кезээ-мөңгеде алдаржыдып чорааштың, Ада-чурттуң дайынынга Төрээн чурттуң мурнунга бодуңарның албан-хүлээлгеңерни туюлунга чедир куүседип шыдаан Силер.

Бирги Гвардейжи Танк Армиязының Шериг Чөвүлели немец империализмниң найысылалы Берлин хоорайны бүзээлеп алырының төөгүлүг тулчуушкуннарынга Силерниң маадырлыы-биле киришкениңерни демдеглевишаан, Силерге Тиилелге-биле холбаштыр байыр чедирип тур. (Орус дылдан тыважыдып очулдурганы. Бо «Шаңнал бижиктиң» чиңгине боду Тыва музейииң Ада-чурттуң Улуг дайынынга тураскааткан бир делгелге залының шил хомдузунуң иштинде салып каан чыдар. Авторнуң тайылбыры).

Ак-кыстың тайылбырын вьетнам дайынчылар бодамчалыг дыңнап-дыңнап, төрээн дылынга бир-ле чүве чугаалажы каапкаш, тура дүжерге, оларны үдеп чораан комсомолчулар ыржым-шыпшың барганнар. Немец фашистерни чылча шапчып чораан Тываның оолдар, кыстарының делгелгеде чепсектерин көргеш, американ эжелекчилер-биле тулчуп турар Төрээн чуртун сактып келгеннер.

Музейге келген кижилер кирер эжик аксында совет болгаш вьетнам бичии туктарлыг ийи машинаны эскерип кааш, кезек када кайгап-кайгап, боттары-ла чүвениң аянын тыва бээр турганнар. Олар база-ла музейниң дыштаныр хүнде ажылдап турарын элдепсинзежок, көрүксээн күзелин хандырып аар дээш, улуг эжиктиве сөктүп кирип келгеннер. Тываларның сонуургаа аайлыг эвес, музейже кирген дораан вьетнам дайынчыларны тыва бээр турганнар, ынчангаштың бодунуң эртемден кызынга чоргаарланып, Ак-кыстың тайылбырын дыңнаалаан кижилер бооп сылдак каккаш, ол ийи чалыы оолдарны долгандыр бүзээлей бергеннер, ынчалза-даа оларның ынаар-мынаар баар оруунга шаптык катпайн, аалчыларның аайы-биле бирде доктаап, бирде бичии чылзыр кылаштап каап турганнар.

Ол дайынчы бодунуң эжин аяар шенектепкеш, вьетнамнап бир-ле чүвени сымыранып чугаалаан.

«Көрүп тур сен бе, эжим. Бистер дээрге, бөгүн дириг, даарта Төрээн чурт дээш тулчуп чорааш, өлүп-даа болур болгай бис. Тываның оолдары орустуң күчүлүг боо-чепсээн дайын шөлүнге алдаржыдып чорааннар-дыр. Бистер база-ла совет чепсекти, совет ракетаны америк дайынзырактарга удур Төрээн чуртувус дээш алдаржып турар бис, але».

Дайын-даа үезинде, тайбың-даа үеде кижиниң шай ижер аяа турар, ынчалзажок даштында «Сталинград фронтузунуң дайынчызы Валентин Харламовка» деп оюп-сиилбип бижип каан, эртенги шалың дег кылаңнаар хүлер стакан онзаланып көстүр болган. Хирезин бодаарга, ол стакан чүгле хүндүлел ёзузун барымдаалап, эрестиг дайынчыларга өргүп сунган эвес, харын ол акый оон изиг шайны аартап ижип чораанзыг кыннып келген.
Төрээн чурт дээш тулчуп чораан дайынчыларның эдилеп чораан чүвелерин көөрге, оларның-биле ужуражып чораанзыг болган. Эрес чоруктуң, маадырлыг чоруктуң үлегерин көрүп бүзүрээр чер – музей ол ышкажыл, мындыг делгелгелиг зал дайынчы алдарның залы болбайн канчаар.

Бир карак чивеш дээр аразында ийи вьетнам дайынчы дайын шөлүнге өлүрткен тыва эки турачыларның Ровно хоорайда ха-дуңма хөөрүнден эккелген кара довурактыг хомду мурнунда хүндүлелдиң ёзулалын кылып турганнар. Ол бир кончуг сүрлүг болган. Ак-кыс пат кайгай берген. Музейге келген кижилер ол ыдыктыг довурактың чанынга кезек доктаап тургаш, ам эрте бээр турганнар. Кырган кадайлар ол кара довуракты бичии көрүп чоруй, карааның чажын бүлдеңнеди бээрлер.

Партияның хоорай комитединге, ажылчы чоннар депутаттарының хоорай Совединиң күүскомунга база Тыва АССР-ниң алдарлыг ажыл-ишчилеринге тураскаадып бижээн Ровно хоорай чурттугларның өөрүп четтиргениниң сөстерин алдын үжүктер-биле бижигилеп каан болган. Украин болгаш тыва улустарның ха-дуңма ынакшылы, дайынчы найыралы фашистерге удур кады тулчуп чораан үеден төрүттүнгенин, дорукканын, быжыкканын илереткен ол сөстерни Ак-кыс хүндүлүг аалчыларга черле шээжи чугаалаар чаңчылын ёзугаар кончуг оожум, тода, билдингир кылдыр орустап бадырыпкан.

Немец-фашистиг эжелекчилерден хосталганының чээрби үш чыл болганын байырлап эрттирбишаан, Ровно хоорайның чурттакчы чону Силерниң чер-чурттуг тываларның төккен ханы сиңнигип калган эң ыдыктыг, эң үнелиг довуракты Силерге дамчыдып берип туру. Бо довурак болза акы-дуңма хөөрүнден алдынган чүве. Шак
ол акы-дуңманың хөөрүнүң кырында бистиң Ровно чурттугларның буянныг холдары-биле тарып өстүрген чечектери кажан-кезээде кадып-оңмайи, хөлбеңнедир саглаңайнып турар болгай (тывалап очулдурган).

Езулуг өңнүктерниң аразынга черниң ыраа турбас, дагның бедии турбас, далайның тереңи турбас. Бистер, вьетнам дайынчылар, американ агрессорларга удур тулчуп турувуста, совет чониуң дайынчы дузазы хүннүң- хүннүң кээп турар болгай. Езулуг найыралдың дузазының күчүлуг дазылын бо «ыдыктыг довурак» бадыткап тур ышкажыл дээрзин ийи вьетнам оолдар Тумат Ак- кыстың тайылбырындан дыңнааш, улам хандыр боданып турганнар.

«Ыдыктыг чер!». «Ыдыктыг довурак!»

Вьетнамның дайынчы оолдары «Алдан-Маадыр» музейин көрүп-көрүп алгаш, «Хүндүлүг аалчылар дептеринге» боттарының сеткил ханганын, тываларның бурунгу болгаш амгы төөгүзүн магадаанын бижип кааннар.

Сөөлгү домакты орустап дооскан. Ооң эреңгей очулгазы бо: «Ыдыктыг чер». «Ыдыктыг довурак». «Ыдыктыг дайын». Ыдыктыг Төрээн чурт дээш тулчуп турар бис. Алдан-Маадыр аттыг музей совет болгаш вьетнам улустарның ыдыктыг найыралын кедергей онзалап көргүскен-дир. Кандыг кончуг магалыг чоор! Музейниң эртем ажылдакчыларынга, ылаңгыя биске чүве тайылбырлап берген эптиг-эвилең болгаш чечен сөстүг лектору эш Тумат Ак-кыска өөрүп четтиргенивисти илереттивис. Бисти кедергей-ле хүндүледиңер. Ёзулуг халышкы чоннуң аразынга черниң ыраа-даа турбас деп чүвени бистер караавыс-биле көрүп бүзүредивис. Силерниң музейиңерде совет болгаш вьетнам улустарның ха-дуңма найыралының кызыл тугунга мөгейип тур бис».
ҮЖЕН ИЙИГИ ЭГЕ