ШЕВЕРНИҢ КЫЗЫЛ-ДУСТААНЫ

Черлик-кыс солуннар аскылап каан херим чанында ыглап турган. Дүнеки ээлчегге ажылдап хонгаш, хлеб садыындыва бар чыткан. Чап-чаа азып каан солунну чүгүртү көргеш, дөрт дугаар арынга доктаай берген.

Монгуш Черзиниң мөчээниниң дугайында бөлүк эштери кажыыдалдың каш сөзүн бижээн болган. Ону төндүр номчувайн, чүгле караан чоттунарынга өй болган. Даараныр чер вокзал чанында болгаш ындыг чүве ийикпе, кижилер олуштур-солуштур шаараңайнчып-ла тургулаар. Та кандыг аайлыг чүве, чаа солуннарны чүгле шала-була көрүп эрткилээр, хирези, бир-ле черже далашканнары ол ыйнаан.

«Кажыыдалдың сөзү... Сураглыг шеверни мактаан мактал бар-дыр, ону чоктаан сөстер бар-дыр. Монгуш Черзи шевер чоруктуң күчүлүг дыды-дыр. Бистер - ооң чочагайындан үнген шеттер-дир бис» деп, Черлик-кыс хензиг када коптарылдыр боданы каапкан.

Черлик-кыс садыгже-даа барбайн, чер-бажыңынга чедип келген. Ашаа чок болган.

«Мээң шеверимни эң баштай алгап-мактаан ирей шынап-ла чорта бергени ол чоор бе? Кедергей чөпшүл, дендии дыңнангыр, дыка кижизиг кырган ол олчаан чоруй баары ол-ла бе, кай?». Черлик-кыстың бодалынга оон ыңай чүү-даа кирбес болган...

«Монгуш Черзинин чанынга олура хондум. Хөөкуй мээң холумга караан шийипти! Бистиң ол кырганывысты соок бажыңче алгаш баарды...» – деп, Дургун-оол кел сал-ла кадайынга имнеп чугаалаар чүвези ол болган.

Кыраан назынында оода бир катап төрүттүнген хүнүн демдеглеп эрттирерин күзеп чораан Монгуш Черзи күзелинге четпейн барганы ол ышкажыл. Черлик-кыс бир оңгарлып кээрге, ол ирей чүнү-даа диленмейн, чүге-даа чалбарбайн чурттап чораанзыг болган. Монгуш Черзини кандыг бергелер көрүп эртпээн дээр ону. Хөөкүйнүң делгереңгей допчу намдары безин орта бижиттинген эвес, ынчангаштың ооң кажан ыглап чораанын, каяа аштап-суксап чораанын, кандыг чүведен эң баштай өөрүй бергенин кым-даа билбес, ол кайгамчык шеверниң чурттап эрткен төөгүзүн кым-даа эгидип шыдавас, бир кончуг когарал ол-дур.

Монгуш Черзи кезээде буянныг чораан. Черлик-кыс биле Дургун-оол ооң дөргүл-төрелиниң кызы-даа эвес, оглу-даа эвес. Улуг угаанныг кырган ол чалыы кижилерниң төрүмелинден шеверин билгеш бодунуң акшазы-биле чер-бажың садын берген, ол хөөкүйнүң чедирген буяны чүлдү-чүректи аартып эгелей берген. Кижи чок апаарга, ооң чедирген дузазы дүне безин көстүп келир херел ышкаш сагындырып келген.

«Кижиниң экизи өлүр». Бурун шагның ол үлегер сөзү Дургун-оолду качыгдадыпкан. Ооң хайыралыг башкызы мөчүй берген, ам моон соңгаар чурттап орары чер-бажыңга кажан-кезээде келбейн баары ол бе дээрзин ол бүзүреп шыдавас турган.

«Мээң оглумга эң баштай белек эккеп берген ирей шынап-ла моон соңгаар келбейн баары ол чоор бе?» – деп, Черлик-кыс ашаандан имнеп айтырган. Мөчээн кижи
турбас, чугаалавас деп билзе-даа, ол үну чок аныяк уругнуң салган айтырыы дыка кээргенчиг болган.

«Аът өлүр – баглаажы артар. Ада өлүр – оглу артар». Шевер кырган чорткан-дыр, шеверниң изин истээр салгакчылары арткан-дыр бис» – дээш, Дургун-оол ыыттавайн барган.

Эки-ле кырган чурттап чораан чүве ийин. Эки кижи өлү бээрге безин ооң арын-шырайы кижиниң караанга бүргег-даа, кааң-даа хүндүс дириг кылдыр көстүп чоруур.

ДӨРТЕН ИЙИГИ ЭГЕ

ЛЕНИН ШӨЛҮ

Авам мени каяа божааныл? Ол чуртту мен чүге билбес болган кижи боор мен? Ам меңээ авамның мени төрээн черин чугаалап бээр кижи чок-тур ийин. Монгуш Черзи билир чораан болгай. Оон чүге айтырып албайн чораан тенек боор мен.

Мен ам Кызылдың чурттакчызы мен. Мээң ажылдап турарым ыяш заводу Чүлдүм кудумчузунуң ужунда, Улуг-Хемниң эрик кырында. Кижиниң эң ынак чери чер- ле турар аа? Сураглыг шүлүкчүлер, чогаалчылар, чурукчулар даады-ла төрээн черинден эгелеп чогаалдарын, ажылдарын бижиирлер ышкажыл! Ол черле чөп. Кижи туржук, оранның кужу безин төрээн черинге кедергей ынак. Дуруяалар кандыг ийик? Олар күзүн чылыг орандыва көжүп ушса-даа, чазын дөмей-ле төрээн черинге – тулаалыг шыктарга четкилеп келгилээш, кара туразында чайлаарлар болган. Ынчаарга мээң төрээн черим кайдал ынчаш? Ак-Туругнуң өскүстер школазын
бир кончуг хайыралыг черим деп адап болур мен, ынчалзажок аңаа төруттүнмээн-не болгай мен.

Кижи бодунун ынак черин шилип ап болур бе? Болбайн канчаар але. Мээң эң чарашсынар, эң магадаксаар, эң ынакшыыр черим Ленин шөлү. Бодап-даа көрүңер, эштер. Кызылдың эң баштайгы төп кудумчузун Ленинниң ады-биле адаан. Ам ол кудумчуда, чоннуң чыглыр черинде, ядыыларга шын орукту айтып номчаан улуг башкының кедергей өндүр чаагай тураскаалын кылып каан. Мен бодаарымга, тураскаал база кижи ышкаш аттыг, төөгүлүг, алдарлыг болур ужурлуг.

Владимир Ильич чүс хар харлап турда, мен бо шөлге чыылган хайым чоннуң аразынга шымнып турдум. Хөлчок улуг хурал болган ышкажыгай. Школачылар, янзы-бүрү шериг кезектери, кызыл хоорайның чурттакчылары ол хайым чыышка, бир улуг байырга келген чүве дег, мөөңнежип келгеннер. Ол хүннү уттур мен бе? Чок, кажанда-даа утпас мен. Мээң бир чоргаарланыр чүвем болза, Ленин шөлүнүң тывылганын көргеним болур. Ынчан бистер, ыяш заводунуң манза дилер ажылчыннары чыскаалып алгаш келген бис.

Хоочун коммунистер, кырган партизаннар, хоорайның хүндүлүг чурттакчылары баштадыр индирге үнүп келген. Оларның аразында улуг башкыга тураскаалды хүлээп алыр Москвадан келген уран чүүлдүң тускай эртемниг кижилери база бар.

Бир көөрүмге-ле, хамык улус шимээн барган. Чүве чугаалап турган кызыл партизан чораан ашактың чугаазы доостур дей берген. Ооң чүгле мынча дээнин шала-була сакты-дыр мен.

– Бо тураскаал болза Тываның арат чонунуң Владимир Ильич Ленинниң төрүттүнге-ле чүс хар харлаанын холбаштыр улуг башкызынга бараалгаткан мөңге
хундүткели-дир. Ленин – бистиң угаанывыс. Ленин – | бистиң тынып чоруур агаарывыс. Ленин – бистиң чуртталганың бедик даа. Ленин – бистиң кажан-кезээде кады чоруур эживис. Ленин – тываларны фыйдаалдарның даттыг кыскажындан адырып шыдаан начын маадыр. Ленин – тываларны өске сөөк улустарның сая-сая ажы-төлү-биле дөргүл-төрел болур орук-чириин айтып берген башкывыс. Ленин бодунуң суртаалын орустап бижип чораан, орустап чугаалап чораан. Мен бодум орустаарым чегей-даа болза, мээң уругларым ажы-төлү, келир үемниң изин базар үре-салгалым орус дылды кедергей өөрениңер. Орус дылды төрээн дылыңар дег билип алыңар, чүге дээрге орус дыл силерни өске-өске көк далайларның эриинде, меңгилиг сыннарның эдектеринде чурттап турар өске-өске чоннуң ажы-төлү-биле таныштырып шыдаар өңнүүңер боор. Бир чагыым ол-дур, ажы-төлүм. Ажылга-даа, дайынга-даа, найырга-даа Ленин башкы бистиң-биле кады чорзун!

Оон ыңай кымның чүнү чугаалаанын билбес-тир мен. Сагыжымда дың чаңгыс арткан чүве кырган ашактың Ленин дугайында хензиг чугаазы, харын-даа ооң бир хензиг ужу де даан...

Ленин шөлү – ынак шөлүм. Майның бирниң чыскаалы бооп турда, канчаар ону! Кызылдың хамык чону чаңгыс ол шөлче шуужуп туруп бээр. Эрткен чазын бистиң ыяш заводунуң ажылчыннары чартык чылдың планын дөрт айда доозупкаш, май чыскаалында бүдүрүлгениң хамык коллективтериниң бажынга чыскаалган болган. Мен ынчан тук тудуп чораан мен.

Индир чанынга чоокшулап келиривиске, хөгжүм-музыка «Дөге баарының» аялгазын чиртиледир бадырыпкан. Аялга-даа, кылаш-даа чаңгыс аай. Индирдиве көре кааптарымга, даараныкчы кадайым Черлик-кыс
чалаттырган аалчылар аразында хулүмзүрүп тур-ла. Сактырымга, кадайым мени көрүп кааш, коллективтиң кызыл тугун тудуп чоруурунга сеткили өөрээш, хүлүмзүрүп турганзыг. Хүннү бадыр ыяш дилдирип ажылдааш, бажыңымга «өлүг сек» чедип келир кижи боор мен. Бир чамдыкта ажылчын хевим уштуп, чунуп алган дораан диван кырынга чыдыптар кижи мен. Чемненир харык кайда боор, пат турупкан кижиде. Мен чеже-даа шагзыраан болзумда, кадайым: «Шайдан иживит» деп хүлүмзүрүй кааптарга, сеткилим сергей бээр кижи боор мен. Кадайым Черлик-кыстың чаңгыс хүлүмзүрүү кандыг-даа көгулдеден, кандыг-даа дужаалдан артык күштүг болгаш кижизиг!

Хүндүткелдиң индиринде партияның, чазактың удуртукчулары, сайыттар, кол-ла чүве тускай одуругда чалаттырган хоочун коммунистер, Октябрьның кызыл партизаннары, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилери, мурнакчы ажылчыннар, малчыннар, оларның аразында үнү чок кадайым Черлик-кыстың көк торгу тонун каастанып кеттинипкен турары болган. Кадайымның көк торгу тонунуң хөлбеңейндир хадып-эстеп турарын көөрүмге, эрте частың медээчизи хек-даван-даа ышкаш, чиңгир көк дээрниң шырайы-даа ышкаш болган. Сагыш ышкаш эжим ол-ла болгай.

Мурнунда Ленин башкының тураскаалы тур. Тугувусту улам өрү туткаш, шеригниң байырлал базымын чыйтыладыр базыпкан мен. Өөрүм мээң базымым эдериштир бир угда база-ла чыйтыладыр базыпкан чүве. Индирде турган бир дарга бистиң ажылчын аңгыга ёзулал кылдыр йөрээл лозуңну бар шаа-биле алгырып дүжүрерде, чиртиледир ураалап дүжүрүпкен бис.

Караам уунда Ленин башкының улуг тураскаалы көстүп келген. Ол тураскаалдыва, дириг кижидиве
хүндүткеп ёзулааны дсг, көре бээримгс, соонда чораан хамык өөрүм база-ла ынаар көрбушаан, буттарын бир аан базып эрткен. Ленин шөлүнге майның байырлалын ѳѳрүм-биле шак ынчаар эрттирген мен.

Ленин шөлү. Муңгаралым хүнүнде-даа, байырлалым хүнүнде-даа Ленин шөлүн сактып-бодап кээр мен. Ленин шөлү Совет Тывамның эң чараш, эң көрүштүг, эң ыдыктыг шөлү. Ленип шөлү Кызылымның чоргаарланыр шөлу. Ленин шөлу Азий диптиң ортузунда кажан-кезээде каас-шиник турар, чүге дээрге Ленинниң тураскаалында тываларның ынакшылы сиңниккен, мээң ынакшылым, мээң келир үеге бүзүрелим база сиңниккен.

ДӨРТЕН ҮШКҮ ЭГЕ

КӨЖЕР МУЗЕЙ

«Самдар тон-дур оң, чоор сен ону, музейге дужаап бээр чүве-дир оң. Чаа тондан солуп кет!» – деп, күш-культура башкызы Самдарактың бир чалчымак чугаазы болганчок-ла Ак-кыстың көксү хөрээн, даттыг кадаг ышкаш, өйүп келир чораан. Ол дээрге шагда болган чуве-дир, өскүстер школазынга өөренип турар шаанда дыңнаан чүвези-дир. Ыяш – дазылындан өзер. Кижи – бичиизинден эгелеп угаан кирер. Өгбелер кончуг-ла шынын чугаалап чораан чуве-дир ийин.

Өскүс уругнуң хеви самдар-даа чорду-ла ыйнаан. Шынап-ла, өскүстер школазынга келирге, Ак-кысты чунар-бажыңга чундургаш, эрги хевин солуп, чап-чаа хеп кедирип каан. Ол хамык идик-хепти өскүс амытаннарга кым деп кижи халас берип турарын, ынчаарда бодаар хире эвес турган. Чүгле Самдарак башкының анчыг
чугаазы сагыжынга артып калган болгаш музей дээрге «кижи албас, ыт чивес» чүвелерни шыгжаар чер-дир аа деп, тенек чаш соора угаар ужурга таварышкан. Ол уруг ынчан кажан-бир шагда чүгле музейге ажылдаар тускай эртемниг – дээди сургуулдуг кижи болу бээрнн баш удур угаавайн турган.

Кижиниң салымы ол-дур. Чашкы шаанда хѳѳн калынчыг кылдыр дыңнап чораап чери – музейде Ак-кыс эртем ажылдакчызы апаргаш, районнар кезиир, көжер музейни ырак-узак черлерде чурттап турар малчыннарга, ажылчыннарга көргүзүп чоруп берген.

Баштайгы командировканың шынзыдар бижиин холга тудар мурнунда Ак-кыс дыка муңчулуп турган. Ооң бодалы болза ырак чер баары берге, ынчангаш школачы эжиниң ажылдап турар черин шилип алган. Бир чүүлүнде, ол черге көжер музей барып көрбээн; ийиде, ол черде чүгле тоолчулардан дыңнап чорааны мөңгүн суунуң бүдүрүлгези бар; үште, таныш эжиниң бажыңы ажылчын суурнуң мырыңай төвүнде деп дыңнаан. «Кубань» деп автобуска чонга көргүзер тускай делгелгени киирип салгылаан, үш кижи: чолаачы, фотограф база Ак-кыс боду чорук кылып үнүпкен.

Ажылчын суур. Бир хепке кудуп каанзыг ыяш бажыңнар. «Кубань» контора биле столовая аразынга чедип кээрге, беш кара ыт, боттарының суурунче чазыйлаан адыг шургуп киргенин эскерип каан дег, харыгайндыр туткуланып, хөме шуражып келгеннер. Ак халаттыг тыва херээжен столоваядан үнүп кээрге, килеңнээн ыттар туткулажырын соксаткылааш, кудуруктарын чайбышаан, тоо быдарай бергеннер.

Ажылчын хептиг эрлер столовая эжииниң аксында папирос тыртып турда, Ак-кыс оларга чеде кылаштай бергеш, амыр-менди солушкан. Ол уруг бир-ле чүве

чугаалашкан соонда, өөрүн столоваяже киире берген. Дүнеки ээлчег даргазы база ында болган. Дүвү далаш чемнени шаап алганнар. Көжер музейни Телиг-Хаяның чанынга көргузер деп Ак-кыс мөңгүн суунуң, бүдүрүлгезиниң инженери Чымчаккай-биле дугуржуп апкан. Харалаан, фотограф сөөлүнге чедир эмчиңнедип олурган. Сураг. Хилинчек. Бужурганчыг.

– Улус манай берди. Дүргеде. Боостааң дүктүг кижи сен бе? – деп, Ак-кыс чемелей аарак баштактаны каапкан.

– Мен бо суурга доктаар деп бодадым. Паа-хайт! Чоруур апарган бис бе? –деп, орус фотограф, шала-була тывалаар узун эр бир стакан компотту ток кылгаш, улуг тынган.

Контораже безин бакылавааннар. Ёзу барымдаалаар чай чок. Баштай-ла ажылчыннар автобузу шимчеп чорупкан. Демги беш кара ыттар, та ооң иштинде ажылчыннарны таныыры ол чүве, оларның бараанын көруп, дизе-дизе тургулаар болган. Ажылчын суурнуң ыттары безин кончуг чыткыр ышкаш көзүлген. Ажылчыннар автобузунуң барааны баалык ажа бээрге, беш кара ыт бот-боттарынче чиктии сүргей көрүнгүлээн.

«Кубань» турган черинден чаа-ла ыңай бооп чыдырда, беш кара ыт ооң оруун дозуп туруп, ол-бо талазында чиртиледир ээре-ле бергеннер. Кедергей узун кудуруктуг, сүүр кулактарлыг, узун дурттуг кара ыт довурактыг орукту доза туруп, хөрээн киргиредир болган. Музейниң чолаачызы кортканындан эвес, кээргээнинден автобузун доктаадыпкан.

Ак-кыс-биле кады-кожа олурупкаш, баштактанчып чораан инженер Сарыглар Чымчаккай автобустуң эжиин ажыдыпкан. Оон дашкаар согунналдыр үне халааш:

– Болгааныңар. Бо болза бистиң мөңгүнчүлерге
көжер музей көргүзер автобус-тур. Бо болза мээң чалыы шаамда чаңгыс школага кады өөренип чораан эжим уруг-дур. Биске шаптык катпаңар. Тарап чангылаңар! – дээн янзылыг чугаалаарга, ол беш кара ыттар харын ооң чанынга четкилеп келгеш, огланып тургулаан. Ажылчыннарның даргазы кончуг чымчак чаңныг, ынчангаш көдээ суурнуң ыттары безин ону кайы ырактан таныыр, ооң чугаа-соодун эндевес апарганнар. Сапык идиктиг, ногаан хөйлең-чүвүрлүг, ак бөрттүг кижиниң үнүн дыңнааш, беш кара ыт коданындыва шууштур чорупканнар.

«Кубаньның» чолаачызы база катап соңгаар-бурунгаар кичээнгейлиг көргүлээш, төгерик тудазын долгагылаптарга, дугуйлары тырыкыланы бергилээн.

Хүндүскүнүң дөрт шак үези. Хүннээрек чер. Дагның хемче кирген эдээ. Иемдик черни дескилештир каскаш, бажыңны тудуп каан. «Кубань» ол ак контораның чанынга кээп доктааган. Ооң мурнунда даштында демир хоолайлыг фабрика бузун бургурадыр ажылдап турган. Бир-бир бодаарга, ол демир хоолайлар, дириг судалдар ышкаш, бырлаңайнып турганзыг-даа.

Ак-кыс кайгай берген. Баштай карактарынга бүзүревейн барган. Даг белинде кадап каан сайгылгаан чагызының чанынче сын бажындан телер шуужуп кел чораан. Оранның ол ховар аңын хая-даштың чуруктарындан көрүп чораан, кырган аңчыларның чугаа-соодундан дыңнап чораан уруг, ам-на келгеш дириг телерни ажылчын фабрика чанындан көрүп кааны бир тоолзуг чүве болган. «Мөңгүн суун тып турар чер чанында бир кодан телер бар дижир болган, олар бо ышкажыл! Көрүп тур мен. Магадап тур мен. Чарашсынып тур мен» деп, Ак-кыс өөрүп турган.

Баштың те сайгылгаан чагызын чыдыыргап көргеш, соругну мурнай чылгап эгелээн. Өске телер база-ла ооң аайынга кирип, орук аксында кара сагыштыг дайзыйнар чогун билип бүзүрээш, соругну чылгай бергеннер.

«Кандыг кончуг кайгамчык чоор! Мөңгүн суун хая-даштан ылгап үндүрүп ап турар фабриканың чанында телер кара туразында салчып чоруур, соруглап чоруур, селгүүстеп чоруур! Дургун-оолдуң «Телиг-Хая» деп чонар-даштан оюп-сиилбип кылган ажылының үнген чери бо ышкажыл!» – деп, Ак-кыс магадап турган.

Ажылчыннар чыглып келди! – деп, музейниң фотогравы сагындыра каапкан. Чолаачы биле фотограф кылын картоннарда чыпшырып каап фото-чуруктуг калбак-калбак стендилерни шууштур аскылапкан. Тускай аптара иштинге чораан ыяш-даштан чазагылаан янзы-бүрү чүвелерни ийи сандайда сөгелендир салган узун манзы кырынга Ак-кыс боду чыскаай салгылапкан.

Эштер ажылчыннар! Бистиң мөңгүн суу бүдүрүп кылып турар фабриканың ажылчыннарынга бөгүн болган болза кайгамчык солун ужуражылга бооп турар-дыр, ол болза бистиң чаңгыс катап артистер кээп көрбээн черивиске «Көжер музейниң» көстүп келгени-дир. Музейниң эртем ажылдакчызынга сөс бээр-дир! – дээш, Чымчаккай сүрээдээнинден уругнуң адын уттупкаш, арны кыза берген. Оон база катап чугаалаар деп чорда, Ак-кыс «Көжер музейниң» делгелгезиниң чанынга турупкан. Ажылчыннар уругже, оран-делегейниң дириг даңгыназы көстүп келген чүве дег, кайгааш олурупканнар.

Ак-кыс хамыкты мурнай магнитофонну ырлады каапкан. Баштай тыва херээженнерниң дарладып чораанының дугайында кударанчыг ырның аялгазы дыңналып үнген. Сеткилиниң уяны-ла ол ыйнаан, бир аныяк
тыва уругнуң карааның чажы бүлдеңейнии келгилээн. Ооң соонда Тыва чуртунуң байлааның дугайында чаа шагның ырларын ырлаткан. Ол ыр дооступ чорда, улус арай шимээргей берген. Аразында бир-ле чүве ч гаалашканнар, та магадаан, та хомудаан чүве. Шөйбек чаламаны дескинер «дукпурту» тырыкыланып-ла турган. Ак-кыстың сагыжы кайын эндээр, чүве чугаалаар бетинде шагзыраан ажылчыннарны сергедиптер, дүнеки ээлчегдиве кириптер кижилерни хей-аът киириптер бир күш аялга деп бодааны ёзулуг шын болган. Кандыг-даа хелемечи херек чок ыр – тываларның бурун шагдан сураглыг аялгазы–сыгытты Сат Манчаккай хая-дашты чаңгыландыр бадыра берген. Бөлдүнүштүр олурупкан ажылчыннар туржук, ол бичии бажыңның кедээзинде даг ийинде хайыр чылгаан телер безин ара соксааш, хоюңнадыр куттулуп турар сыгытты таалап турарын Ак-кыс эскерип кааш, шала оожургап, хейде дүүрээнин уттуп, хайыралыг кижилерге бараан бооп турарын бүдүү билип каан. Сат Манчаккайның боду кайда боор, шагда-ла мөчээн болгай, ол хиреде эртемниң ачызы-биле ооң сыгыртырын «чаламада» бижидип кааны ол-дур ийин. Ол кайгамчык аялга үстү бээрге, хайыр чылгаан телер ажылчыннардыва кайгап-кайгап, кадыр дагның бажындыва үнүп кааннар.

Ажылчыннарның дилээнин ёзугаар ол сыгытты база катап сала кааптарга, кадырны өрү үнүп бар чыткан телер алаң кайгап доктаай бергеннер. Та чүү деп кончуг уян-хоюг аялга чүве. Та кым деп кадайның төрээн оглу кижилерни-даа, оранның аңын-даа тааладыр сыгыртыптар үннүг болган чүве ыйнаан! Ак-кыс бирде ажылчыннарже, бирде телердиве көре каггылап, эптиг-ээлдек чаңнагылап турган. Улус аразында шаанда
школага кады өөренип чораан эжи Кертикпенни база көрүп каан. Ооң-биле ажыл соонда шөлээн ужуражырын бодааш, көрбээчеңнеп каан. Сат Маичаккайның сыгыртырын дыңнааш, шагзыраан ажылчыннар сергеп, фабрикаже дүне баар ажылчыннар дидим сорук кирип келген. Шала чоорту сыгыт үстү бээрге, дагдан харап турган телер база катап бедик сынның бажындыва шууштур үнүп кааннар.

Ак-кыс ырлыг-шоорлуг концертин доозупкаш, «Көжер музейни» тайылбырлай берген. Ажылчыннарның мурнунга бирде балар шагның бойдузу, бирде кижиниң чер кырынга тывылган төөгүзүнүң чуруктары көстүп эрткилээн. Бир кончуг кайгамчык чүве болза Тыва ажылчын аңгының тывылганы болгаш эң баштай черниң байлаан; алдынны казып эгелээнин көргүскен стендиде чуруктар кедергей солун болган. Шаанда Тываның алдынын олчааргак холдарның үптеп турганы бир кударанчыг барымдаа болуп көзүлген. Ак-кыстың тайылбырын ажылчыннар кедергей таалап дыңнааннар. Черниң байлаа мөлчүкчү идегеттерниң холунга кирип чораанын, ам ол таңды кежии хоор чоннуң болу бергенин деңнеп бодаарга, дыка-ла ылгалдыг болган. Тывага ажылчын аңгының кижилери эң баштай алдын уургайларындан эгелеп тывылганын база амгы үеде Совет Тываның девискээринде Хову-Аксында кобальгыны, Ак-Довуракта даг-дүгүн казып ажыглап турарын көргүскен тускай чуруктуг стендилерни тайылбырлаан. Ак-кыс бичии доктаагаш, улус арай чалгаарай берген ышкаш боорга, ыяк белеткенип алган чүвезин, ам мөңгун суунуң бүдүрүлгезин база ооң мурнакчы ажылчыннарының дугайында чугаалай берген.

– Силерниң араңарда мээң школачы эжим олур. Кады ойнап өскен бис! – деп, Ак-кыс олурган кижилерни
бодунче улам хаара тударын бодааш, баштактаны аарак чаңнай каапкан. Кижилер бот-боттарынче көрүнгүлээн. Бичиизинден пөрүк болгаш ыядыычал Кертикпен ол уругнуң өде-чара сөстеринден ана «эстип-хайлып», кулактарының бажы кыскылай берген.

Ажылчыннар шимээргей бергеннер.

– Шимээнни намдадыңар, эштер. Солун чугааны дыңнаалыңар! – дээш, Куулар Чымчаккай бажын согаңнадып каан.

Ак-кыс көргүзер чүвелерин көргузүп, чугаалаар чү- везин чугаалай дооскаш, уран-шевер кижилерниң кылгылаан ажылдарын көөрүнге хамык ажылчыннарны чалай каапкан. Ажылчыннар ыяш, даштан чазап кылган ажылдарны үглей бергеннер. Ак-кыс чүве тайылбырлаваан, улус чүү дээр эвес дээш манагзынып турган.

– Тудуп болур бе? – деп, Кертикпен «овуузуннуу» дегет айтырган.

– Ужурунда болза музей делгиирин хол-биле тутпас боор чүве. Сен дээп болур-ла сен! – деп, Ак-кыс баштактанып каан.

Ак-кыс биле Кертикпен бижииргей-бижииргей хол тутчуп, чүгле удур-дедир көржүрүнге өй болган.

– Мен сени маа чедип кээр деп көңгүс бодавадым. Сурааң дыңнаарымга, музейде-ле дээр чорду. Ажылчыннар суурунче кады бараалы. Мээң бажыңымдан шайлаар сен.

– Чүнү кылып тур сен?

– Ам экскаваторжу мен.

Кертикпенниң школачы эжинге, ам эртем ажылы кылып турар Ак-кыска кыска харыызы ол болган. Ол баштай канчап чолаачылай бергенин, чүнү-чүнү кылып
чораанып төөгүүр бодааш, та чүүден мөгудей берген чуве, чугле амгы уеде мөнгун суу казып тывар черде чангыс ажылда турумчуй бергенин чугаалап бергени ол болган. Кертикпен бодунуң кылып турар ажылынга дыка чоргаарланыр дээрзин ооң үнү безин илереди каапкан.

Ажылчыннар уран-шевер кижилерниң кылгылаан ажылдарын көрүп турар аразында, музейниң фотогравы тус черниң хевир байдалын база «Көжер музейни» канчаар сонуургап турарын, оон ыңай кол инженер Чымчаккайның сүмелеп бергенин ёзугаар бүдүрүлгениң мурнакчы-мурнакчы ажылчыннарын чурукка тырттыргылап ап тургулаан. Ак-кыс тускай кыдыраажынга чурукка тырттырган ажылчынның төрүттунген хүнүнден эгелээш, өөренип чораанын, ажылдап чораанын, адын-сывын кончуг дүрген-дүрген бижип ап турган.

– Кертикпен, дүргедеп көр! – деп, Чымчаккай дүүрей берген. Шагынче көргеш, улуг тынган.

– Кандыг кончуг чараш чоор! Көрүңерем, көрүңерем. Телиг-Хаяны ол олчаан кылдыр чазап каан. Бодуңар харын бээр келиңер! – деп удур кыйгырган. Тываның эрги, чаа амыдыралын деңнеп көргускен фоточуруктарны көрүп турган ажылчыннар ыыт-ла эвес ыыт үнген черже – база бир делгиирже углапканнар. Ында честен, холадан, алюминийден шуткуп куткулаан болгаш хадың дазылындан, чонар-даштан чазагылаан аңнар, малдар база кижилер дүрзүлерин магадааннар.

Инженер Чымчаккай биле анаа ажылчын Кертикпенниң кеткен хевинде болгаш аажы-чаңында бирээзи улуг, бирээзи биче кылдыр көрдүнер ылгал чогун, черле ынчаш ында мөөңнежип келгилээн ажылчыннарның бот-боттарын хундүлежир, чаңгыс иениң ажы-төлү дег чаннажып турарын Ак-кыс дораан-на эскерип каан.

«Көжер музейни» мөңгүн суунуң бүдүрүлге коллективиниң ажылчыннары көргеш, янзы-бүрү айтырыгларны боттары-ла аразында салгылажып, харыызын тып чадажы-даа бээрлер.

– Мопу кым кылганыл? – деп, Кертикпен сонуургаап. Шымбайын аа!

Дургун-оол.

– Бир катап бо бүдүрүлге черинге келгеш, чиде берген дээр кижи бе? –деп, селби карактыг ажылчын эр чемелээн янзылыг болган.

Оозун билбес мен! – деп, Ак-кыс ону билзе-даа, ойзу каапкаи. Тааржыр ажылын дилеп чорду ыйнаан. Ам шевер кижи апарганы ол-дур. Силерниң «Телиг-Хаяны» чуруп кааны сагышка кирер-дир бе?

– Бо ажылдарны садар бе? – деп, бир ажылчын бодунуң шын-на сеткилин илереткен.

– Чок.

– Чүге?

– Бо-ла ыяш-даштан чазаан ажылдар музейнии-дир, чоннуу-дур. Оларны делгелгеден көрүп болур. Моон соңгаар тыва шеверлерниң кылгылаан ажылдарын болгаш тыва ырларның аялгазын бижигилээн пластипкаларны «Белек» деп садыгны тудуп дооскаш, аңаа бараалгадыр.

– Бистиң класстың уруу-дур! − деп, Кертикпен бодунуң чоргааралын илереди каапкан. Ак-кыстың чаактары долбанналы берген. Ажыл-албан эвес чүве болза, хем кыдыынче кире бериксээзи келип турган. Эжиниң мактаанын дыңнааш, Ак-кыстың эпчоксуна бергенин Чымчаккай билип кааш, бир удаа холун чайган. Шимээн намдаваап. Хирезин бодаарга, Ак-кыстың уран-чечен тайылбыры ажылчыннарның сагыш-сеткилинге чап-чаа бодалдарны хайпыктырыпканы ол болган. Чүве
айтырып келген кижиге-ле Ак-кыс могаар-шылаарын билбейн, ыяш-даш чонукчуларының янзы-бүрү ажылдарының дугайында кыска-кыска тайылбырны, хөглүг артист кижи дег, чазык-чаагай чугаалап берип-ле турган. Ыяның аразында «чаламада» бижидип каан тыва ырлар база чаңгыланып-ла үнген. Озалааш черде ажылчыннарның көөр-даа, дыңнаар-даа солун-солун чүвелери хеп-хенертен бар апарганы бир-ле хуулгаазын оюн-тоглааны сагындырар.

– Чараш-ла-дыр! – деп, селби карактыг ажылчын эр магадап турган.

– Ыяштан, даштан кижиниң сеткилин сергедиптер чүвелерни чонуп турар шеверлер Тывадан көстүп турарынга өөрүп тур мен. Мен черле бир шеверниң кылган ажылын садын аар мен! Көжер музей магалыг-ла чүве-дир. Көрбээн чүвем көрүп алдым! – деп, Кертикпен магадап, Дургун-оолдуң кылып кааны «Телиг-Хаяны» кайгап-ла турар болган. Ол чугааны дыңнааш, Ак-кыстың ажылдаксаар хөөнү улам кирип, чер кезиксээри дам барган.

– Чаа эштер! Ажылдаар шагывыс чедип келди. Дүнеки ээлчег улузу белеткениңер. Хүндүскү ээлчег улузу кады чанар бис. Биске кедергей солун «Көжер музейни» көргүскен эштерге мөңгүн суу тып ап турар черлерни болгаш ону бүдүрүп турар фабриканы сонуургадып көргүзейн! – деп, Чымчаккай чугаалап бар чорда, ажылчыннар тус-тус ажылдаар черинче чорупкан.

Ак-кыс биле Кертикпен шөлээн черде бир-ле чүвени аяар чугаалажып турганнар. Каттыржыр-даа...

– Мээң ажылдап турар черимни баштай көргүзери ол-дур. Чоруп ораал! − деп, Кертикпен сүрээдексей берген.

ДӨРТЕН ДӨРТКҮ ЭГЕ

БИР ШИЛ СООК СУГ

Олурган кижини тургузуптар, турган кижини кылаштадыптар күштүг сөстер турар. «Эр кижи хана доразынга төрүттүнер, хая баарынга өлүр» деп, тоолчу Чадагбан чугаалап чораан. Бурун тываның шак ол үлегер сөзүн Баштак-оол Борбаковичиниң бир катап чоруткан чагаазындан номчааш, Черлик-кыс доктаадып алган. Ооң соонда чагаа келбейн барган. Чүнү бодааштың Куулар башкы доңгун уткалыг сөстү бижипкенин Черлик-кыс өзээнге чедир угаап шыдаваан. Сактыргала, кидис өглер эвээжээн, чүгле даглыг-даштыг черлер-де одар-белчиир сүрүп чоруур малчыннарда хереглетинип арткан. Бодаарга-ла, ыяш болгаш даш бажыңнар көвүдээн. Салгадап аараан кижи безин эмнелгениң чырык өрээлиниң иштинге караан кезээ-мөңгеде шийиптер. Кадыг-берге амыдыралдың үезинде ядыы араттарның чогаадып каан үлегер сөзүн кайгамчыктыг эки үеде фронтучу чораан дайынчының чүге бижий бергенин Черлик-кыс бодундан боду айтыртынып чораан, ынчалзажок огулуг харыызын тыппайн чораан.

Адазына бергени Куулар башкыны Черлик-кыс эккеп алгаш, бир черге кады чурттаар бодай берген. Чырык чер кырында Баштак-оол Борбакович ышкаш эриг баарлыг болгаш төрелзек кижи чок ышкаш болу берген. Кожазынга бир кадай хенертен мөчүп калган. Келдиртир дээрге, бодунуң уруг-дарыы-даа чок. Хөөржүдүп турда, човулаңның ажыын ажып, ыглажып-сыктажыр ажы-төлү чок боорга, кээргенчии кончуг болган. Куулар башкының чаңгыс уруу мен-не болгай мен деп бодап келирге, кара баары ажыңнаар болган.

Дургун-оол бажыңынга кирип келирге, кадайы сарыг сумказын аптарадан уштуп алгаш, көрген олурган. Дыка чиктиг болган. Кадайы чүү-хөө кыла бээрге, шаптык катпас чаңныг болгаш, чаа келген солуннар номчуй берген. Черлик-кыс сарыг сумказын чүлгүп-чүлгүп, база катап аптаралап каан.

Черлик-кыстың ырак төрелдери ында-хаая база четкилеп кээр апарган, ол хиреде ооң адазын солаан буянныг кижи дугайында чүнү-даа айтырбас болганнар. Олар барыында-ла хонуп-дүжүп аарын бодааш, үнү чок төрели кыстың иштики сагыш-сеткилинде чүү барын билбес-даа, ол чажытты үндүр чугаалажыптар харык чок турганнар. Черлик-кыс оглу-биле аажок хөөрежир, ашаа-биле ижин-кара чок имнеп-самнап чугаалажып аар турган. Оон ыңай Монгуш Черзи кырган чорткан соонда ооң-биле имнеп чугаалажыр кижи Кызыл хоорайда безин ховар ышкаш апарган. Сактырга, бир катап ону дүлейлер болгаш үнү-чоктар школазынга чедирип каан башкызы база катап чедип кел деп турганзыг болу берген. Черлик-кыстың сагыжы чер эндевээн. Кайызы-даа дүнеки ээлчегден келген олчаан бичии оглун ясли-садтан ап алгаш, беш дугаар хүнде Чаа-Хөлде албыстыг аарыг кижилер эмчизинче бадыпканнар.

Шагаан-Арыг хоорайдан үнгеш, Чаа-Хөл суурже углапкан соонда кызыл-сарыг доозуннар автобус иштин туманналдыр дола берген. Саян ГЭС-ти тудуп кирипкен чылдан эгелээш олаа кавының орук-чириин аштаарын херекке албастаан. Каш чыл болгаш Саян далайның дүвүнче кире бээр суур дигеш, ооң каастаныр салым-чолу шуут уттундурган. Бир чамдык кижилер кургаг доозундан камгаланып, адыжы-биле аксы-думчуун дуй туткулаан. Бир чамдык кижилер автобусту кезек када доктаадырын дилээрге-даа, чолаачы көңгүс тоовас
болган. Хирезин бодаарга, ол чолаачы бо кончуг доозуннуг орукту дүрген-не эртип аарын бодаан хире.

Кижи болган куу доозундан карак-кулаан дуглаарынга өйлежи берген. Ыяш заводунун дүнеки ээлчээнге ажылдап хонган Дургун-оолдуң могап-шагзырааны ол ыйнаан, бичии оглун хөрээндиве так чыпшыр кужактапкаш, бажын халаңнадып удуп чорда, Чаа-Хөл хенертен көстүп келген болгаш столовая чанынга доктаай берген.

Столоваядан садып алган бир шил соок суун көк торгу тоннуг, ийи буду бастынмас болгаш автобус иштинге суксап орган ирейге Черлик-кыс берипкен. Ол ашак Даш-оолдуң хочазындан ошкап чорда, чолаачының мсдээзп дүүредипкен Чорумал автобус Чадаанаже шиглепкен. Дургун-оолдуг кезек Чаа-Хөлге доктаай берген.

ДӨРТЕН БЕШКИ ЭГЕ

ДААРТА БАЗА КЕЛИР СИЛЕР

Черлик-кыс иштинде чүү-хөө суп каан сарыг сумказын тудуп алгаш, мурнадыр базып орган. Дургун-оол оглун кужактап алгаш соонда чораан. Баар дээн эмнелгезиниң эжиинге чедип келгеннер. Ак халаттыг, таңдаш думчуктуг, карак шилдиг тыва уруг уткуй кылаштап келген.

– Кымга чор силер?

– Баштак-оол башкыга.

Деридип чораан улусту карак шилдиг уруг бир тускай өөрээлчигешке таваар эдертип чедире берген.

– Ма, бо халаттарны кеткилеп алыңар. Бичии оглуңарга бо ак довуржакты база кедиртип алыңар. Баштак-оол Борбаковичиге төрели болгу дег улус шоолуг
келбес кижи болган. Өөреникчилери келгилээр. Ужуру болза ынаар бир кижи киирер чуве. Ам канчаар дээр, ырак-узак черден келген улусту киирер-ле бооп-тур мен ийин – деп, сестра уруг чазык-чаагай чаңнагылаан.

Үжелээ бир өрээлдиве кирип келгеннер. Баштак-оол Борбакович көңгүс тоовас болган. Олардыва чүгле көргеш, харын дээвиирдиве кайгагылаан. Черлик-кыс адазынган башкызын хайгаарап олурган. Дургун-оол башкызының кадыг-шириин апарганын кайгай берген. «Кижи-биле мендилешпес чорук – эң бак чаңчыл» деп өөредип чораан башкызы ам келгеш, өөреникчизи-биле мендилешпес апарганы ол бе ынчаш? Тускай өрээлде Куулар башкыны чүге чыттырып кааныл?

Даштындан көөрге, Баштак-оол Борбакович хүрең-кызыл шырайлыг, каң-кадык хевирлиг, харын-даа чалыыткай бергензиг. Ооң өскерилген чүвези – бажын дөңгүрертир чүлүттүрүп алган, карактары элдеп чүгүр-түлеңнээш, шокар пиджагының карманнарын чиндип-чиндип, ала-хөлүнде каттыргылаар. Баштай Дургун-оол мендилешкен. Башкызы бажын согайтып каан. Хирезин бодаарга, шаандагы өөреникчизин танываан хире. Дургун-оол пат кайгаан. Дайылдажып чорда чанын орта бомба дүшкен соонда, кемдээн бажындан олчаан албыстай бээр дээрзинге ол черле бүзүревейн орган. Дургун-оол аап-саап чүве чугаалаарга, кулаа дүлей кижи дег, хаайынга какпас бооп-тур. Хей-ле келген-дир бис деп Дургун-оол чөгениксээн.

Аарыгның халавы-ла ыйнаан, Баштак-оол Борбакович боду-биле чугаалажыр, бир чамдыкта каттырар, ыяңгылыг хөөмейлээр, сыртыынче көрүп алгаш, оозунга дайылдажып чораанын хөөрээр, сөс кадында-ла «Ровно», «Иква», «Деражно» деп черлер аттарын адагылааш,
тура халып кээр. Сестра уругну көрүп кааш, ылым-чылым баар.

Черлик-кыс биле Дургун-оолдуң оглун эдертип келгени чаяан болган. Аарыг кижи бичии оол-биле барык дең-хаяң, аап-саап чүвелер тудуп-сыйбагылап, күзелин хандыр ойнап олурган. Ооң эки хөөн киргенин ажыглап, Дургун-оол чүве чугаалаарга, көңгүс тоовас болган. Дургун-оол чоруурунга белеткенип олурда, кадайының имнепкени чорукту чогудупкан иргин.

– Уруум! – деп, аарыг кижи алгырыпкаш, көжүй берген олурган.

Оон бээр элээн үр апарган. Бир катап үнү-чоктар школазынга чедирип кааш, бодунуң адынга арга-хорга- биле даңзыладып каан өскүс уруу тускай эртемниг кыс апарганын имнепкен салааларны көргеш, сактып келген. Аяар тургаш, Черлик-кысты кужактап каан, Дургун-оол-биле хол тудушкан. Ужа-тура маңнап турар Даш-оолдуң саарын эргеледип часкай кааптарга, оозу ыгламзырай берген.

– Бээр кел! – деп, адазы оглун кый дээн.

– Мен бо оолду эттээр дээш часкавадым. Мен бо оолду чассыдар дээш ынчалдым. Мээң хуу-салымымга чаш уруг эргеледир аас-кежик таварышпаан кижи мен. Мээң эң-не баштай, эң-не сөөлгү катап чаш уруг ыглатканым бо болгай аан! – дээш, Баштак-оол башкы барык кадык кижи дег чугаалааш, чаш оолга сыртык алдындан бодунуң бакка-сокка чазап кааны чөвүрээ аътты тутсуп бээрге, демгизи ам каттырыпкан. Байдалын бодаарга, Баштак-оол ол аътты чалгаарааштың чазаваан, белекке бээр дээштиң кылган хире, чүге дээрге ону эрги солун-биле камныы сүргей ораап каанында бир-ле ужур бар.

Даш-оол терек чөвүрээзинден чазап каан аътты ийи
холдап алгаш, оглааргаап хаанын бодунуң думчуунун бажынга дегзип каап турган. Баштак-оол бичии оол бодундува чыыра туткаш, чаагындан-даа, хаваандан-даа, бажындан-даа ошкап-чыттап каан.

– Кандыг-дыр силер? – деп, Дургун-оол айтырган. Та канчаары ол ийик, Баштак-оол Борбакович ыыт чок олурар болгап. Харын-даа арып-шырайыпың коргунчуу сүргей апарган.

– Мээң кадыымны айтыргаш чоор силер. Кажан-бир шагда эки, багай-даа болза, силерниң башкыңар чордум ыйнаан. Дыңнаан мен – силер ийиниң өгленчип алганыңарны бир катап Монгуш Черзи мээң аарыым айтырып чорааш, чугаалаан чүве Ооң соонда силсрниң олчаңар оол болганын база дыңнаан мен. Оон бээр бир ай эрткен боор, сагыжым саарзыкталгаш, силердиве чагаа база чоруткан мен, харыызын алган, албаанын билбес-дир мен. Азы бир чыл эрткен чоор бе?

Черлик-кыс адазынган башкызы-биле ашааның чогум чүү дишкен уун билбейн, кара «барбажыктың» аксын ажыткаш, аъш-чем, думчук аржыылдары болгаш көк торгудан оюп бышкаш, тыва хээ-биле шокарлап даараан хөйлеңни ийи холдап хере сунгаш, бир-ле чүвени имнеп чугаалаан.

– Мен азып-тенип чорумда, мени шын оруктува киирип каан силер. Мен шыдал чок чорумда, мени шыдалдыг болзун дээш, дуза чедиргениңер утпайн чораан мен. Бодуңарның төлүңер кылдыр мени ынчаар бүрүткеткеш, үнү-чоктар школазынга өөредип киирген силер. Номчуп билир мен. Бижип билир мен. Даараныр шевер мен. Мурнакчы даараныкчы мен. Адам болган авыралдыг башкым силерге тудуп сунар белээм бо-дур. Көргүзер бодаан оглум бо-дур! – дээн аянныг имнээр болган.

– Төл чок кижи мен деп бодап чораан мен, оом
чазыг-дыр. Төлдүг кижи ышкаш-тыр мен! – деп чоруй, Баштак-оол Борбаковичиниң бажы халаш диген. Дургун-оол көрүп орарга, хайыралыг башкызының карак- тарындан Телиг-Хаяның мөңгүн суу сыстып келгензиг болу берген. Маадырлыг чорукту кижи дайын шөлүнге-даа кылып болур, тайбың өйнүң тараа шөлүнге-даа кылып болур. Каш чыл дургузунда угаан-сегээни багай кижилер аразынга чыдып келдим. Мен мынчап чааскаанзырап чыдырымда, силерниң меңээ кээп турарыңар - ёзулуг өөрүшкүлүг чорук-тур. Езулуг төрелзээн чорук-тур. Келир дооста чаш оолдуг келген де. Келир келирде суй белектиг келген де! - дээш, база кагап шимээн барган.

Черлик-кыс кээргей бергеш:

– Чугаалаңар, чугаалаңар! – деп имней каапкан.

Дуңма саргыы тывылбас чүве дээн. Дуңма сартыыт тура ижер чүве дээн. Дуңмамның эккеп берген хөйлеңин, уруумнуң хайырлаан белээн кедип көрейн! – дээш, кедип көөрге, шымбай тааржыр болган. – Четтирдим, дуңмам. Чегтирдим, кызым! Четтирдим, чассыгбайым. Бо хөйлеңни ам уштуп алыйп, оон башка хириге бээр. Кажан-бир шагда ырак-узак чердиве чоруур апарзымза, ыяап-ла бо торгу хөйлеңни кедер мен! − деп бүзүрелдиг чугаалаан. Дургун-оол ооң ол кижиниң сеткилин чазамыктап ѳѳртүп турар сөстерин дыңнааш, дораан сегий бээр башкы-дыр деп даан бодаан. Баштак-оол Борбакович көк торгу хөйлеңин солунга ораагаш, орнунуң бажында көк сумка иштинге суп алган.

– Кадыыңар черле кандыгыл, ачай? − деп, Дургун-оолдуң кадайы имнеп-самнап айтырган.

– Ол чүү деп орарың ол? Мен дээрге көңгүс анаа кижи-дир мен. Мен дайылдажып чорааш, балыглангап кижи-дир мен. Хөй хан чидиргеп кижи боор мен.
Бажым дескинер апарган. Мында эмчилер мени шоолуг эмневейн турар, анаа күш киир дыштандырып турар. Таптыг-ла башкы хар тайгалар бажынга чаап, сыын эдип турда, сегий бээр хире мен. Мээң чаштан тура күзеп чораан бир тоолчургу күзелим – делегейни дескин-дир далайга эжиндирип көөр дээн мен. Кады чоруур бис. Эмчиже кирер мурнунда ийиги чергениң инвалиди кижн мен. Каш чыл иштинде акша-шалыңым албаан мен. Ол хамык акша банкының бир хааржаан долдур чыгдына берген боор, ону чүгле мен алыр эргелиг мен. Далайга эжиндирер орук-чирик акшазын садып шыдаар мен. Дөртелээ чоруур бис. Чаа-Хөл бажынга кышкы тыныш кирип кээрге, чылыг орандыва чоруптар бис. Баштай-ла Куба баар бис. Кортпаңар, уругларым. Фашистерниң огундан өлбээн дайынчы балыг аагындан кайын чаштай бээр мен – деп, Баштак-оол Борбакович кара элдеп чүве чугаалаар болган. Ооң допчу утказын Дургун-оол кадайынга имнеп-сомнап бээрге, оозу база чиктигзине берген.

– Бис ам чоруптаалы. Удавас келир бис! – деп, Дургун-оол чазыг кыла каапкан. Угаан-сарыылы баксыраан кижиге хеп-хенертен сагышка дээптер чүве эдерин ол уттупкан болган.

– Силер чоруп болур силер. Бичии оолду бодумга ап чыдып каар кижи мен! – дээш, чулчуруп турар Даш-оолду мойнунга мундуруп аарга, оозу аъттыг кижи өттүнүп далбаңнаан.

Ырак-узак черлерге чорук чорааш, аарыг башкызының дугайында Дургун-оол чүнү дыңнаваан дээр. «Баштак-оол угаан-сегээни багай кижилер башкылап турар». «Баштак-оол кадай албайн чурттаары ол-дур аа». «Баштак-оол өг-бүле тударындан түвексингеш, мегеленип аарый берген, ам күрүнениң эмчизинде азырадып
чыдар». «Баштак-оол дайынга чорааш, бертик-бежел болган, тускай пенси ап турар, ол хиреде чаңгыс хөйлен-даа садып албас, хамык акшазын чыып-ла турар, матразының адаанда шыгжап-ла турар». «Баштак-оол албыстай берген». «Баштак-оол бертик-бежел кижи бооп баажыланы берген». Актыг кижиниң өштүг дайзыны – кара нүгүл дээри черле шын!

Баштак-оол Борбаковичиниң канчап бажы сээденнеп аараанын, эмчиге чыткан олчаан пенсиязин албастай бергенин, оон ёзулуг эр мөзүлүүн чүгле Дургун-оол билир турган, ынчангаш башкызының дугайында нүгүл чугаалаан кижини көөр хөңнү чок чораан.

Хензиг өрээлде, бажының дүктери агара берген башкызының бичии оол-биле ойнап орарын көөрге, кадыгланып орар ышкаш болган.

Баштак-оол Борбакович аарыын айтырып келген уруунче бир-ле чүве дилээнзиг көргеш, аймаарай берген. Дүптүг саваның дүвүн иштээр деп чугаа бар. Куулар башкы матразының адаан үжеп чиндээш, гвардейжи демдээн база хүн демдеглели бижип турганы көк кыдыраажын уштуп эккелген. Көк кыдыраашты сарыг сумка иштиндиве супкаш, Даш-оолдуң мойнунга ёзу барымдаалап кедиргеш, уруунга тутсуп берген. Гвардейжи демдээн – хайыралыг демдээн Даш-оолдуң ак-көк хөйлеңиниң хөрээнге кадап бергеш:

– Кырган-ачаңның ыдыктыг эди-дир, эдилээр сен, оглум!– диген. Оон ыңай чүнү-даа немей хөөревээн. Шаңнаттырган орденнери болгаш медальдары хөй турган, олары та кайда-кайда баргылаан. Аарыг адазының хөңнүн кударатпас дээш, Черлик-кыс оон элдеп-эзин аийтырыглар салбаан. Хайыраан чүвелер бир эвес ис чок читкилээн болза, хомуданчыг-дыр деп сагыш саргывас арга турбас.

Коридорда шимэн үнген. Бир сэдең аарыг кижи сестра-биле сѳс маргыжа каапкаш, адыштарын чазыладыр часкагылаан. Бир аарыг кижи кара туразында хѳѳмейлей бээрге, сестра кѳгүдүп тургаш, соксадып-даа каар. Дургун-оол дыңнап орарга, черле дыка чиктиг чугаалаар дыңналдыр, харын коргончуг апарган. Бир бѳлүк кижилерни херим иштинде улгады берген сестра угбайның хайгаарап олурарын соңгадан база кѳрген.

Черлик-кыс адазының чааскаанзырап чыдар ѳрээлинден үнер хѳңнү чоп апарган. Хондур-даа, чорбазы-даа болза, кады хѳѳрежип оруксаазы кээр.

– Бистиң-биле кады чоруур сен бе, ачай? – деп, Черлик-кыс имнеп чугаалаарга, Куулар башкы хүлүмзүреп каан. Чорууру-даа билдинмес болган. Уруунче кээргенчии кончуг кѳрүп орган.

Херээжен кижини сагынгыр болгаш эриг баарлыг дижир. Ашааның бодавааны чүвени Черлик-кыс бодай каапканю Адазын бир хензиг ѳрээлге тускайлап чыттырып каанында бир-ле чылдак бар. Имнежип билир кижи болза, канчаар-даа чугаалажып болгай эртик. Адазы күжүр имнеп-самнап билбес. Уруу күжүр чугаалап билбес. Дургун-оол чүгле кыска-кыска чугаалар хелемечилеп бээр. Кадайы-биле болза чеже-даа шак дургузунда имнежип болур. Кадайы ѳске кижи-биле чугаалажы бээрге, чүгле допчулап «хелемечилээр». Черлик-кыс ооң ол чаңын билир болгаш суудур-суудур имнээринден тыртыла берген. Ол база чазыг. Кадайы хѳѳкүй аарыг адазы-биле чүнү-даа имнежир болза, тѳдзүн хелемечилеп бээринге белен орган. Ол дээрге боттанмас күзел-дир, чүге дээрге Куулар башкының хѳй улус чыылган черге баарын болгаш хѳѳреп чугаалаарын эмчилер хоруп каан турган. Харын-даа Куулар башкыны чаңгыс кижи хонар ѳрээлдиве кииргеш, чоок

төрелдери келир болза, хеп-хенертен ужураштырбазын эмчилер сестраларга чагып каан. Карак шилдиг сестра дуңмай башкыга черле төрели кижиниң ховар келирин билир болгаш уруу, күдээзи чаш оглун эдертип алгаш чедип келирге, саат чокка киирипкени ол-дур.

– Сени мен бо эмчиден үндүрүп аар дээш келдим, ачай! Бистиң бажыңывыска чурттаар сен – деп, Черлик-кыс буянныг сеткилин илередип имней каапкан.

– Боданып көрейн – диген.

– Боданыр чүү боор. Сен – ачам-дыр сен. Мен – урууң-дур мен. Бистиң бажыңывыска бичии када-даа бол, чурттап көр, – деп, Черлик-кыс ээрежип имнегилээн.

– Даарта чедип келиңер. Эртен кады чоруптар бис, уруум! – деп, Куулар башкы сөзүн берипкен.

Ачам-биле сөөлгү катап ужуражырым ол-дур деп чүвени Черлик-кыс кайын билир. Ачамны бир чыл-даа бол бажыңымга тамчыктадып көрейн деп идегел уруунуң магалыг-чаагай күзели болу берген.

ДӨРТЕН АЛДЫГЫ ЭГЕ

НҮГҮЛ

Дургун-оол оглун кужактапкаш базыптарга, кадайы соондан сүрүштүр чорупкан. Садыг чанында аъттар баглаар черге кээрге, бир эзерлиг хоор аът турган. Ак-Туруг баар бодааш, чорумал машина көрүгзүнерге, чаңгыс-даа мотор хирилевээн. Дартагар таалың эгиннепкен кижи келзе-ле шаанда садыглап чораан Коңгулдай бо болган. Та чаш чорааш мегечиниң нүгүлүнге киргеш, ырмазырааны ол, та көөр хөңнү чок кижизинге дужа
бергеш, белиңней бергени ол чүве, Дүлүш Дургун-оол тура дүшкен.

– Кылашта. Дүрген хонар чер тып аар-дыр! – дигеп ышкаш кадайы имнеп-сомнап каан.

– Чассыг чүвелерим! Ыңай тургулаңар, бо кончуг оглаа мал боор. Кижи эзеңги теп чыдырда-ла, маңнап ыңай болур. Канчап билир, адыгуузун-биле домактажып алган эвес, кырыңарже хөме халый бээр чадавас. Ыңай тургулаңар! – деп чылбаңнадыр чугаалангылааш, Коңгулдай хоор аъдын баглаажындан чешкеш, муна каапкан. Хирезин бодаарга, ол кижи Дургун-оолду таныксап турар болган.

– Ак-Туругга канчап чедип аарыл? – деп, Дургун-оол арга-сүме дилээн.

– Ам Ак-Туругже баар орук хааглыг, чүге дээрге болган болза ында быжар-думаа кедерээн. Ол суурдан кижи-даа үндүрбес, олче кижи-даа киирбес, дуңмаларым. Мээң кадайым ында, мен бодум мында деңер даан. Ана ат болган! – деп, Коңгулдай ол улустан дүрген-не чарлып аарын бодааш, эрги чаңы-биле чула мегелеп дүжүрүпкен.

Сегел салы агара берген ашак кижи мегелеп чоруурун үнү чок уруг канчап билир ийик.

– Чаш уруглуг улус дымаа-ханаалыг суурже барбаалы, ооң орнунга бо суурга бир бажыңга даң атсын аалы! – деп, кадайы имнеп-сомнай берген.

– Каяа чордуңар, уругларым? – деп, Коңгулдай чылбаңайны берген.

– Баштак-оол башкының аарыын айтырып чордувус! – деп, Дургун-оол мынчанган. Коңгулдай ол оолдуң чугаазын дыңнааш, чүвениң аянын улам хандыр билип каан.

– Борбак-оол оглу Баштак-оолду кандыг өөнделиг
кижи дээр ону! Фыроондуга чорааш, бажым кемдээн кижи мен деп чораан болгай. Бажы багай кижи канчап школаа башкылаар деп бодаар силер. Дем бир аан, ады бо-ла чыдыр ийин. Ийет аан, күш-культура башкызы Самдарак-биле сөс хунаашкаш, угааны алдаан дээр-ле болгай. Ам та каш чыл иштинде эмчилерге карактадып келген кижи! Кадык кижини аарыг кижи деп алдапкан улус-тур силер ийин. Доора будулбайн, дүрген-не чаңганыңар дээре боор! – деп чоруй Коңгулдай хоор аъдын шеле соккаш, Ак-Туругже шиглей шаап чоруп каан.

«Мегеленип аараан башкы» – деп, Коңгулдай көрген-не кижизинге чугаалаар нүгүлү ол апарган. Куулар башкының уруунга, күдээзинге хенертен таваржы бергеш, дораан танываанының ужурундан, өөренген бак чаңы-биле база-ла чула нүгүлдеп дүжүрүпкен. Аныяк улустуң мурнунга хөлүн эрттир доңгун чаңнап, бужар нүгүл кылганын боду билип каапкаш, карак ажыт дезип чорупканы ол-дур ийин.

Шагаан-Арыгдан келир орукта кызыл доозун бурулаан. Чаа-Хөлдүң столовая чанынга келзе-ле, Барыын-Хемчик баар автобус болган. Харалаан, Кызылдыва баар машина чок. Чычаан келген болза, Дургун-оол бажыңынче халдып чоктааш, даарта база катап халдып келир бодаан. Өрүглүг кажааның тал өргеннеринден чиирбейлер үнгүлеп келген. Херим иштинде дагаалар болгаш индюктар кылаштажып чоргулаан. Ол бажыңның хериминиң эжиинге баарга, баглап каан ыт тудуп чип каг часкан. Ээлери соңгадан бакылааш, сураг-ла барганнар.

Хем кыдыынче бараалам. Секперенип чунуп аалы! – деп, аныяк оол имнеп чугаалаарга, чаш оглунуң холундан кадайы сегирип алган. Дургуноолдуг кезек Улуг-Хемдиве кылаштажып чорупканнар.

ДӨРТЕН ЧЕДИГИ ЭГЕ

ДАЙЫНЧЫНЫҢ ӨЛГЕНИ

Хем кыдыынга чедип келирге, сериидеш диген. Быйыргын-быйыргын сайлыг эрик. Суур кырынга кедергей чиртип турган хүн Улуг-Хемниң эриинге каң-халыынын кошкадыпкан ышкаш болган. Ак талдың хөлегезинге, кургаг сай кырынга олуруп алганнар. Өл-шык адыптазын дээш, Дургун-оол пиджагын сайга дөжээш, ооң кырынга чаш оглун чыттырып каан. Оозу холдарын карбаңнадып, бичии тепкиленип чоруй, дораан удуй берген. Черлик-кыс ботинкаларын уштуп каапкаш, сугну сүзүп тургаш, серииттенип чунуп алган. Дургун-оол идик-хевин уштуп каапкаш, чүгле сугга эштир көк өңнүг ырыктаажын кедип алгаш, борбак даш кырынга турган. Холдарын суудур чайып-чайып, сугдува шымны берген. Агымның ортузунга четкеш, салдап бадып чыткан чудуктуң сыр соондан сүрүп четкеш, эриктиве сыын-дыр чыгап эккелген. Дазылдыг, чөвүрээлиг дыт. Чоон чудукту сывырындак демир-биле чиңге бажындан шиликтир баглааш, ыяш ховар черге херек апаарын билгештиң, ак талдың дөзүн орта так өртеп каан.

Черлик-кыс өн-баазын даштар чыып алгаш, оглунуң чанында чарашсынып көрүп олурган. Дургун-оол чалынныг сай кырынга доңгайып чыдыпкан, изиг хаарыыл чипкен дег боорга, сырбаш кылынган. Оон чоорту чаң- чыгып, сай кырынга чиңненип, хүнге дөгелени берген.

Улуг-Хемниң чалгыглары, кудадыва шууштур шапкылашкан аъттыг кижилер дег, шииледир дагжавышаан, чүгүржүп бадып турганнар. Бир чалгыг эрте бээрге, сыдым аргамчыны шывадапкан дег, элдепейлиг чалчыгаштар суг кырынга бырлаңайндыр көстүп келгеш, чиде хона бергилээр.

Дургун-оол тура халааш, өртеп каан дыдындан бир борбак чаглаа-саат хооруп алгаш, кадайынга эккеп берген. Черлик-кыс ашааның бир-ле чувени тыва кааптар овуунгурун бодап, удаан оглунуң чанынга саат дайнап олурган.

Ак аржыылдыг бир кадай кижи чолдак чеп тудуп алган, эрик унун дургаар дилегзинип кел чораан. Дургун-оол тура халаан. Ол кадайның чээрген чыып чоруурун көрүп каапкаш, бажын дозуп чүгүре бергеш, өртеп каан дыдын айтып бергеш:

Токпактап алыңар! – деп буянныг аас эткен.

– Чаңгыс оолдуг чораан кижи мен. Оом дайын чоруткаш, келбейн барган. Оглум чораан болза, мен кайын суг кыдыындан чээрген чыып чоруур мен. Кыштап оттулар ыяжым тып бердиң. Суг моон-даа сыыгай бээр, ынчан оолдар дилеп алгаш, токпактадып алыр мен. Четтирдим, оглум! Аал-чуртуңар кайдал, чүү дугайлыг чор силер?

– Кызылдан үндүвүс. Эмчиде бир аарыг киживис бар, аңаа чордувус. Кадык апарып-тыр. Эртен үндүр бижиптер, кады чана бээр бис.

Каяа хонар силер? Бо суурда таныыр улузуңар бар бе? Менден чүве чажырбаңар.

– Маңаа хонар бис ыйнаан.

– Чаш уруглуг улус суг кыдыынга хонуп шыдавас силер. Хүн ашкан соонда, ымыраазы кедерей бээр оран боор. Мээң багай чадырымга хонуп алыңар. Эмчи бажыңындан көстүп турар сарапчазы чок казанак ол-ла болгай – деп, чугаакыр кадай буянныг аас эдер болган.

Баар бис, чеде бээр бис. Силер чорууңар улам-чылаңар–деп, Дургун-оол амырап чугаалаарга, чугаакыр кадай эрик дургаар кылаштап чорупкан. Өл-даа, кургаг-даа будук-садыкты чыып ап чораан.

Хүн даг бажынче саадап чорда, хем кыдыының ымыраазы кежээлеп келген. Ыргак-ымыраалар кижиниң холунга хонуптарга, шиш баштыг инелер-биле кадап турганзыг.

– Чоруулу! – деп имнепкеш, кадайы чаш оглун чуга чоорган-биле тудунгурлап ораай каапкаш, ашаанга тутсуп берген.

Суурдува чорупканнар. Адазының чыдары тускай эмнелгениң бажыңы чоокшулап келген. Тура дүшкеннер.

– Кайнаар баар бис? – деп кадайындан айтырган.

Черлик-кыс эмнелге бажыңынче көрүп-ле турар болган.

– Сагыжым чиктиин – деп имней каапкаш, Черлик-кыс эмнелге бажыңынче базып чорувуткан. Дургун- оол кезек тургаш, кадайының ооондан кылаштапкан.

Бараанын көрүп кааш, танып кааны ол ыйнаан, карак шилдиг сестра уруг уткуштур маңнап келген. Үүлени канчаар боор, коргунчуг болгаш муңгаранчыг чорукту чугаалаар ужурга таварышкан. Чугажак эриннери чөлбеңейнип туруп-туруп, ак халаттыг сестра дуңмай Черлик-кыстың арнынче кезе көргеш:

– Силерниң ачаңар шыдашпайн барды – диген.

– Кажан? – деп бүзүревейн имнепкен.

– Орнуңдан мырыңай чаа чайлаттывыс.

– Мээң ачам дириг! Мээң ачам дириг! – деп имнегилээш, Черлик-кыс эмчи бажыңынче салып бар чорда, карак шилдиг сестра уруг холундан сегирип алгаш, оожургады берген.

– Сен ынаар барба.

– Ачам чүве чугаалады бе? – деп салааларын кыймыңнаткан.

– Эмнеп турган докторунга бир чүве чугаалады,
таптыг дыңнавадым, шала-була дыңнаан мен. Ссстраның тайылбырын Дургун-оол кадайынга доп-дораап имнеп бергеш, аңгадап турган.

Куулар башкынын бажының хоочузу кедерээш, октун аар балыының аактыг чыргазын чаңгыс өрээлге, шөлээн черге күштүг эмчилерниң дузазы-биле шыдажып эртип турган. Хеп-хенертен чаңгыс уруу көстүп кээрге, кончуг амыраан. Оон ол уруу үнүп чоруй баарга, эрткен-барган чуртталгазын коптара бодап келгеш, сагыш-сеткили хайныкканындан, дазыл-дамыры барынга чоргаарланганындан база сула салдыныпканындан медерелин оскунган. Тын эми-даа дуза катпаан. Соок дош-даа судал-дамырын оожуктурбаан. Бир деткерлип кээрге, сыртыының бажында улуг эмдизи турган. Баш-так-оол Борбакович байгы күжүн чыып-чыып алгаш, эмнеп турган докторунга дыңналдыр мынча дээн:

– Уруумну көрүп алган мен, хомудаар чүвем чок. Советтиг Төрээн чурт дээш тулчуп чораан мен, фашистерни хыдып чордум, арын-нүүрүм аржаан суундан арыг! Алдар-адым тоолда кирген! Уруумга дамчыдар силер. Дайынчының хөөрүн уттуп каап болур силер. Дайынчының адын утпайн чоруңар!

Черлик-кыс адазының мөчээни бажыңдыва көрүп алгаш, ыглап турда, карааның чаштары кежээкиниң шалыңы болуп, буянныг кыстарның тарып өстүргени кызыл чечектерниң салбактарының кырындыва мөндүңне дир дүшкүлеп турган.

ДӨРТЕН СЕСКИ

ЭГЕ ДАЛАЙ ДЕМДЭЭ

Июльдуң кедергей изиг хүнү турган: черни базарга, майыктааш идик улдуңун өттүр изиг хаарыыл-биле

аачаза чиңнеп турганзыг-даа. Ол хүн Шагаан-Арыг хоорайга Ак-кыс чедип келген. Каш чыл болгаш Саян далайның дүвүнге кире бээр ол хоорайның төөгүзүнге холбашкан материалдар чыып келген. Шаг-шаанда Шагаан-Арыг хоорайның турган черинге араттарның аалдары кожа-кожа хонуп тургулаан. Эң эки одарлыг, суглуг черинге шыдалдыг байлар болгаш эрге туткан дүжүметтерниң аалдары хонуп тургулаан. Оон ыңай кыдат болгаш орус чиижең садыгжыларның олча-ажык тывар бир тевиштиг чери-ле болгай. Моол падарчы ламаларның кылаштап эртер оруунуң аксы турган. Ус аксындан кээп турган ядыы-түреңги орустар, хакастар би-ле татарларның бир хоргадаар уязы турган.

Степан Ивановичиниң казанак бажыңы хоорайның адаанга, ук шаанда Шагаан-Арыгның тургустунуп эгелээн черинге турган. Чурттап орар кудумчузун Интернационал дээр. Бажың дугаары 120. Ак-кыс ооң чанынга чедип келгеш, ыттан аажок коргар кижи болгаш, баштай херимни, ооң соонда соңганы соктагылаан. Сураг. Шаг болганда дөңгүр ак баштыг, шокар хөйлеңниг, хөлбегер көк чувүрлүг, «молдурук укгуг» ашак элеңейн- дир көстүп келген.

Ак-кыс кырган-биле амыр-менди солушкан. Орус кижи боорга, чораан чоруунуң дугайын орустап чугаалаан иргин. Сактырга, ирейниң овуузуннуг карактарында ол-ла хүннүң кедергей аяс дээриниң чиңгир көгү кара олчаан көстүр болган. Уругну демги кырган кедергей топтаар болган. Ак-кыс чугаазын дооскуже чедир ак хар ашпаан.

– Бодум тудуп алган бажыңым. Шагаан-Арыгның баштайгы чурттакчызы мен. 1912 чылда көжүп келдим. Шак-ла бо черге үш бажың турган. Ийизинге хакастар, бирээзинге мен чурттап турдум. Орус чуртундан,
адам-өгбем сөөгүн салган Бийден аан, Улуг-Хемни өрү алзы шанактыг көжүп келген мен. Дүүн чаа хоорай чагыргазындан бир уруг кээп чорду. Бажыңым, коданым, кажаа-хораам турар черин хемчээп алды. Чаа далайның чалгыы баштай-ла мени таварып кээр-дир. Көжер апаар. Мен-даа көжер. Бо хоорай-даа көжер! – деп суг тывалаар болган.