ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 9 часть

– Ак-Хем кудумчузунуң адын мен черле сыкпайн чораан мен. Бо кудумчунуң адын довуракка черле боравас мен! – деп, Коңгулдай арай шыжыга берген. Ол бодунуң адын даңзының сөөлүнге безин киирбес чаңныг чораан.
Кижиниң үнүн шала кежээ хая-даш-ла ол хевээр кылдыр өттүнер боор, ооң соонда чаңгы чидер, сураг баар боор. Мен бо мынча кырыыже үн бижиптер чүвени көрүп-даа чорбаан мен, дыңнап-даа чорбаан мен. Шыдаар болзуңарза, мээң каргыраам бижидип алынар.

Ак-кыс түр када шыгжап каан үн бижиир аппарадын былгаардан кылган кара барбажыындан уштуп эккелген. Бичии алаага берген. Эм кылыр оът-сиген аттарын, оларның кайда-кайда үнүп турарын, база кандыг өйде чулуп, кадырып алырынын дугайында, олаа кавыда даглар, хемнер, хонаштар аттарының төөгүзүнүн дугайында база тус черге кандыг төрел аймак улустар чурттап чораан дугайында Чадагбанның чугаазын бижээн «чаламаны» дилеп оргаш, тып алган, ону тускайлай шыгжап алган. Бижиттинген болгаш бижиттинмээн «чаламаларын» база катап чүгүртү хынаан.

– Мен белен мен. Чаңгыс дилээм болза, мен холум бадырыпканым соонда, дааш-шимээн үндүрүп болбас. Ужуру чүдел дээрге чугаазын бижидер кижини кара чааскаандырзын бир өрээлге олуртуп алза, улам эки чүве. Аргалыг болза дүне кончуг таарымчалыг – деп чорда, үзе кирген чугаа дыңналган:

– Ак-Хем кудумчузунуң адын черле сыкпас мен. Дүн апарган ышкажыл. Кайнаар далажыр боор. Ам келир улуг-хүнде кулуупка конзээрт болур. Ол орта мээн каргыраам салып-ла бергей силер. Мен хөй улус чыылган черже баар хөңнүм чок кижи боор мен, ынчангаш мооң мурнунда ынаар барбайн турдум. Мээн оомну бир чамдык ааспырак кижилер өскээр билгеш, мени бактай бергеннер хире чүве! – деп, Коңгулдай дидимнени берген. Сактырга, ол кырганның арын-шырайы адаан-мөөрейге эзерлиг аъдын алзыптар чыгыы болу берген.

– База катап дилен каайн: мен холум чайыптар мен,
силер каргыраалаар силер. Өске кижилер каттыржып-иттиржип болбас! дээш, Ак-кыс бир-ле дошканы база каапкаш, оң холун чая каапкан.

Сурээдей бергени ол ыйнаан, Конгулдай шыгырт олурар болган. Тырыкы чүве хейде-ле тырыкыланып туруп берген. Чадагбанныында четкилен келген Ак-Хем кудумчузунуң «артистери» база-ла үнү читкен, ол хиреде көксү-хөрээниң иштинде Кара-Хем кудумчузунуң «артистерин» ам дараазында канчап-ла ажып аарын бодап олурганнар.

– Че, мээң каргыраам салып көрем, дыңнап көрейн! – деп хаваанда дерин адыжы-биле чоттунгулаан.

– Куруг, куруг!

– Ол-ла болгай, диведим бе! Кижиниң үнүн чүгле чалым хая өттүнүп болур, оон ыңай чүү-даа өттүнүп шыдавас! Че, мен чорууйн! – деп, Коңгулдай чүнүң-даа ужун-бажын билип албайн чыткаш, хүртеңнеп эгелээн.

– Силер каргыраалаан эвес силер, чүнү бижидер мен! – деп, Ак-кыс кайгай берген.

– Сүлде бойнаан! Силер ыыт-дааш үндүрбеңер дидиңер, ынчангаш анаа олурдум. Ам-на салып берейн. Аныяамда сыгыртыр, хөөмейлээр, каргыраалаар чораан кижи мен. Назын улгадырга, сыгыт биле хөөмей калыр чүве-дир. Ам таптыг салып берейн! – деп, Коңгулдай мындаа чаа ол уругну ак көжээ бар дигилеп мегелеп турганын көңгүс уттупкан, кара туразында чаңнап олурган.

– Чеве! - дээн уткалыг кылдыр Ак-кыс холун өру көдүрүп чоруй бадыра каапкан.

– Каргыраамны кагбас-ла мен, хапка суккаш, чүктеп аар мен. Карам кысты кагбас-ла мен, харын сактып чоруур-ла мен –деп сирлеңнедир ырлагылал чоруй, ийи караан шийип алгаш, Конгулдай шынап-ла каргыраазын
бадырыпкан. Ооң моон соңгаар чурттаар чуртталгазының салым-чолу ол-ла кежээден ылап хамааржыр чүве дег, байгы турган арга-мергежилин таарыштыр хереглеп, ындынналып каргыраалап олурган. Чадагбан дыңнап орарга, ооң черле арны дырышкылай берген, хаваанда катташкак сыгыглар бар дээрден башка үнү көңгүс канчанмаан-даа бооп-тур. Харалаан, шала сөөлзүредир боостаазы шедиргеленгеш, кургаг чөдүл чөдүртү каапкан. Херээжен улуска чудун көргүспес дээш, аксын адыжы-биле дуй тудупкан. Оон арны кызып, чулчургайында көк-көк дамырлары шаарара бергилээн. База катап каргыраалай бергеш, чыраа аът чыраалааны дег, хоюңнадып чоруй, оптуга берген. – Халак-халак! Бо боостаамның канчаары ол! Кара-хем кудумчузунуң «артистеринге» аштырарывыс ол-дур аа! - деп чоруй чөдүре берген.

– Соок чүведен иживит! – деп, Чадагбан сагыш човайн берген.

– Таакпыдан дүрген кыпсывыт! – деп, Конгулдай девидей берген. Чадагбанның сунганы чолдак даңзаны харамдыгып соргулааш, кижиң мүн-не шору деткерлип келген.

Ак-Хем кудумчузунуң бот-тывынгыр «артистери» каргырааны баштай салып бээрин дилей бергеннер. Ак-кыс ам чаа-ла бижидип алган каргыраазын тергиин улуг олча кылдыр бодап орза-даа, хай бооп, соора бижиттинген болза, эгидер аргажок когарал болур эвеспе деп сезинген. Ынчалзажок бичии алаагып чоруй, үн бижидер аппарадын хөделдире каапкан.

Баштай төгерик дүргек кезек када хөй тырыкыланган. Олурганнар, салгадап аараан кижиниң кажан сегий бээрин манаан дег, ылым-чылым барганнар. Бир эвес ол ак «чалама» кижи үнүн ол олчаандырзын үндүрбейн
барза, Коңгулдай амыраар турган: хамык улусту кайгаткан, чүвени өттүр билир угаан-сарыылдыг амытан болганы ол. Бичии тыг-тыг диген соонда, база катап бурун шагның ырызы «Каргыраамны кагбас-ла мен» деп хоюңнадыр бадыра берген. Коңгулдай мурнунда олурган Чадагбанны чайлады шенектепкеш, улам кичээнгейлиг дыңнаалап, ам чаа-ла бодунуң ырлай аарак бадырган үнүн танып кааш, чурээ бырлаңайны берген. Удаваанда кайгамчыктыг каргыраа чыылганнарның сеткилин сергеди бо кыңгырткайнып үнген. Чадагбан амырап олурган, чүге дээрге демги эдертип келген уруу каргыраалаар, хөөмейлээр улус сураглап чораан-на болгай, ооң ындыг уран кижилер тыппайн кызып турганын база билир, ам дээрге каргыраалаар кижини кончуг оптуг арга-биле аайынга киирип апкан. Чадагбан шынында концерт белеткээрин чорудар дивээн, хенертен душ болган таарымчалыг таварылганы ажыглап, салымныг-ла дээн кижилерни чалап эккелген болгаш Ак-кыстың кылып чоруур ажылынга хензиг-даа бол, дуза чедирерин оралдажып турганы ол ышкажыл. Сегиртирге дузакка туттунган койгун дег, Коңгулдай овуузуннуг тоолчунуң көгүлдезинге киргеш, канчап-даа ынавас чүвезин боду-ла шырбайып, боску чарылгыже каргыраалапкан. Чорук чогаан.

– Магалыг-ла эртемге өөренип алган уруг-дур! – дээш, Чадагбан олурганнарже одуртур көрүнгүлээн. – Чонаада-ла ырлаар, чонаада-ла тывызыктажыр, чонаада-ла тоол-домак ыткан чоруур болгай силер. Коңгулдайның каргыраазын ол олчаан бижип каанын ам чаа-ла чиктигзинип дыңнадывыс. Бо ырлап турар «ак чалама» үр боор бе, уруум?

– Тываның төп музейиниң эртем фондузунга кезээ-мөңгези-биле шыгжадып каар мен. Кажан херек апарганда,
ылаңгыя даштыкыдан суг келген аалчылар каргыраа дыңнаксай бергенде, салып берип турар бис. Ам бижидип каан үннү чүс чыл эрте бергенде-даа дыңнап болур! – деп, Ак-кыс арай бижииргеп тайылбырлаан.

– Мээн каргыраам чүс чыл болгаш база дыңналып турар ышкажыл але, оолдар. Ол өйде мен күжүрнүң шагжаң сөөгү ирий берген, шатта чевегде чыдар ыйнаан. Мээң каргыраамны ам төрүттүнмээн кижилер безин бир шагда дыңнаар ужурлуг ышкажыл але, оолдар. Мен-даа төөгүде кирдим-не, силер та канчалыңар! – деп, Коңгулдай шөлээн чаңнап олурган.

Кижи бүрүзүн чүс чыл болгаш дыңналы бээр концертче бурунгаар көрүндүрүпкен ол уруг кырган тоолчунуң чедирген дузазын, бир улуг шаннал алган дег, үнелеп орган. Келген кижи бүрүзү билир-ле эртемин Ак-кыска бижидип аарын бодай берген. Шынап-ла Чадагбан тыва улустуң эрги ырларын, тывызыктарын, тоолдарын, хөглүг чугааларын, ырлаар, хөөмейлээр тергиин кижилерни эвилелдеп эккелген бооп-тур. Ак-кыс кылын карттыг кыдыраажынга чүве чугаалаар диген кижиниң адын-сывын, адазының адын, фамилиязын, төрүттүнген черин, чылын, чүнү кылып турарын баштай-ла допчулай бижип алгаш, үнүн бижидип ап чораан. Кым-даа чөрчүвээн. Кым-даа арага-дары негевээн. Кым-даа чугаалаан чүвезин кажан салып бээрин ээрешпээн. Назыны аныяк-даа бол, аян-чорук кылып дадыкканындан Ак-кыс кижи бүрүзүнге хензиг шаңнал-белек кылдыр бир-бир боодал дүңзе бергилээн. Оон ыңай туралаан кижи кажан-даа солун чугаазын бижидип аарын баш удур магадылап каан. Чечен-мерген кижилер бажын согаңнадыр чайгагылап, база катап кээрин күзээннер. Түр када чурттап турар бажыңының ээзи – хоочун тоолчу Чадагбанның тоолдарын чүгле кежээлерде бижиири
кара өжегээр дыңнадып каан, ол болза уттундуруп бар чыдар ырлар, тоолдар билир-ле кижилерни бодунуң аайындыва ала-чайгаар киирип аарының эптиг аргазы-дыр. Олурган «артистер» кежээниң-не Чадагбанның тоолдар ыдар дээнин дыңнааш, ооң бажыңынга бүдүү кээп турарын күзеп, чүгле ол үн бижиир элдептиг эттиң дугайын черле сагыжындан ыратпааннар.

– Мындаа чүнү бижидип алган мен дижик сен, уруум? – деп, Чадагбан мындыг болган.

– Куштар үнүн.

– Оларның херээ чүү ирги ол? – деп, Коңгулдай пат кайгаан.

– Бистиң музейде бойдус килдизи база бар-ла болгай. Эге класстың өөреникчилери төрээн чуртунуң казымал байлаан, үнүжүн, дириг амытаннарны өөренип турарлар. Олар биске Кызылдың туржук, ырак районнардан безин четкилеп кээр. Олар ыраажы куштарның үнүн дыңнааш, база таалаар болгайлар–деп, Ак-кыс чораан чоруунуң бир адырын чугаалап берген.

– Бо эдиң кулаан долгап көрем! – деп, Коңгулдай ээрежи берген. Өске кижилер база-ла ону деткип, карактары шокар платьелиг уругда барган.

– Орта бижиттинмээн боор.

– Ынчаарга мээң каргыраам база орта бижиттинмээн бе ынчаш?

– Кайы плёнкада куштар үнүн бижээним уттупкан-дыр мен! – деп, Ак-кыс таарыштырып каан, чүге дээрге ол «чаламада» Коңгулдайның ак көжээ дугайында аксы-сөзүн төөгүлүг чугаа кылдыр бижип каан. Ам ону катап дыңнааш, мегечиниң арны чарлы бер часкай. Улуг кижиниң хөңнүн кударатпас бодаан.

– Куштар үнүн биске дыңнадып көр даан, уруум. Аңгыр болгаш кара-дуруяа суглар чегейтеп барды! –
деп, Чадагбан ээрешкеп. Ооң кол сорулгазы – Коңгулдай бодунуң мегечи чоруун билинзин дээш кажар аргачы хереглей бергени ол. Ооң үнүн дыңнааш, Коңгулдай мени деткип орар кижи бо тоолчу-ла дыр деп угаап олурган.

Ак-кыс магнитофонун чугааладыпкан. Баштай-ла сугда өдүректерниң эжингени дыңналган. Ынчап чоруй хамнаарактың, ооң соонда хектиң, бир кезек болгаш кара-дуруяаның уяңгылыг үнү дыңналгылаан.

– Мээң аң-куш өттүнеримни кажан-чежен бижип ап турган уруг боор? –деп, Ак-кыс школага чорда-ла трактористер бригадазынга дузалакчылап турган, ам ёзулуг тракторист апарган, ол хиреде бот-борзун хевээр чоруур Чуглур боду-ла чугааланып үнүп келген. Ол эртемден уругдан беш-ле хире хар улуг болгаш үе-черге тыртып, база ооң кандыг-даа кижини бодундува хаара тырта бээр эвилең чаңынга алзы каапкаш, пөрүк оолдун хенертен сөс эдипкени хөйнү көрүп чораан кырганнарны безин кайгадыпкан. Чуглур ол уругга чараш көстүр дээни ол ыйнаан, ажылчын хевин уштуп каапкан, ак хөйлеңниг, кара чүвүрлүг, сарыг майыктааштыг, дыдыраш кара бажын аяар эргилдирерге, чаактары дозураңнаар болган. Бир эвес шала улгады берген кижи чемелиг сөс эдипкен болза, Чадагбан хоруп-даа каар турду-ла ыйнаан. Аныяк оол аныяк кысче шоглап орар болганда, кажар тоолчу орук аксынга дуй турбас дей берген.

– Бо болза ёзулуг куштар үнү, оларны мен бодум бижидип алган мен! – деп чорда, аъттыг кижи сайда чортуп келгензиг болган. Ийи кижи аразында чугаалажы берген. Чуглур айтырыг салган кыс кижиниң үнүнче шоолуг сагыш салбайн, чүгле эр кижиниң допчу харыызының сөөлүн дыңнап чыдып калган.

– Ак көжээ бе? Бир шил чүведен көргүзүпсе, бир
чүвени чугаалаптар боор мен ийин оң. Ак даштан кылган кижи көжээниң турар черии билир-ле мен харын. Эрткен чайын Ленинградтан бир эртемден оол чораан. Кижиден чүве чугаалаткаш, өртээн бээр кижи чораан ийин! Эвилеңи база кончуг де.

Алыс боду ажылчын аңгының төлү болгаш ындыг ыйнаан, Чуглур ак көжээ бир черде бар деп мегечиниң хуурмак сөстерин дыңнааш, бажының дүгү адыш диген. Ук шаанда ада-өгбениң тураскаалын улуг кижи чугаалап турда, бижидип алган плёнказын Ак-кыс камнап чораан. Харалаан, Коңгулдай мегезин туттурар дээни ол ийикпе, ыяап-ла куштар үнүн та чүге дыңнаксай берген. Ол «чаламаның» бир-ле черинде ооң ак көжээ дугайында чугаазы барын бачыыргаан уруг ыя кадында уттупкан, ынчангаш чүвениң хөлүн эрттирипкен.

– Сээң бо үн бижиир эдиң мегечи эт-тир. Ол чүү деп турары ол? Ак даштан кылган ак көжээ бар эвес, чүгле куруг орну арткан болгай! – деп, Чуглур удурланып үнүп келген.

Шынын сөглээрге, магнитофонда чүнүң буруузу боор, ол мегелеп-даа, нүгүлдеп-даа, карганып-даа билбес эт-тир. Ак-кыстың база буруузу чок, ол хиреде ол уруг доп-дораан магнитофонун соксадыпкаш, човаачал сеткилдиң хайындан эстип-хайлып олурган. Коңгулдайның мегелеп турганын мурнунда билзежок, хеп-хенертен ооң хоозун чугаазын чазыг ужунда сала каапканын харын мелегей чорук кылдыр санап олурган. Тоолчу Чадагбан хыы ханып орган: туттурбас мегечиниң боду-ла дузакка киргени ол. Мооң мурнунда ол уругдан тоолчу ашак каш-даа катап ак көжээ дугайында дилег кылырга, магнитофонун салбайн, ону ам бо кежээ чазыг ужурунда дамчыда каапканын кончуг дидим чорук кылдыр хөөредип
каан, ынчангаш тракторист оолдуң өткүт-чидиг сөстерин оор чоруктуң сузун базар хоранга деңнеп орган.

– Дылым сынды! – депкеш, Коңгулдай дериде берген. Чушкуузун, ишти-баарын сыйбанган. Карактарым алараңнаткан. Кем чок уругну мегелепкенин миннип кээрге, үнер эжик улам ыраан. Өске кижилер оон далбыңнаткан кулаандыва кайгай бергеннер. Аймаарал үннү базывыткан.

– Канчап баардыңар? Дала бердиңер бе? – деп, тоолчунуң кадайы девидей берген. Ол херээжен бажындан ак-көк аржыылын ужулбас кижи болгай. Ооң адын айтырарга, боду-даа чугаалавас, ашаа-даа чугаалавас боорга, Ак-кыс оон ыңай ээрешпейн барган. Кадайының сагыш човай бергенин эскерип кааш, Чадагбан баштактаны каапкан:

– Мээң кадайым бо частан бээр өскерлип эгелээн. Кудумчулап аныяк кижи эртип чыткан болза, даады ынаар көөр. Ам бо канчап орары ол дээр силер? Кадайлыг кижидиве шоглап аан! – деп чоруй, соксап каан. Чадагбам сагыш-сеткилинде Конгулдайның мегези туттурганынга хөлчок амырап орзажок, карак уунга бодунуң адын боду бужартадып алган мегечини бичии када деткерген янзылыг чаңнап олурганы ол-дур. Кижи девидей бергенде ындыг-ла ыйнаан, бажың ээзи кадайның бодунга ооң ашааның чүү-чүү дээнин Коңгулдай орта дыңнаваан, ал сагыжы далажып, кулаа кадый берген ышкаш болган. Эр кижилер ындыг-ла ыйнаан, кадыынга кире берген, мегечиниң мегези туттурганынга хыы ханып олурганнар. Херээжен кижи ындыг-ла ыйнаан, тоолчунуң кадайы Конгулдайның хенертен мөгүдей бергенин кээргеп, шаажаңга соок хойтпак кудуп бээрге, бичии амзааш, шала кырынга тургузуп каан. Садыглап чорааш, чеже-даа самчыгдал кылза, Коңгулдайның мойну
чоон хевээр, балдыры дыңзыг чораан. Үн бижиир эттиң чугааны ол хевээр бижиирин магадаза-даа, ооң ол арган уругну чула мегелээн сөстерин ол-ла хевээр чугаалапканынга өжу хайнып, улус чок турган болза, эртемден уругну-даа, тоолчуну-даа чула эттегилээш, ол хуулгаазын этти балды-биле чуура шаап кааптаазы кели берген. Хөрээниң ишти караңгылап келген.

– Мен моон соңгаар силерниң эжииңер ашпас мен! – деп, Коңгулдай хорадаан янзылыг апарган. Ол кажарлапкан. Ооң каргыраалаарын Ак-кыс кончуг магадаар боорга, бичии менээргенип орган.

– Ой, чаш уруглар дег могаттына бээрге, кайын боор. Сен-даа, мен-даа бир шагда дөмей-ле ужар болгай бис. Харын дириг чорааш, билир чугаавыс, ыр-шоорувус бижидип аалы. Бир шагда бистин аалдың ажы-төлу төп музейге чеде бергеш, дыңнаайлар! – дээш, тоолчу кырган Ак-кысче бир-ле уткалыг көрген.

– Мен бо лентаны узе кезип кааптайн! – дээш, хачы-биле улус көруп орда хылырт кылган. Кым-даа чуве чугаалап четтикпээн. Ону улап аарын ол уруг эки билир. Коңгулдайның «төөгулуг» чугааларын соң-даарта бижидип аар дээш – буруузун миннип орар кырган боорга ооң сеткилин оожургадып, оптуг арга хереглепкен. Ол лентаны база катап долгадырга, ам көжээ дугайында меге чугаа дыңналбаан. Коңгулдайның сеткили ам-на оожургаан.

«Ашак кижи-дир мен. Моон соңгаар кижи мегелээрим соксадып ап көрейн. Чурум сагып, чурттап чорааш, анаа-ла сөөк салып көрейн» деп минни берген.

Орук олчазы магалыг болган. Кайгамчыктыг тоолчулар, ыраажылар, сыгытчылар-биле танышканын, оларның баштайгы белээн – чугаалаан чувелерни бижип алганынга Ак-кыс өөруп магадаан. Мегечи Коңгулдайның
мегезин ырмазын сый тутканын Чадагбан бодунуң бир чажыт күзелин чедип алган кылдыр санаан. Кежээниңне үн бижиир аппаратка бичии-бачыы билир чүвелерин эки туразы-биле бижидерин кижи болган бодунуң хүлээлгези кылдыр бодай берген. Тракторист Чуглур ол орлан-шоваа уруг-биле бир шөлээн черге дужарын бүдүү семей берген.

ЧЭЭРБИ ДӨРТКҮ ЭГЕ

РЕЛИИЧЕЛ МОТОЦИКЛ

Кайда чурумалдыг хаялар, кижи көжээлер, куйда шыгжаан хола бурганнар, эрги судурлар база тоол, тывызык билир кижи сураа дыңнаан болдур, Ак-кыс ыяап-ла ынаар четкеш, амыраар чаңныг турган. Ынаар тайгада, даглар аразында бир эрги чуртта хам алгыжы билир кижи сураан дыңнаан. Ол черже машина четпес, ол аразында аът база ачылап тыппаан. Бир хүн Чуглур мотоциклдиг бо халдып келген. «Дуурайлапкан». Чуглур аажок экииргей берген – оон ам эртемден уругну ушкаргаш, халдып ыңай болган.

Хам алгыжында кайгамчык уран-чечен домактар барын тоолчу Чадагбан айтып берген чүве-дир. Хам алгыжы – чечен шүлүк, улустуң аас чогаалынга хамааржыр дээрзин эртем ёзузу-биле билзе-даа, чогум хам алгыжының утка-шынарын, ону алганып хамнаар кижини Ак-кыс билбес турган. Ийи неделя хире Ак-Туругга чурттааш, күзээнинден артык уран-чечен ырлар, тоолдар, тывызыктарны билир кижилерден бижидип алгаш, сагыш амыр Кызылдыва арлы берип болур турган.

«Хамнар төнген чүве болган. Келир шагда эртемге херек апаар чадавас. Дириг хамны мен көрүп чордум,
алганганын дыңнап чордум. Дериг-дүңгүрүн кылчып-даа чордум-на, эрткен-барган чүвени чажыргаш чоор боор ону. Ажы-төлүм дымаалай бээрге, хамны хооп-даа чордум-на. Хамга чүдүп-даа чордум-на, хамга чула мегеледип-даа чордум-на. Тайга бажында хүнүн манаан, хүүрээн даянган бир багай хам бар чүве ийин. Ол – эр хам, чогум биеэгиниң кончуг хамнарынга кайын чедер, ынчалза-даа хоочун хамнарның алгыштарын шору билир кижи!» – деп, Чадагбанның чугаазын дыңнааш, Ак-кыс хайыы чердиве баар дей берген.

Мотоциклге ушкашкан ийи кижиниң дедир эгген барааны көзүлбейн баарга, кадайы ашаан чемелеп кончуй берген:

– Ашак кижи эртип аксы дөспес кулугур. Мүүзейниң кончуг кызы кадыр-берт черге чорааш, ушса-турза, чүү болбаажел!

– Болгаан! – деп, Чадагбан кады-кыраанын хорудуп алган. Ол хиреде бодунуң эдипкен сөзүн буруу шаап, холдары салдына берген, чүве кылыр хөцнү чок апарган.

Дүъш эрткен. Сураг. Кежээ дүшкен. Чуглур «демир аъдын» чүгүртү идип кел чораан. Ооң соондан элээн ырак Ак-кыс, улуг ажыгга бастырган дег, бажын халайтыпкан базып орган. Чадагбан манагзып турган.

– Диведим бе? Ол уругну кончуг оол та канчап кударадып каан! – деп, кадайы чугаалап бар чорда, тоолчу хыйыртапкан. Чугаа соксаан.

– Ийи чалыы каяа четтиңер! Кандыг арыг иштинге девээлеп хүнзедиңер? – деп, Чадагбан баштактанган.

– Чер четпедивис. Дөө баалык артынга бар чорумда, «демир аъдым» буруй берди. Бензин дамчыдар «дамыры» чыргалаан хире! – деп, Чуглур куду көрүп чугаалаан.

– Мен сен ышкаш чалыы чораан болзумза, бо уругну чедер черинге чүктеп-даа алгаш, чедирип каар ийик мен – деп, Чадагбан кыжырып каан. Хенертен Чуглурнуң чырыы чырташ кылдыр хүлүмзүрээн. Ак-кыс кадыг-шириин апарган турган.

– Менде буруу чүү боор, мотоцикл буруулуг-дур. Хенертен үрели берген этти кижи канчап чектээр боор - дигилеп, Чуглур агартынар болган.

– Мен бакка-сокка дарганнап чораан болгаш демир-дес аймаан шору билиптер кижи мен ийин. Каям, оол, «демир аъдың» холун-будун меңээ суйбадып көр! – деп, Чадагбан сиңниге берген. Ол оолдуң аксы-сөзү бир чүве чугаалап турар, а карак-кулаа бир-ле чүвени оштап турарын кажар кырган эскерип каапкан.

– Мотоцикл маңнап орду, ол боду доктаавады, сен ону доктаадыптың чоп! – деп, Ак-кыстың хомудаан болгаш хорадаан сеткилин илереткен сөстер ындыг болган. Чуглур ол сөстерни дыңнааш, эъдин-кежин отка чиртипкензиг апарган. Туда тудуп турган холу салдына берген. Балдыры бырлаңнаан.

– Чүгле аъттыг кижи чоруур оруктап мотоцикл канчап чоруур чүвел? – дээш, Чуглур солагай буду-биле ходугур чүвени хейтиктир тептерге, мотор дииңейни берген. Карак чивеш дээр аразында Чуглур «демир аъдын» мунупкаш, хову турлаандыва караңнадын чорупкан.

– Сеңээ дуза кадар дээш эвес, дужамык кадып турган курттуг баштыг-дыр. Ам канчаар дээр, эртенге чедир боданып көргей бис аан! – деп, хомудаанындан ыглаар чеде берген уругну Чадагбан аргастап турган.– Оон алаактырып айтырган:– Каяа хүнзедиңер ынчаш?

– Дөө баалык артынга. Шынап ийин. Бистиң чанывыска та өргелээн, та балыктаан чүве, үш бичии оол тура хүнзедилер. Хөөкүйлер аштааннар боор. Сумкага
чораан бир хлебти уштуп бердим, ол-ла черинге чип алдылар. Чуглур хөвеңниг хөректээжин дөженгеш, хүнге ооргазын дөгеленип чыдар чорду.

– Чиктиин але ооң. Кончуг-ла топтуг-томаанныг оол эвейикпе. Ажылынга кызымак. Ажы-төлдүг, алган кадайлыг оол эвейикпе. Чоп доора тенип турган кулугур боор? – деп, тоолчунуң кадайы каразып каан.

– Ам-даа кадай албаан мен. Колхозтажып көөр бис бе? – деп чугаалап орду. –Ак-кыс ынча депкеш, эгени берген. Улуска чугаалавас чүвезин чугаалапкаш, ыяды берген.

Арат чоннун эрткен төөгүзүн чыып чоруур уругнуң сеткилин кударатпас дээш Чадагбан мынча диген:

– Шайлап ал, уруум. Таптыг удуп дыштанып ал, уруум. Даарта Хертеш-Шилгини хөлге кылгаш, эргежик чоруптаал.

ЧЭЭРБИ БЕШКИ ЭГЕ

ОРУК ОЛЧАЗЫ

Хам-Дыт чайлаа. Шаг-шаанда аалдар чайлаглап турган. Олаа ынчаар хонуп турган өглерниң бир чамдык ээлери «шын орандыва» чоруткулаан, бир чамдыктары Ак-Туруг суурже көжүп кирип сууржаан, бир өскелери туралаан черлериндиве башкартынгылаан. Ам ол Хам-Дыт чайлаанда чүгле чангыс эр хам самдар өөнде чурттап орар. Ону кым-даа хогбас, диригге-ле уттундурган хире: ол хамның чогум ады-сывы база уттундурган, улустуң шолалап каанын ёзугаар алырга, Өскүс-Хам дижир. Баштай Ак-кыс ол хамны кырган кадай-биле чурттап орар кижи деп бодаан. Чеде бергеш көөрге, ушпа кырган ирей болган. Чадагбан-биле кончуг эптиг-ээлдек
мендилешкен болгаш ооң эдертип эккелгени уругну көңгүс тооваан байдалдыг көзүлген.

Кандыг салымныг кижи черниң черинге кара чааскаан чурттап орар чүвел? Ооң алган кадайы канчап барган? Ажы-төлү кайда барганыл? Азы кадай ап чорбаан ирги бе? Чок болза ажы-төлү кырган адазын диригге-ле уттупканнар бе? Чүүл-бүрү айтырыглар кижи бажынга кирер болган. Ак-кыс көрүп орарга, шаг-төөгүнүң сарыг дыт дөзүнде кара өгнү ээлеп орар кырган ашакта хам кижиниң кандыг-даа демдээ чок болган. Харын будукта быстанныг боо азып каан, оозун бодаарга, аңчы-даа болгу дег.

– Мээң кадай силерниң төрелиңер чүве ыйнаан! – деп, Чадагбан кажарлап кирипкен. Тоолчунуң кадайы хары кижи-дир, Өскүс-Хамның ада-өгбе чуртуң чурттаан боордан башка, ол угбай чалыы чоруур шаанда Чадагбан акыйның өске черден тып эккелген кадайы-дыр.

– Кыс чүвениң караа хоюг, кыс чүве эриг баарлыг деп чүве ол-дур аа! Хөөкүй дуңмам мени канчап сактып келчик ирги але?!

– Сактып келгени ол ыйнаан. Кыс дуңмазының чаңгыс уруун эдертип чорудупту. Силерге таныштырып каары ол-дур ийин. Боду чер чеде албас болган. Ооргазы аарыг. Чамдыкта чаңгыс инээн безин саай албас апаар! – деп таарыштырып олурган. Хенертен сыырткыышка улуг бел туттуна бээрге, ону күш-биле тыртып болбас болгай – үзе соп алгаш баар. Кажар балыкчы бирде сыырткыыжын дыңзыдып, бирде кошкадып тургаш, белдиң шаан төндүр «маңнадып» алгаш, суг кыдыындыва чоорту чедип эккелгеш, бижектеп аар болгай. Кара чаңгыс дириг арткан хамның билир чүвезин холга киирип аарда, арганың аргазын тоолчу хереглеп олурган.

– О! Ынчанмайн канчаар. Сээң кадайың уругнуң адын безин уткан мен. Карак база баксыраан, ам көрзүмзе-даа танывыс мен! Че, ырак-узак черден келген улус суксаан боор силер, шайдан аартап көруңерем. Кара шай-дыр, ам канчаар дээр, шаам ол-дур! – деп, Өскус-Хам хүндүлеп ямбылаан. Ол кырганның чугаазының аянын бодаарга, дыка төрелзек болгаш эвилең янзылыг, ол хиреде чидиг кара-кара карактар дээрге бир-ле коргунчуг чувени көруп каанзыг болгаш өжээн-килеңниң одун кыпсып үндүрүпкензиг болган.

Үжелээ шайлап олурганнар. Өскүс-Хам чугле Чадагбан-биле чугаалажыр болган.

– Даай-аваң бердирген быштаан бо кырганга сунуп көр, уруум! – деп, Чадагбан бир караан базып чугаалаан.

– Чооглап көруңер! – деп, Ак-кыс уну сириңейнин чугаалааш, черге ап чораан хүнезинин ак салдыг кырганның баарынга салып берген. Кажан-даа адын-сывын дыңнаваан, арын-шырайын көрбээн кижини хеп-хенертен даайы кылдыр тоолчунуң мегелеп каапканын кончуг сагынгыр арга кылдыр ол уруг чөпсүнүп олурган, ол хиреде ооң сагыжы суурда барган, дурген-не ырап чоруксаазы кели берген.

– Бо чоокта ак чем амзап көргеи эвес меп. Кыс дуңмамның кырган акызынче чорудункан чеми бо ышкажыл! – деп чоруй, ак быштактың азыындан буза соккаш, эрги чүдүлгезин сагып, оттува каап орган. Имистелий бар чыткан от сурт дигеш, чалбыышталдыр кыва берген. Өскус-Хамның отка чүдүп орарын демги эртемден уруг дораан-на кыдыраашка бижип аарын семеп келгеш, соксап каан, – ара будулдуруптарындан корткан, ынчангаш угаан-сагышка так сактып аарын кызыда берген. Өскүс-Хам быштакты диле-диле кескилээш,
хадың дазылындан кылган мадар тавакка салгаш, хөнек чанынга салывыткан.