ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 8 часть

Эмнелгениң эжиинге келгеш, Дургун-оол база катап пиджагының иштики карманын уженген – башкызынга тудар белээн база катап сыйбагылааш, уштуп көөрүнден боду-ла ойталап каапкан. Чорук чогаан – ак халаттыг тыва угбай Дургун-оолга ак халат кедиргеш, бичии өрээлге чедире бергеш, эжикти дыка аяар ажыткан. Оон кезек дыңнаалап туруп-туруп, азыгда орундува холун айыткаш, кирерин болгаапкан чүвең иргин.

Орунда чыткан кижини танып кааш:

– Эки-и, башкы! – деп, Дургун-оол сеткили ханын амырап мендилешкен.

Башкызы хүндүүргек чаңын көңгүс уттуп алганзыг, чүгле караа кылаңнаар болган. Кудумчулап эртип чыткаш, өөреникчи бичии эгенгенинден оюп бар чыткан болза, ол башкы чеде халып келгеш, ыяап мендилежир чораан-на болгай але. База катап Дургун-оол аарыг башкызының адын адап мендилешкен. Башгак-оол Борбакович топтап көрген. Бажын ковайткан. Холдарын шимчеткен. Арны-бажын көөрге көңгүс анаа кижи, харын кызыл-хүрең шырайлыг. Бажын дөңгүрертир чүлүдүп алган. Бир-бир бодаарга, кончуг сырый кара дүктери калчанайтыр дүжүп калганзыг, оозу-ла шып болгу дег. Ам баш дүгүнүң өң-чүзүнүн тодарадыры бергедээн.

Башкылап турар шаанда Баштак-оол Борбаковичиниң бажыңынга кире бээрге, стол кырында номнар эңдерик чыдар болгай. Ам ооң сыртыының чанында «дуумба» кырында куруг стакан турган.

Мени танывайн-дыр силер бе, башкы? Силерниң өөреникчиңер Дургун-оол ышкажыл мен.

– Дургун-оол! – деп сымырангаш, хөрээн ковайтып келген. Тенек-даа болза, орлан-шоваа өөреникчизи үш
чыл болгаш көстүп кээрге, тура халааш, хөрээнге чыпшыр кужактаптар бодаан – хоржок болган. Дургун-оол ёзулуг эр апарганын, ооң мага-бодунуң шилиндээн Чадагбан ашактың тоолчургу маадырынга деңнеп чугаалаар сагыштыг – үнү үнмес болган. Канчангаш-ла көрүптерге, Баштак-оол Борбаковичиниң карааның чажы борбак-борбак төктүп, ак-чоорган кырындыва дамдылап дүжүп тургулаан. Хеп-хенертен сеткил хомудааш, моорап барып дүшкен соонда, фронтуга кемдээн бажының мээзинге хан чүгүргени ол-ла ыйнаан. Баштак-оол башкы чүве чугаалавас апарган, солагай чартыы билинместей берген, орун кырында чыдар, чүгле дыңнаар.

Дургун-оол аймаарай берген. Баштак-оол Борбакович кедергей кээргенчиг болган: чалгыны сынык айлаң-саасканга дөмейлешкен. Соңгазын ажыдып каан өрээлде башкызы биле өөреникчизи ужуражы бергеш, чугаалажып албас болган. Баштак-оол Борбакович бир-ле чүве айтырган, ооң чугаазы билдинмес боорга, човулаңга туттурган башкызын муңгаратпас дээш, дыңнаачаңнап бажын согаңнаткан. Дыңнаар хире боорга, эмчи угбай келгиже, бодунуң дугайын башкызынга төөгүп берген.

– Башкы! Башкым! Он бир класс доостум. Чазаныр-даа, дарганнаар-даа болдум. Чүгле чаңгыс катап чурум үрээн мен. Ийет, чурум үрээн бис. Тосту дооскаш, бир катап дургуннаан бис. Канскиден үнгеш, Абаканга туттурдувус. Билет садып алыр акша кайда боор. Вагон кырынга сырбакталып үне бергеш, олуруп-чыдып, чаштып келдивис. Бистиң баштарывысты дөңгүрертир чүлүп каан чүве, оон-на тускай школаның сургуулдары деп билип кааннар боор оң, демир-орук ажылчыннары бисти шагдаа черинче, поезд орукка чорда-ла дыңнадыпкан чораан. Ачинскиден бээр вагонга бир дежурный кадай кииргеш, бисти чемгерип-чемгерип, удудуп каан. Тывага
чедер чуве кайда боор. Абаканга поезд доктааган. Вагондан үнүп чыдырывыста, бисти ийи шагдаа тудуп аппарган. Үжеткен бис. Кертикненниң-даа, мээң-даа карманымдан чүве тыппааннар. Оон бисти бир шагдаа Канскиге чедир үдеп чедиргеш, школа-интернат директорунга дужаап берген. Оон ыңай багай чүве кылбаан бис, башкы. Өөренип-ле турган, бо-ла.

Баштак-оол Борбакович караан безин чивеңнетпес хире. Сактырга, ол бир-ле чүве сымыранып айтырганзыг болган. Дургун-оол девидей бергеш, бажын чайган. База катап Баштак-оолдуң карактарындан чаш сыстыгылап келген. Өөреникчизи ооң кулаа база дүлейлеп калган деп соора угаапкан. Шынында, ол башкы «кажан чедип келдиң» деп имнээн ышкажыл. Олурарын, чоруурун, кандыг дуза чедирерин Дургун-оол аңгадаанындан уттуп алган. Човулаңга туттурган башкызы кавайда чаш уруг-биле дөмей болган. Ыглап чыдар чаш төлду иези кижи көзүлдүр каап шыдаар бе ынчаш? Башкызының чанынга манагзып олурда, оозу дагын оңгарлып келген.

– Силерге тутсур белээм бо-дур, башкы! – дээш, Дургун-оол алюминийден кудуп каан аъттыг кижизин тутсуп берген.

Баштак-оол Борбакович халдып орар аъттыг шеригни көрүп кааш, тыва эки турачыларның командири алдарлыг капитан Адыг-Түлүш Кечил-оолду сактын келген. Бодунуң аныяк назынын, эмдик аскырны безин чүген чокка мунуп өөредип чораанын, фронтуга кончуг аътты мунупкаш, немец-фашистиг өлүрүкчулерни сыындыр сывырып, тулчуушкунче халдап кирип чораанын булуртуң-балыртың сактып келген. «Ынак башкым Баштак-оол Борбакович Кууларга хайырлаан белээм-дир. Өөреникчизи Дургун-оол» дээнин ол демир аъттың таваан
аңдара тудупкаш, эрнин чөлбүңнедир номчупкан.

«Монгуш Черзиниң изин истээн-дир сен. Ол шевер ирей сени көрзе, та кайы хире амыраар ыйнаан. Сен ам ооң чанынга чуртта, ажылда. Ол шевер Кызылда чурттай берген болгай. Чер кезээн херээ чок. Турумчуп ажылдаар. Түр када ооң бажыңынга чурттап тургай сен. Айга хонуптар херексел кылыр эртемден-даа, күрүнени чемгерер тараачын колхозчу-даа, чоннуң төөгүзүн бижиир эртемден-даа, ыяш-даштан уран-чараш чүве кылыр шевер-даа төрээн чуртту боттарынын салым-чаяаны-биле, ажыл-ижи-биле алдаржыдар кижилер-дир. Каям, хавааңдан ошкап каайн, дуңмам, моон соңгаар та ужуражыр бис, та ужурашпас бис. Аарыг кижини канчап билир, даарта чүгээртеп болур, соңгузу хүн өлүп болур. Бот чоруурга багай, бир болумчалыг уруг-биле таныжып ал. Салым-чолуң кандыг-даа болур болза, сени ыяш-даштан чүве сиилбип чазаарынга өөредип каан мастер башкың Монгуш Черзини черле утпайн чор. Каям, хавааңдан ошкап каайн. Белээң алгаш, өөрүп тур мен, дуңмам!» дээнзиг болган. Сергеп келгеш, алюминийден шуткуп каан белек аътты «дуумба» кырынга тургузуп алган.

Дургун-оол ээгип бээрге, Баштак-оол Борбакович өөреникчизиниң хаваандан ошкап-ошкап, кулаандан чымчаш кылдыр «шымчып» каан. Ол-ла-дыр-ла.

ЧЭЭРБИ ИЙИГИ ЭГЕ

САГЫШ ААРЫЫ

Ак-кыс дыштанылгазын чурумалдыг хаялар, кижи көжээлер база бижиктиг тураскаалдар бар черлерниң аразынга эрттирер дей берген. База дагын Ак-Туругга чедип келген.

– Хараганныг талдар аразында ак даштан кылган кижи көжээ бар! – деп, Коңгулдай бүзүредипкен чүвең иргин. Ол ирейниң ук чугаазын Ак-кыс институттуң үшкү курузунга өөренип тургаш-ла дыңнаан чүве-дир. Оон бээр каш-даа чыл эрткен. Институт дооскаш безин каш чыл ажылдап каапкан.

Ак даштан кылган кижи-көжээни шаг-шаанда хамнар дагып хамнаар турган деп чугаа база дыңнаан. Бир оол ол көжээден бедиктенип тептингеш, аъдын чавыдактап мунупкаш, оон ол олчаан шапкаш, өлүр октаттырган деп тоол чугаа база немешкен. Ак даштан кылган көжээге дээп болбас – ыдыктыг көжээ, бир эвес ол хорадап-килеңнээр болза, кымның-даа амытынынга чедер деп коргунчуг чугааны Ак-кыс бичии шаанда-ла дыңнап чораан. Чоннуң уран чүүлүнге хандыкшываан чүве болза, Ак-кыс ол ак даш көжээниң дугайында бурун шагның чугааларын уттуп каап-даа болур-ла турду ыйнаан.

Ак-кыстың школага кады өеренип чораан эштери шупту өгленгилээн. Бо чылын Ак-кыс бир удаа даштыкы чурттарже дыштанып чоруптарының кыры келгеш, ак даштан кылган ыдыктыг көжээниң ады бурунгу тураскаалдарның даңзызында безин кирбээнин эскерип каанкаш, биргээр бодай берген. Бир катан Моол Арат Республикаже чораанын сактып кээрге база тоолзуг ышкаш болган.

Тыва музейниң эртем архивинде чүү-хөө чүвелерни чүгүртү көрүп олурганын база сактып келген. Алдарлыг Монгуш Черзиниң допчу намдарын дилээш, тып-ла чадаан. Ооң бир ажылының эртем паспортунда мындыг домак бар болган. «Мен бичии чорумда, улуг улус бистерни ак даштан кылган кижи-көжээ чанындыва чагдатпас чораан. Бистер бичии оолдар ол ак көжээниң
чанынга дуюкаалап четкеш, долганып-ла турар бис, суйбаарындан безин коргар бис. Даштан кижи дүрзүзүн өгбелерниң оюп кылганын бир-ле дугаар көргеним ол. Оон бээр та чеже чыл эртти ыйнаан, санап көруңер даан, ынчан мен чеди-сес харлыг турган боор мен. Чонар даштан кижи хевири кылырын эң-не баштай аалывыс чанынга турган ак көжээден көрүп өөренип алган мен. Мен бо аъттыг аратты кара даштан оюп кылырда, та чүм ыйнаан, ол-ла ак даштан кылган маадырны көрүп аар турган мен». Оон ыңай чүнү-даа биживээн, хирези ук чугаа ара соксап каан, ол ак көжээниң кайда турарын база тодаратпаан болган. Кара чажындан ойнап өскен черинге база катап чедип кээрге, Монгуш Черзиниң тоолчургу чугаазы улам-улам чүлдү-чүректү доюлдуруп келген.

Ол кавыда улустуң улуу боорга, Ак-кыс Коңгулдайга чедип келген. Ооң куруг аксы-биле кандыг-даа кижини дуурайлаптарын биле тура келгени ол. Назынының иштинде оода бир катап буян кылыр ыйнаан деп идегел уругну ынаар чедире берген.

Хемче кирер орук кыйыынга Ак-кыс чараш-даштаан кижи болуп манагзып турган. Коңгулдай чыраа хоор аъдын чавыдактапкан бо кел чораан. Ак салы, чечектелип келген чодураа салбаа дег, хөлбеңнедир хадып чораан. Коңгулдай сайда күдүжеңейнип чораан уругну көрзе-даа, чугула херекке албаан. Дүже халааш, хоор аъдын суггарып алган. Коңгулдай сугну өрү чоктаан балыктарны кайгап турар аразында, Ак-кыс чеде кылаштап келгеш, эгенгензиг мендилешкен.

Та чүнү бодааш чүве, чолдак төшке бедиктенгеш, хоор аъдын ак салдыг кижи чавыдактапкан.

– Болаада көжээ бар бе, кырган?

– Мен черле билбес мен.

– Силерни бо черниң койгун чыдар хозун дөгере билир кижи дээрил чоп.

Мактадырынга сундулуг болгаш, ол уругнуң оон ыңай чүү дээрин күзей бергеш:

– Кандыг көжээ? – деп билбээчеңнеп айтырган.

– Эрги шагның тураскаалдары! – дээш, Ак-кыс ара соксап каан.

– Ак көжээ бе? Бир шил чүведен көргүзүпсе, бир чувени чугаалаптар боор мен ийин оң. Ак даштан кылган кижи көжээниң турар черин билир-ле мен. Эрткен чайын Ленинградтан бир эртемден оол чораан. Кижиден чүве чугаалаткаш, өртээн бээр кижи чораан ийин! – деп чоруй, Коңгулдай чырааладып чорупкан.

ЧЭЭРБИ ҮШКҮ ЭГЕ

КЫСТЫҢ БОДАЛДАРЫ

Ак-кыс хүн демдеглелин допчулай немеп турган. Ооң бир чамдык одуруглары бо.

Июнь 20

Солуттунар кижи бар. Солуттунмас Кижи база бар. Мен бодаарымга, Баштак-оол солуттунмас кижи. Чуге дизе бүдүжүнден онзагай деп бодаар мен. Ак-Туругга турган өскүстер школазынга ол башкы башкылап турда, кандыг-даа назынның кижилери Баштак-оолдува боттары-ла сөктүп келир тургулаан. Ол башкы эвес болза, мен-даа школадан дургуннаар турган мен. Кайгамчык тоолчуларны ол башкы бодун долгандыр мөөңнеп турган чүл аам, ону чүге-ле ынчан хандыр билбейн турган төл боор мен? Сактырымга, ол башкы Ак-Туругдан
чорупкан соонда бо суур ээнзирей берген-даа ышкаш ийин. Чангыс-ла башкы канчап бүдүн школаны, бүгү суурнуң чурттакчыларын хаара тудуптар турган чоор?! Ынчан чаш турганымны, чүве билбейн чораанымны аар! Ада-иезинден кара чажында чарылган өскүс-чаңгыс оолдар, кыстарга Баштак-оол башкы ёзулуг-ла ада болуп чораан-дыр. Ам ыяш-даштан аң-куш, мал-маган дүрзүзү чазаар шымбай шевер апарган Дургун-оол суг үш хонмас школадан дургуннаар турду чоп. Баштак-оол башкы даңгаар эртен сургуулдарын ончалап келир, улус четче болза, эртенги чемин чемненип чоруй баар турган. Бир-ле сургуулдуң орну куруг болза, бир аяк изиг суксун безин ишпейн, дезипкен оолду сүрүп чоруптар, аът чок болза, чадаг-даа базыптар турган.

Мен ам эрткен-барган чүвени коптарбаайн. Бир шил арага садып алдым. Коңгулдайга бээр чүвем ол. Ону ээлдирер суксунум ол. Ол кончуг чүвениң шынын, мегезин тудар мен. Кайын үш рубльден каражадай бээр деп. Бир шил арага бергеш, ак көжээни айтырып алзымза, меңээ оон артык олча чок.

Июнь 21

«Чурумалдыг ак көжээ кызыл-хараган болгаш ак талдар аразында астыгып чыдып калган. Чер аңдарган тракторист оолдар безин ону эскербээннер-дир. Бир катап силерниң Баштак-оол башкы-биле кады торлаалап турганыңар думчуктуң баарында-ла болгай. Уруум силерниң эккеп берген кежииңер четтиргеш-ле, кажан-кезээде кымга-даа ыыттавайн чораан ак көжээниң турар черин айтып бериптим». Коңгулдайның чугаазы бо-ла-дыр. Арай боорда чажыдын сөглеп берипти. Араганың кылбазы бар эвес, ооң дылын чежипкен-дир ийин. Көжээниң олурар черинге чедер мен. Ыяап-ла чедер мен.

Июнь 22

Айның, хүннүң адаанга мен күжүр төрүттүнмейн турумда-ла дайын эгелээн, ол хүн бо ышкажыл. Ол чайын бистиң башкывыс араттың революстуг аъттыг шериинге өөренип турган. Аьт сургуулунга ону ажар кижи чок чүве дижик. «Дайын эгелээн хүн – өлүм эгелээн хүн ол» деп, бир тоолчу Чадагбан ашактың коргунчуг чугаазын бөгүн база сактып олур мен.

Мээң башкым эжелекчилерге удур дайынчы бооп чораан. Чок, өскээр бардым. Мээң башкым немец фашистерге удур тулчуп чораан. Ам мээң башкым эмчиде чыдар, коргунчуун аа! Мээң башкым кижиниң мугуру. Дайынга кемдеп-кергээп кижилер каш-даа чылда эмчиге чыдар ышкажыл. Мээң башкым кижини кээргээр, бойдусту камгалаар кылдыр бистерни өөредип чораан. Башкының сеткилин өөртүр чүвени кылып шыдаар мен!

Июнь 23

Ак көжээни тып-ла чададым. Коңгулдайның айтып берген черин дугулум тура базып-базып диледим. Канчап черле ашак апарган кижи бодунуң уруу ышкаш кысты мегелеп диттигер чоор?! Таан-даа. Мен бо каш одуругну көңгүс ээн черде бижип олур мен. Коңгулдай мени мегелептер деп черле бодавайн чораан мен. Ам чүнү канчаарыл? Мээң бээр дыштанып келгеним – чүгле ак даштан оюп кылган көжээни тыпкаш, Тываның төп музейиндиве сөөртүп аппаар планныг турдум.

Оода бир кижи маңаа келген болза, бо черге көжээ турган, турбаанын айтырып көрген болзумза.

Бижип, чүнү бижиир боор. Чүгле көрген чүвемни бижип көрейн. Кандыг кончуг чиңгир көк дээр боор? Сактырымга, бо көк дээрден арыг чүве чок ышкаш. Та
кандыг аайлыг кижи мен ычнаан, бичиимден тура дээрниң хуулар өңүн кончуг элдепсинер турган мен. Хеп-хенертен булуттай бээрин, хеп-хенертен чаъстай бээрин пат кайгаар чораан мен. Чаъс-чайык кудуп эрткен соонда, хемни кежир ийи челээш астына бээрге, ону кедергей магадаар чордум. Дээр безин хемни челээш-биле билзектеп каар, а меңээ кым-даа билзек бербээн. Кырганнар чугаазы чүве ийин: авазы кырый бергеш, уруунга билзээн белек кылдыр берип каар. Мен авамдан билзек алыр туржук, авамның аа сүдүн ижип көрбээн кижи дижик мен. Ам-даа билзек чок чор мен. Бир катап Монгуш Черзи меңээ мөңгүн билзек хайырлаан чүве. Оомну ортаа-салаамга суп алгаш, каш хондур эдилээн мен.

– Кандыг оол сеңээ тыва билзек тывысты! – деп, көрген-не кижи айтырарга, чемоданым иштинде шыгжап каан мен.

Таныш оглу душтуу кыстың билзээн «хунаап» аар дижир ийин. Мээң ол чажырып каан билзээмни кандыг орлан оолак хунаап алыр ирги але? Амыдырал, ынакшыл, өлүм дугайында бурун шагның тоолдарын бижип, даады чер кезип чоруур-дур мен. Чай боорга парк кирип танцылаар шөл баар байтык, Тываның ырак-узак районнарын кезип чоруур черликширги кыска кым дужар боорлаан? Бо черге шынап-ла ак даштан оюп кылган көжээ туржук ирги бе? Шаам төндүр кылаштап кааптым. Суксаарымны. Бир шаажаң соок хойтпак болза, че ол-даа канчаар. Оода бир чорумал кижи көзүлген болза, оон ак көжээни ам бир айтырып көрген болзумза.

Июнь 24

Сагыш аарыы. База катап ак көжээни дилеп хүнзедим. Шаам төндүр кылаштадым. Коңгулдай менден чүге
дүүн кежээ дести? Мен кижи-ле болгай мен, менден чүге коргарыл? Шынап-ла мени чула мегелепкени ол боор. Чааскаан үнгеним база ужурлуг чүве. Мээң эрги шагда улустуң чүдүп-тейлеп чорааны ак көжээни сураглап турарымны кырганнар дыңнап каапса, мени суурдан үндүр сывыртаар-даа чыгыы боор. Будум аарып, ыстап, шылап тур, ол хиреде сагыш дөстүнмес, барбаан черге барыксаам кээр, тыппаан чүвени тып алыксаам кээр.

Ак-кыс калбак даш кырынга сандайланып олурда, кедек талазындан белинде чүве кылаңнаан кижи кел чораан. Келзе-ле шаанда бир өскүстер школазының таңныылы, тоолчу Чадагбан ирей болган. Ак-кыс чүнү-даа көрбээн, билбээн кижи бооп олурган.

– Уваа! Бир шагда көргеним-даа даңгына ышкаш ийин. Мээң ыдып чоруур тоолум даңгыназы сен сен бе, кай, уруум! – деп, Чадагбан мендилежип чоруй, кожалаштыр олурупкан.

Ак-кыс тоолчудува бижииргеп көрүнгеш, чүгле хүлүмзүрүп каан. Тар идиктерин ужулгаш, мурнунга салып алганынга эпчоксунгаш, ам канчаар дээр, буу-хаа дүүреп кеттинер дээрге, харын чованчыг болган. Чугаалашканнар. Школага тоолчулар кежээзин Баштак-оол башкының эрттирип турганын сактып келгеш, кайызы-даа ыытташпайн барганнар. Та чугааның аянын өскертир бодаан, та дидимнени бергени ол чүве, Ак-кыс мынча диген:

– Силер болаага көжээ турганын көрген силер бе?

– Көрген-не мен.

– Каяа туржук?

– Дөө ол узун ыяштар чыткылаар оңгар черге турган. Мен бичии чорумда-ла турган көжээ чүве ийин. Бистиң ада-иевис ооң чанындыва бистерни чагдатпас турган. Ам ооң турган черинде мортуктар, хола-хараганнар
база быралар артып калганы ол-дур, көрүп көр даан.

– Кандыг көжээ ииик?

– Шулу бодун ак даштан кылган кижи чүве. Сактырымга, холунда хойлаарак-даа тудуп алганзыг, белинде курлуг, оозунда селеме астып алган, кабак бөрттүг ышкаш эвейикпе.

– Ол ак көжээни кымнар туруп аппарганыл?

– Мен ол ак көжээни кымга-даа айтып бербейн чораан мен. Бурун өгбелерниң кылып каан тураскаалы бүдүн тургай-ла деп бодап чорааным ол-дур ийин. Бир катап маңаа чер шинчилээр, эрги хөөрлер казар эргемденнер келген. Оларның даргазы сарыг салдыг, карак шилдиг, узун эр-ле чораан. Коңгулдай деп чүве ол ак кежээни бир шил водкага садып ижипкен.

– Кымнар ирги ол?

– Ой та. Алдар-ат чедип аар дээн аныяк эртемденнер ыйнаан.

– Ам ол ак даштан кылган кижи көжээ кайда ирги.

– Ой та Сарыг салдыг, карак шилдиг, узун эр Тываның Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинге дужаап бээр мен деп аазаан кижи дижик.

– Мен ол музейниң эртем ажылдакчызы болгай мен.

Эрги көжээлер аразында ак көжээ черле көзүлбээн! – деп, Ак-кыс допчу-тодазы дегет чугаазын төндүрген. Коңгулдайга чула мегелеткенин ам билип каан.

– Кырыырга уттуучал апаар чүве-дир. Даңза, хавым ап алган, ол хиреде одум каапкан ышкажыл мен. Силерде от чор бе, уруум?

– Таакпылаар эвес мен, шүдүнзени кайын алыр ийик мен. Адырам. Чер чоруур кижи оттуг чоруур чоор деп Монгуш Черзиниң чагыын сагып, бо кара сумкада
бир хааржак от бар, көңгүс шакпаан чүве. Ма, бажы-биле ап алыңар! – дээш, Ак-кыс тутсуп берген.

Чадагбан бир даңзаны кыпсып алгаш, шөлээн сорун, ыңай-бээр көрүп олурган. Кырган өскээр көрнү бээр аразында Ак-кыс идиктерин кончуг дүрген кедип алган.

– Дужактыг аъдым сураглааш, чадап-ла кагдым.

– Кандыг өңнүг ийик?

– Хертеш-Шилги аан. Школаның суун ол аът-биле дажып-сөөртүп турган ышкажыгай, уруум.

– Хавак баарында ол аът ышкаш мал хүнге дөгеленип чыдар чорду ийин.

Ол-дур, ол-дур. Хөөкүй кыраан болдур ийин. Өөвүсте бир оол келди. Хойжулар фермазынга баар мен диди. Мал ачылады – дээш, Чадагбан тыртыла берген.

– Кым боор ол?

– Ой та.

– Кербээниң кижи-дир бе?

– Бир катап тоолчулар чыыжынга «Шын» солун черинден келген кижи аан. Ады кым ийик моң, уткан-дыр мен.

– Белек-оол эвес-тир бе?

– Ол-ол. Хертеш-Шилги турган чердиве кады бараалам, уруум.

Иелээ туруп келгеннер. Хавак баарында агылыг дазырда Хертеш-Шилги хүнге дөгеленип удуп чыткан. Чадагбан чеде кылаштап келгеш, чүгеннеп алган. Ооң быктындыва тептерге, чүгле бажын согаңнаткан. Оон холун харбаңнадыр чайыптарга, багаай туруп келген. Хертеш-Шилги кырый бергени ол ыйнаан, кижи көргеш, хүртеңнээр чаңы читкен, хол-будун педиледир тепсенирин соксаткан, бажын хертеңнедирин көңгүс каапкан, чүгле кудуруун шагзыргайы сүргей шырбангылаар болган.

Хертеш-Шилги кырынга кижи олуртур байтык, бодун безин арай боорда ап чоруур хире болган.

– Кайнаар баар бис?

– Суурже-ле баргай. Мен база кыраан. Хертеш-Шилги база кыраан. Хөөкуй аныяанда болза мунарга – хоюган, тергелээрге – тевиржиир, шанактаарга – хииктелир, конфет бербээн кижиге кыжаныр чораан-на болгай. Ам хөөкүйнүң чоржаңы кедерээн. Кижи мунуп алырга, каш баскаш, удуй бээр апарган. Сен бо аътты чавыдактавыт, мен соондан хойзуп берейн.

– Чок-чок! Силер кырган кижи мунуңар, мен кылаштаайн.

– Ча ындыг болза, мен чедип орайн, сен соондан хойзуп чор! – дээш, Чадагбан базып чорупкан.

Кырган болгаш чоржаң аътты канчангаш журналист кижиге бээр дээн кижи боор деп сезинчиг бодал Ак-кыстың бажынга кирип келген.

Ийи каът школа-интернаттың чанынга чедип келген. Бажыңнар артып калган, Ак-Туругнуң өскүстер школазын дүжүргеш, Кызылдың үнү-чоктар школазында кадып каан. Ак-кыс бичии чорда ол черге турган башкылардан кым-даа артпаан. Кударанчыг кыннып келген. Ол суурга келген дораан эргиде өөренип турган клазының өрээлинге баарга, чавыс-чавыс столдарның орнунда улуг-улуг сарыг столдар салгылап кааны дыка чиктиг кылдыр сагындырып келген.

– Бичии тураалам, кырган. Шаанда силерниң биске тоолдар ыдып турганыңар өрээлге бараалам.

– Мени чалап турган башкы чок-ла болгай. Өске черде. Баштак-оол бо бажыңга турган болза, мен ынаар албап баар турган мен. Ам мени кым-даа тоол ыт дивес. Ынаар ис баспас болган мен. Мен чүгле пээшкаа от салыр, суг дажыыр ашак-тыр мен. Уруглар кадарар, дүне
боорга таңныыл апаар ашак-тыр мен. Бажыңда дарга мени манай берген боор, дүрген чоруп ораал. Суксаан боор сен, өөвүстен шайлап ал! – деп, Чадагбан барык чаңчаан хевирлиг, ынчалза-даа ишти-баарында дендии чассыг-чымчак чаңнаан чүвең иргин.

– Ак көжээ тывылбады, ол-ла кончуг хомуданчыг болду. Сураг.

– Арагаа демги ол Коңгулдай садып ижипкен чүвени ам кайыын тывар сен. Мен ам чеденге үзер дей бердим. Кырган кижи хенертен-даа ужуп болгай. Кыска-кыска тоолдан ыдып берейн. Бижигилеп алыр сен. Бистиң бажыңывыска чурттап тургай сен аан! – дээш, Чадагбан шуудунга кире берген.

– Мен библиотека эргелекчизи уругнуң бажыңында чурттап турар мен.

– Мээн багай бажыңымга кире дүш! – дээрге, Ак-кыс кырганның аайындан эртпээн.

Июнь 27

Улустуң чечен чугаазында кедергей-ле мерген угаан тарып каан боор-дур. Дагның бажындан булут ыравас. Даңгырактың ханызындан ынакшыл ыравас. Мен даады бо үлегер домакты сактып келир мен ийин. Ёзулуг ынакшылдың ханы утказын өттүр-ле чугаалаан үлегер сөс.

Мен дүүн элден чүве дыңнадым. Белек-оол дээрге, мен школага өөренип турумда-ла солунга чүүлдер бижип турган, бистиң шеверивис Монгуш Черзиниң дугайында мактал бижип турган ышкажыгай. Мээң-биле кожаңнажып чүзүл оон? Ооң уруу безин мээн-биле чажыт ышкажыгай. Ёзулуг ынакшыл деп чүл ол аан? Беш уруглуг кадайының караан бүлдеңнедир каапкаш, аныяк кыска кадайланырын ёзулуг аас-кежии деп бодап турар журналист боор бе? Оон оозу чазыг деп бодаар мен. Белек-оол
мени кончуг-ла дуурайлады. Мен кижиге барыксап-ла чоруур мен, ынчалзажок өглүг-баштыг кижиниң амыдыралын бузуп шыдавас мен. Бир эвес мен Белек-оолга барып аар болзумза, ооң уруглары мени дөмей-ле ававыс дивес-ле болгай. Ооң кадайы мени черле өңнүүм дивес, сарыг азазы кылдыр санаар. Белек-оолдуң аксы-сөзүнүң чымчаан канчаар ону, хирезин бодаарымга, ол кадайын кажан-даа, мени чассытканы дег, чассыдып көрбээн боор. Мен кажан-даа кадайлыг кижиге ашакка барбас мен, ооң орнунга бот чурттаар мен, онаашкан ажылымны ак сеткилдиг кылып чорааш, көргей мен аан. Кажан-бир шагда уруглар бажыңындан бир кыс уругдан азырап алгай аан. Кижи кырый бээрге, кижиге төл черле херек апаар ыйнаан.

Июнь 28

Кежээ апарган. Арай чалгааранчыг. Ыржым. Магнитофоннуң «чаламалары» арай төнүксей берген, чүгле чугула-чугула чугааларны бижидер мен. Бижип алган кожамык ырларымны чурттап турар бажыңымның ээлеринге салып бердим. Баштай Чадагбан арай хөңнү чок олурган чүве, ооң соонда мени түр соксадып кааш, дашкаар үне болду. Оон үр болбаанда Чадагбан эгиш-тыныштыг кирип келзе-ле, кожазы бажыңнарның, чүгле бир кудумчунуң кады концерт үндүрүп турар кожалары сөктүп келдилер.

– Эрткен маргылдаага бистиң Ак-Хем кудумчузунуң чурттакчылары Кара-Хем кудумчузунуң чурттакчыларынга аштырып каан болгай. Бир чамдык эштер чүгле бодунуң хуузун бодаар, чурттап турар кудумчузунуң алдар-адын бодавас. Ырла дээрге – ынавас, самна дээрге – ыядыр. Кылып билир-ле чүвезин кылбас боор чүве-дир! – деп, Чадагбан ажынып үнген.

– Силер бисти бажыңыңарга мегелеп чалап эккелгениңер ол ышкажыл? Кижиниң чугаазын ол олчаан бижиптер эт бар дидиң, ооң кайыл? – деп, болбаан мегечи Коңгулдай ажынып-дарына берген, ол дыка-ла элдептиг болган чүве.

– Ийи кудумчунуң чурттакчылары ээлчежип-сээлчежип конзээрт көргүзүп турар ышкажыгай бис, ону канчап уткан силер. Улус аразынга ыядыр мен дээр болгай сен. Клубка баш сугарындан коргар болгай сен. Чонаада-ла боскуң мактаныр болгай сен. Таптыг каргыраалап олур, бо уруг сээң үнүңнү ол олчаан бижидип аар машиналыг кижи-дир. Ам дараазында болур маргылдаага сээң каргырааңны клубка келген кижилерге салып бээр бис. Чонга көргүзер оюннарны арай каш янзы кылыр, ынчалзывысса бистиң кудумчунуң чурттакчылары шуптузу артистерзий бээр! Улуг шаңнал-даа бистии болур! – деп, Чадагбан шагда-ла хөрээниң иштинге шыгжап чораан бодалын ажыда каапкан.

Чадагбан кажарлапкан болган. Мээң сонуургап чораан чүүлдеримни билип апкаш, меңээ дуза чедирерин бодай бергенин сөөлзүредир билип каан мен. Тоолчу биле садыгжының маргыжып орарын дыңнааш, алгыжып орар улус деп бодаан мен. Кайын ындыг боор. Чадагбанның бажыңынга ыраажылар, хөктүг чүве хөөрээр кижилер, ыт-куш үнү өттүнер кижи, эрги болгаш чаа шагның кожамыктарын бадырар кижилер сырлып келгени бир чаяан болган. Кончуг кажар амытанның бодунуң шыырак-шыырак дээн «артистерин» бөле шаап эккелгени мээң ажылымга кончуг таарымчалыг апарган.