ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 7 часть

Залда долдур олурупкан кижилер Монгуш Черзиже кайгай бергеннер. Бир чамдык кижилер оор оолдарны баштап турган хартаачызы кылдыр каразып база олурганнар.

– Ада-иези дириг чораан болза, бо ышкаш чараш-чалыы оол мындыг тодуг-догаа үеде кайын оорланы бээрил аан! – деп, Монгуш Черзи чайгаар-ла химирени каапкан. Ооң үнүн огулуг дыннаан кижи чок-даа хире.

– Шимээнни намдадыңар! – деп, прокурор хөректенип каан.

– Менде санал бар ийин – деп, Монгуш Черзи холун өрү көдүрген.

– Бо дээрге хурал эвес, суд-тур, ашак! – деп, Бугажык туразында харыылаан. Ол бир панка иштинде көктеп каан байысаалга бижиин андара-дүндере ашкылааш, оптуктур чөдүргүлээн. Үнелиг эртине тын алган дег, бир-ле арындыва катап-катап кадалдыр кайгап, чаңгыс караанга улгаттырар шилди чоокшулады туткаш, улам-на ээге берген. Залда олурган кижилер ол
прокурорнуң бажын көөрге, дүктери тазартыр дүшкүлеп калган болган.

Кымдан-даа шөлээ-чөпшээрел албайн, Монгуш Черзи олурган черинден туруп келгеш, ыыт чок турар болган.

– Дургун-оол дыка шевер боор кижи. Ону дыка аар шиитпейн көрүңер. Назыны чаш амытан-дыр. Өскус кижи-дир ынча дээш, Монгуш Черзи база катап олуруп алган.

– Хоойлу-дүрүмге удур чүве чугаалап турар, тепий берген ашак сен бе? Бо оолдуң орнунга бодуңну шиитсин дээш болчуп олур сен бе? – деп, Бугажык столунче көруп алгаш, хөрээн киргиреткен.

Шүүгү даргалаар эргени Бугажык та канчап чедип алган кижи. Хамааты хоойлузун бажының иштинде суп алган кижи, ынчангаш дүктери дүжүп калган деп дамчыыр чугаа дыңналыр чуве. Улус-биле маргышканда бут кырынга тура өлур чаңныг. Меге-даа чуве чугаалапканда бодунуун шын кылдыр агартыр. Шынын сөглээрге, ол шуугунуң бир чыл түр сургуулун дооскан боордан башка, оон ыңай тускай эртеми чок. Ол хиреде ооң даргалаксаар деп чүвези хөлун эрттир. Район прокурорунче депший бергеш, мойну чооннаан, карачал өөрү мендилээрге, бир чамдыкта бажын согайтыр, бир чамдыкта дыңнаваачаңнап эрте бээр. Даштындан көөрге, дулгу моюннуг, кадыр хавактыг, даады-ла тас бажын чоон салаалары-биле чазыладыр часкагылаар. Ишти куш чүү тырып каан сыртыккылаштыр шертейип келген. Кезек-кезек болгаш-ла, сапыы-биле шаланы токкуладыр тепсенип, олурган столун сирлеңнедип-ле орар. Бодунуң алдар-адын кончуг кижи кылдыр чон аразынга тарадып алырын чуртталгазының кол сорулгазы
кылдыр санап чоруур прокурор ам мойнун кагыгылап олурган.

Кичээлин эрттирип кааш, Баштак-оол суд залынга кирип кээрге, тенек-даа бол өөренир чүвээ кончуг сундулуг чораан Дургун-оол боолуг шагдаага кадартып алган, караа бүлдеңейнип бо турган.

Баштак-оол башкы пулемет взводунга чораан кижи-дир. Ровно дээш тулчуушкун бооп турда, шала кежээликтей чүве-дир, ооң чанынга частыр бомба дүшкеш, черге диригге-ле хөмдүртүп база чораан дайынчы-дыр.

Баштай чээрби метр хире дүндүүштелдир шывададыпкан, ооң соонда билинмейн барган. Бир миннип кээрге, госпитальда чыдар болган. Үнү шуут читкен. Бажы кемдээн, шериг эмчилер ооң амы-тынын камгалап ап шыдааннар. Кады чоруткан эштери шагда-ла чангылап келгенде-даа ооң сураа көңгүс чок, ынчангаш ону ис чок читкен кижи-дир дишкеннер. Сөөлүнде мүн-не дириг чанып келген. Дайынның уржуу-ла ыйнаан, кедергей ажынчак апарган, бир чамдыкта маргышкан кижизин чудурук-биле чула үстүрүптер.

– Дээрги шииткекчи! Мээң өөреникчилерим кандыг херек үүлгедип кааш, шииттирип турар чүвел? – деп, Баштак-оол сири-кавы чугаалаан. Ол душта бажы кемдээн башкы туттунуп шыдавайн барган чүвең иргин. Ооң килеңнээн үнүн дыңнааш, Монгуш Черзиниң хыы ханып олурган.

Прокурор Бугажык ол башкының чогум чүү дээнин орта ожаавайн барган. Бижик-биликтиг база шериг эртемниг башкының мурнунга бодун кончуг билдилиг кижи кылдыр көргүзерин бодааш, мынчаар чулчуруп каапкан:

– Силерниң өөреникчиңер беш муң акша оорлаан-дыр. Садыг үптээн-дир, билдинди бе?

Садыының иштинге тенек оолдар кирип турганынга сылдап алгаш, Коңгулдай конфета часкапкан оорларның кырынга беш муң акшаны шамнап турган буруузун боду сөөлунде миннир ужурга таварышкан. Ынчан чугаалаптар дээрге, харалаан, үнү үнмес болган.

– Беш муң акшаны мээң өөреникчим садыгдан оорлап алган болза, мен база буруулуг мен. Мени база беш чылда кара-бажыңга орар кылдыр шиидип каңар, эш прокурор! – депкеш, Баштак-оол башкы шала кырынга барып ушкан.

Баштак-оол башкыны хорададып болбас дээрзии эмчилер баш удур сагындырып турган. Бир шыжыгар болза, херек-даа үулгедип болур, мээзинче хан-даа чүгүрүп болур дээрзин сургуулдар база билирлер. Хеп-хенертен башкызының шала кырында доңгая дүшкенин көргеш, залда турган сургуулдар шимээргей бергеннер. Ооң чанынче Монгуш Черзи кылаштап бар чорда, прокурор соксадып каан.

– Мени дыңнаңар. Чугаам дыңнаңар. Беш муң акшаны хапка суккаш, садыг чанынга хөөн каанын бертен ыдым тып кагды! - деп, Коңгулдай бо мөгүдеп билинген.

Залда сыңмарлашкан кижилер Коңгулдайның чүнү чугаалаанын орта ожаавайн барганнар. Черле прокурор кижи болгаш Бугажык ол садыгжының ялалыг херекти агартыр чылдакты боду өчүп берипкенин ылап дыңнаанындан база бодунуң күчүлүг билдилиин көргүзер күзелдиинден онзагай шиитпирни боду чарлап үндүрүпкен.

– Бо ийи оолдуң назы четпээнин барымдаалааш, аар херекти чиигедирин оралдажыйн – дээн. Оон ыңай чүве чугаалаар аргазы чок апарган. Хамык кижилер шала кырында чыткан башкыже сагыш салып, хөлзеп-дүүрей берген. Сургуулдарны дашкаар үндүрүпкен. Бугажык баштаан каш кижи зал иштинде артып калган.

Монгуш Черзи стол кырындан суглуг графин ап алгаш, моорап чыткан башкының хөрээндиве саарыптарга, караан көрүп келген.

ОН СЕСКИ ЭГЕ

МЕГЕ ХОМУДАЛДЫҢ УРЖУУ

Башкылар өрээли. Баштак-оол башкы деткерли берген. Кезек када далар аарыы киргеш, соок суг күжү-биле мырыңай анаа кижи дег болу берген. Ийи бичии оолду соора шиидип турганын база суд болуп турда оларда чүгле конфеталар дугайын байысаап айтыргаш, чиктиг акшалар дугайын кара өжегээр оюп эртип турганын прокурор Бугажык миннип сагынгаш, чүгле дери төктүр болган.

– Эргим башкылар! Садыгжы Коңгулдай боду-ла херекти агартыпты. Оор алган дээн акшалар тывылган ышкажыл. Мен дээрге хоойлу-дүрүм сагыыр кижи болгай мен. Кады төрээн акым-даа кемниг херек үүлгедип каар болза, шиидер эргелиг кижи мен, ам канчаар дээр, албанның херээ-дир ийин. - Ынча деп чоруй семис прокурор шокар аржыылы-биле дерин чоткулааш, кыска-кыска тынгылаан. Солагай холу-биле графинни туткаш, эмискик эмген хоптак анай дег, эриинден соок сугну пактагылапкан. Оон ыңай тайылбырлаар бодаан чүвезин сактып чадаан.

Баштак-оол башкы тура халааш, мынча дээн:

– Ийи оол мээң өөреникчилерим – оода он классты доостуруп каайн.

– Соксаңар! – дээш, Бугажык оң талакы караанга даады-ла чыпшыр тудуптар улгаттырар шилин карманындан ушта соп эккелген. – Кызылдың эдип-чазаар лагериндиве чорудуптар оолдар-дыр. Олар аңаа чолаачы
сургуулунга өөренип алыр–деп чоруй база катап арнындан суг дерин чоттуна берген.

Башкылар өрээлинде чыглып келген кижилерден кым-даа чүве чугаалаваан. Чаңгыс-ла Монгуш Черзи бир-ле дуза дилээн дег Баштак-оол башкыже көрүп каап олурган. Дургун-оол биле Кертикпенге ол душта фронтучу башкызындан артык угаанныг, дидим, кээргечел, сөскүр кижи чок ышкаш сагындырган.

– Бо ийи оолду Ак-Туругнуң өскүстер школазынга тургуспас болган ышкажыл. Судтуң шиитпири күштүг. Хензиг дилээм бар. Красноярск крайда Канск деп хоорай бар, ында херек үүлгеткен, назы четпээн өскүстер өөредип, кижизидип турарын дыңнаан кижи мен; Дургун-оол биле Кертикпенни ынаар чорудар саналдыг мен. Оларны ынаар чедирер шагдаа тывылбаза, мен-даа чедирип боор мен! – деп, Баштак-оол ынак адазы дег шиитпирлиин илергейлээн.

Шагзыраанындан удумзурап олурган прокурор дидим башкының сагынгыр болгаш чөптүг чугаазын дыңнааш, боралгактыг херектен ол-ла дораан, ол-ла хүн адырлып алырын бодай берген. Ооң кадында бодунуң хоойлуга таарышпас алдаг кылыпканын кымга-даа билдиртпес кылдыр былгап каапкаш, көдээ суурнун чурттакчыларынга, өскүстер школазының башкыларынга бодун ёзулуг кижи кылдыр шылгарап көстүрүн бодааш, Бугажык шуудунга кире берген.

– Бо ийи оол ам дээрезинде силерниң школаңарга турзуннар. Дөргүл-төрели бар болза, ужуражып алзыннар. Хуусаа чедип кээрге, бижик чорудуптар мен. Баштак-оол башкы бо ийи оолду боду дагнып алгаш, Канскиниң тускай школазынга чедирип каай аан. Дүне када садыгже кирип турган оолдарны шуут анаа ыдар
болза, талаар болгай! – деп, прокурор Бугажык шынгыызы кончуг айыткап каан.

Башкылар өрээли база катап ыржым апарган. Удурланыр-даа, удурланмас-даа кижилерниң бары, чогу көңгүс билдинмес.

– Дургун-оол кончуг шевер кижи болур оол ийин. Мээң изим истеп болур. Ону арттырып каар арга бар ирги бе? Бодумнуң билир чүвемни анаа дамчыдып бээр бодаан кижи мен ийин. Дыт чеже-даа күштүг болза, шаа кээрге, дазылы ирээш, ужар болгай. Кырган кижи бөгүн орар, даарта тайып ушкай, ынчаарга кым мээң ыяш-даштан чүве чазаар эргемим салгап аарыл? – деп, Монгуш Черзи муңгарай чугаалаан.

– Кижи чымчактаарга, хөлүн эртип турар силер. Бо ийи оолду чарып болбас, иелдирзин Саян ындынче чорудуптар. Чаа черге чеде бергеш, дываажаң деп чүл, эрлик ораны деп чүл дээрзин таптыг билип алгайлар аан! – деп, Бугажык кырганның кээргелин үзе кирип каапкан.

– Дургун-оол биле Кертикпенни мен хүлээп алыйн. Олар сес дугаарны шымбай дооскан оолдар чүве. Оларны чедер черинге чедирип шыдаар мен! – дээш, Баштак-оол башкы ийи чаштың салым-чолун бодунун холунга киирип апкан.

ОН ТОСКУ ЭГЕ

ХОС МУРГУ

Эки аъдын ышкынарга – чадаг калыр, эки эжинден чарлырга – чааскаанзыраар. Өскүстер школазынга Белек-оол часкаар чайын чеде берген –ооң анаа сөөлгү катап чорааны ол болган. Ол суурга чурттап турган Монгуш Черзи уруглары-биле кады Кызылдыва көжүп чоктап келген. Чап-чаа тургустунган Тываның чурукчулар
эвилели бодунуң кырган шеверинге бир өрээлди ээлчег чокка дарый бээрин Кызылдың хооркүүскомундан дилеп апкан. Дөрт каът даш бажыңның адаккы каьдында бир өрээл ол кырганның чурттаар-даа, чазаныр-даа чери болу берген. Өскүстерниң Ак-Туруг суурда школа-интернадынга журналист чүге келгенил? Ооң тургустунган чылындан эгелеп ажылдаан Баштак-оол Борбаковичиниң бодунга ужуражыр сагыштыг келген. Садыг чанында көк будуктуг карандаштан бижээн чарлал азыпкаан. Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи эки турачы чораан башкы-биле аныяк болгаш хоочун салгалдың кижилери ужуражыр. Оон ыңай дилегзинип көргүлээн: ол ужуражылга, кажан, каяа болуру билдинмес; ону бижээн черин та харбаң хол, та каңмыыл хат чүве, үзе-чаза соп каапкан.

Чүве айтырыпкы дег кижи дилегзинип орда, шериг идик-хептиг эр кылаштап келгеш, ёзулап бараалгаан. Ону сээдең кижи деп билбээн ужурундан чорумал журналист бажын согайтып мендилешкен. Ол эрниң хөрээнде орден-хавыяа сыңышпас чүве: Тыва Арат Республиканың дээди шаңналы – Республика ордени, Күш-ажыл ордени база Кызыл тук орденинден эгелээш, «Маадыр- ие» медальдың бирги чадазынга чедир дизе-дизе кадагылапкан. Он уругну төрээш, азырап доруктурган ие кижиниң эдилээр медалын чүге хөрээнде кадапканы арай чиктиг болган. Херээжен эжинден чарылгаш, уругларының адазы деп атты сактып, хөрээнде анаа кадапкан хире болган. Идии дээрге кылайтыр чүлгүп каан кара сапыктар, будун көдүрерге, хола-хола шоптулары кылаңнажыр. Сарыг-ногаан хөйлең, чүвүрлүг. Кур дээрге сап-сарыг савыяа. Хаваанда кызыл беш-адырлыг, чайгы бөрттүг. Солагай чартыында бижик-бажык сугар чугажак кылагар сумкалыг. Ооң бир онзагай чүвези –
мөңгүннеп шокарлаан селемеми көөргедир астыпканы болган. Гвардейжи демдээн көөрге, чөвүрээден оюп каан ышкаш болган, ынчалза-даа суйбап хынаарындан дидинмээн.

– Таныжып аалы. Гвардейжи Хек-оол-дур мен. Мени суурнуң чону манай берген боор! – деп, чырс кылдыр ёзулааш, ол кижи клубтува шиглей базып чорупкан.

Ада-чурттуң дайынынга киржип чораан эки турачыларның адын-сывын бижээн даңзылыг чораан боорумгай деп, Белек-оол хомудап үнген. Оон башка ол кижиниң шын, мегезин дораан тудуп алгай.

Клуб иштинге кире бээрге, куп-куруг болган. Клуб эргелекчизиниң өрээлинге баарга, үш кижи олурган. Баштак-оол Борбакович журналисти көрүп кааш, дуп-тура халаан. Хол тудуп мендилешкен. Самдарак олурган черинден чүгле хөрээн өндейтип каан. Клуб эргелекчизи уруг келген кижиге олурар сандай ап берген.

– Үжен минута арткан. Улус-даа эңдерлип-ле келир эвеспе. Чугаалаар чувеңер бижип алган силер ыйнаан але, башкы? – деп, ол уруг сагындырып айтырган.

«Дыңнаваан чүвемни дыңнаар-дыр мен. Көрбээн чүвемни көөр-дүр мен. Кандыг кончуг чоруум аайлашкан кижи боор мен. Бо ийи башкы күжүн кадып алгаш, дайынчы идегелдиң алдар-адынга тураскааткан ужуражылганы доңнаштырып турар улус ышкажыл» деп журналист бодап орган.

– Мен саазынга чүве бижээш номчуттунуп албас кижи мен. Бажымга чүү кирер-дир, ону чугаалаар мен. Каяа балыгланганымны чугаалаар мен – деп, Баштак-оол Борбакович чугаалаан. Ооң ындазында чазык-чаагайы, омак-хөглүү сүргей болган. Дайынга кедип чораан хеви артпайн барган, ынчангаш чүгле байырлалдар хүнүнде
кедер кара костюмун кедипкен, орденнерин база медальдарын чайынналдыр кадапкан бооп-тур. Оларның өң-чүзүнү мырынай чаа хевээр чайыннанган. Бир чамдык ада-иени, мурнакчы малчынны, сураглыг тудугжуну чалаарга, келбейн баар ийикпе, озалдап кээр. Баштак-оол ажылдап, хуралдап озалдаар дириг кара хөңнү чок, ооң баш бурунгаар чедип келген ужуру ол-дур.

Чыыш болур черге Самдарактың чүнүң ужурундан эртежик келгенин клуб эргелекчизи уруг эки-ле билип чадаан. Ол аап-саап чүвени шору дарганнаптар, чазаныптар кижи-дир. Чөвүрээ орденнер, ыяш селемени хөк бодап кылгылааш, сээдең Хек-оолду чула дерип-чепсеглээш, хайым чоннуң аразынче хеп-хенертен шала сөөлзүредир киириптерин бодап алган. Самдарактың клуб чанынга эрте келген байгы херээ – олаа чоокка Хек-оол чедип келзе, ону ынаар киирбес, дашкаар көгүдүп үндүрер, чүгле хүндүлүг болгаш чалаттырган кижи чүве чугаалаан соонда киирер планныг турган.

Самдарак олурган черинден белиңнеп тура халааш, соңгадыва харанган.

– Олур, олур. Кайнаар далажырыңар ол. Төп черден журналист келген-дир, оода бо чыышты кады эрттирип көрээл! – деп, Баштак-оол башкы сүмелээн.

Бир эвес Баштак-оол Борбакович чүгле клуб эргелекчизи-биле кады турган болза, Самдарак күш-биле уне халыыр турган, ынчаарга журналист кижи чанында олурар боорга, хоруй берген. «Бак сагыш башка халдаар» деп улегер чугаа бар. Өскүс чаштарны кижизидеринге болгаш суурнуң чурттакчы чонунга дыка моожаралыг чүвени боду үүлгедип алганын Самдарактың сагыжы чулчургайын сыртыладыр ялалай берген. Ол хиреде дезер чылдак тывылбаан.

ЧЭЭРБИГИ ЭГЕ

КОГАРАЛ

Сээден кижиге черле канчап бүзүрээр боор. Хек-оол аазаан аксын ээлевейн барган. Ол хүн ол суурда ындыг аас-кежиктиг кижи чок ышкаш сагындырып келирде, чаңгыс черге болчаан шагын манап орар аргажок апарган. Олаа кавы бажыңнарның ыдын-кужун дүүредир сыындырып, элээн каш кадайларны коргудуп каапкан.

«Ядараан кулугурлар! Артистер келген дээнде– клуб баар. Кино болур дээнде – клуб баар. Арат чоннуң херээ дээш арыг ханын төп чораан дайынчылар-биле ужуражыр дээрге, чоп саадап турар силер. Дүргедеңер, ядараан кулугурлар!» – деп, бажың чанынга келгеш-ле, ооң кончуттунар сөстери ол болгулаан. Угааны үнүп-кирип чоруур кижиниң бирде чүдек-бужар, бирде чүгээр ойлуктуг аксы-сөзүн дыңнап чаңчыккан кижилер ооң далаштырган чугаа-соодун кулак дашты-биле эрттиргилээн. Бир чамдык кижилер ооң шериг хевин, чөвүрээ орденнерин, мөнгүн селемезин магадап көргүлээр-даа болгулаан.

Ол хүн Хек-оол шымбай дидим кижи болу берген. Кудумчуну куду бадып орда, бора дииспей уткуп халый келген. Ону кужактапкаш, Самдарактың бажыңының чанынга чедире бергеш, херим иштинде удуп чыткан ызырар ытты кара өжегээр оттурупкаш, ооң кырындыва херим ажыр шывадапкан. Ийи кончуг акташкан өжээтти черни сиртиледир тутчу-ла бергеннер. Дииспейниң сиртинде дүктери, түме-сая каң инелер кадап каан дег, шаарартыр тургулап келгилээн. Ызырар ыт дап бээрге, дөрт-беш катап аңдарлы бергеш, час ойта дүшкен олчаан дөрт даванын сарбаңнады берген. Ырланган
ыт кезек када харлыгып тургаш, база катап туткуланы бээр орта, окталдыр тура халааш, кадап каан чагы бажынче үне халаан. Ол аразында Хек-оол чааскаан тадыладыр каттырып, селемези-биле демир илчирбеде туткуланган ыттыва кожаңнадыр арныгылап каан. Чонаада хаалга хак дээрге, үне халыыр Самдарак көзүлбес боорга, сээдең чүвең база-ла кылаштап чоруп каан. Менээ эр, орук ара тура дүшкеш, ону дерип турганы Самдаракты тывар бодааш, дүрген-дүрген базыпкан.

Орук кыйыында чүве кылаш диген. Хек-оол сегирип аарга, хола базыткыыш болган, ону орден деп бодааш, кызар-өөк-биле хөрээнге кончуг камныг ызыртып алгаш, хидиледир каттырып каан.

Өрүглүг кажаа чанында бажыңга келген. Бора тал будуунда бир сааскан чылчырткайндыр эдип олурган. Хек-оол оранның ол кужу-биле чугаалажы берген.

– Бо суурда мен дег маадырлыг чорук кылган кижи бар бе ынчаш, билир сен бе? Дөө клубка дораан чеде бер. Мээң чугаам дыңнаар сен. Каяа-каяа чаалажып чорааным чугаалаар мен. Мээң орденнерим шыңгыраарын дыңна – дигеш, хамнаан хам дег, сирлеңнедир силгиленирге, сааскан хоюп ыңай болган. Хек-оол ол саасканның ушкан уундува чудуруун арнып каан.

Клуб чанынга чоокшулап келгеш, үңгүрүнче шуужун тургулаан кымыскаяктарны көрүп каа-ла, Хек-оол тура дүшкен. Бир кымыскаяк кызыл баштыг ак куртту читкелепкеш, дедирленип алган сөөртүп бар чыткан. Шаа төнгени ол боор оң, сала каапкаш, олчазын долгандыр халыгылаан. База бир кымыскаяк келгеш, эжинге дузалажы берген: ол ак куртту иелээн үңгүрүнче сөөртүп чорупканнар.

– Ядараан кулугурлар! Клубка хурал боор чүве. Далажыңар. Мен аңаа келген кижилерге орден-хавыяам

көргүзер кижи мен. Үңгүр иштинче кирбеңер деп чугаалап турар кижи-дир мен ийин. Силерниң-биле ылчыңнажып турар харыым чогул. Мени улус манай берген боор. Дүрген-не клубче баргылаңар. Хуралдан озалдаар болзуңарза, талаар эвеспе – дужаал бижиир мен. Мени тооваан кымыскаяк бүрүзүн доңгудар мен. Мээң-биле маргышкан кымыскаяктың кара шорузу, ажылындан үндүр хөөглептер мен. База катап шыңгыы сагындырып каайн: мээң ам эрге-дужаалым улгаткан – мөнгүн селемелиг апарган болдур мен ийин. Бо суурнуң уруглары даады мени кожамыктаар болгай. – «Селемезин астып алган шериг оолга барыксаар мен». Чаа кайы хире алдаржаан кижи-дир мен! – дээш, Хек-оол кылаштап чорупкан. Та чүнү сактып келгени ол чүве, база катап кымыскаяк үңгүрүнче чедип келгеш, черни диртиледир тепсенгилээн. – Хурал боор дээрге, аарыгзый бээр, картошказын казып аар дээнде – кадыкшый бээр кижилер бар. Ядараан кулугурлар! Кызыл-кымыскаяктар, мээң чалаан черимге барбас болзуңарза, кедизи багай, үңгүрүңер иштиндиве изиг суг кудуптар мен! – деп кыжанып кааш, чөвүрээ орденнерин сыйбагылаан.

Дыйлаңнадыр кылаштап, көрген-не чүвезинге бодун кончуг кижи кылдыр көөргеттинип чорааш, Хек-оол клубка кирип келген. Ээн. Сооксумаар. Самдарактың көгүдүп каанын ёзугаар алыр болза, клуб иштин суурнуң хамык чону долган турар, ынчан олар кымның-на орденнери хөй болдур, чаңгыс ону магадаар, чарашсынар турган. Кажан-даа Хек-оол бодун сээдең кижи кылдыр санавас чораан. Бир чамдыкта чугаазы ойлуктуг апаар, бир чамдыкта улустуң алгы-кежи, аргамчы-киженин ууштап эттээш, кедер идик-хевин тып аар. Ёзулуг турумчуур чери чок, чер-ле кезип чоруур амытан иргин. Кырганнар бажыңынга аппарып каарга, даады кадайлар
өрээлинче бакылаар боорга, үш-даа катап үндүр бижээн. Чаа-Хөлдүн сээдең кижилер эмнедир тускай эмнелге черинден каш-даа катап дургуннаан.

– Ядараан кулугурлар! Мени чоп уткуп албааныңар ол. Бо суурда мени билбес кижи бар эвес, менче чоп кижи чорутпааныңар ол. А халак! Озалдаан-дыр мен. Мээң даргам Самдаракты көрдүңер бе? Чоп көзүлбейн-дир. Бо суугу иштинче суп каан боор? – деп чулчургулааш, Хек-оол сапыы-биле шаланы токкуладыр тепсегилээн. Карактарының кыдыы кыскылай берген.

– Чүү ындыг кижиңил ол? – деп, Баштак-оол шыңгыызы дегет апаргаш, Самдаракче кезе көрүпкен.

– Адыр! – дээш, Самдарак эжиктен бакылай берген. Хек-оол ол-ла болгай. Ооң үнүн танааш, кеткен хевин көргеш, ылап-ла бүзүреп каан. Доңгайып алгаш, суугу аксындан бакылап чыткан. Чигзинчиг чүве – ооң келир болган шагын уттупкаш, эртежик чедип келгени. Ковайып келзе-ле, почтаны уругнуң кызыл-шокар аржыылын бажында ораап алган бооп-тур. Ол аржыылдың азыында ыяш базыткыыш илбектели берген, оозун бодаарга, ол уруг оозун чуггаш, азып каарга, дайынчы бөргүн уштуп октапкаш, ооң-биле бажын ораап алган хире. Самдарак аңгадаан олчаан эжикти хаап каапкан.

– Чүү болду? – деп, Баштак-оол сонуургай берген.

– Мен чорууйн! – деп, Самдарактың кулаа кыза берген.

– Олур. Мана! Мээң чугаам дыңнаар сен. Улус мурнунга чүве чугаалап чорбаан кижи мен, сүрлүг чуве-дир. Бичии мана. Кырган тоолчулар, мурнакчы малчыннар, хөй уруглуг кадайлар, аныяк-өскеннерниң арын-нүүрүн бодааш, келгеним бо. Биске дузалаш. Бажыңче далашпа. Кадайыңга барып четтиге бээр сен! – деп, Баштак-оол Борбакович эш тыртып, ээрежи берген.

– Аржыылым эккел, сээдең! – деп, почтачы уруг ыглап-сыктап маңнап келген.

– Суугу иштинде сарыг аза чыдыр! – деп, Хек-оол сүртеп алгыргаш, клуб эргелекчизиниң олурар өрээлиндиве кире халаан.

Эзирик болгаш сээден кижи-биле эптиг-чөптүг чугаалажырын, оларга күш дөгеп болбазын Баштак-оол Борбакович тергиин билир чораан.

– Кортпа-кортпа! Ма, пактавыт! – деп, Баштак-оол бир стакан соок сугну Хек-оолга ижиртипкен. Оон оожургай бээрге, сандай кырынга олуртупкан. Удаваанда почтачы уруг кирип келгеш, ооң бажындан шокар аржыылын ушта тыртып алган. Та чүден чүве, Хек-оол чүгле херээнде чөвүрээ орденнерин чажыра туттунган.

Гвардейжи демдектиң чанында доос-кара дүрзүзүн өттүндүр кылып каан херээжен кижинин каастаныр шурузун кадап каанын көргеш, Баштак-оол Борбакович хорадаанындан олура дүжер часкан. Төрээн чурт дээш тулчуп чораан дайынчының демдээн сээдең кижиге чүү деп мелегей тыпсып бергенил?

– Сеңээ бо мөңгүн селемени кым кылып берди? – деп, Баштак-оол хөөреди каапкан.

– Самдарактың берген белээ-дир ийин! – деп, Хек-оол мактанып харыылаан.

Кырган кижиге бичии думаа дээптерге, ыш-биле баар чоруктар хаая тургулаар. Мээзи кемдей берген дайынчыга, хоочулуг кижиге, ылаңгыя оон арыг-чаагай алдар-адын дора көрген үеде бергениң бергези таваржыр болгай. Гвардейжи дайынчының идик-херин, хөрек демдээн, Ада-чурттуң орденнерин мегелеп кылдырткаш, сээдең кижиге эдилеттирип турар кижи – кады ажылдап турган башкы эжи деп бодал сагыжынга кирип келирге, Баштак-оол
башкының карактары караңгылап келгеш, шала кырынга чирс барып дүшкен.

– Улуг когаралга таварыштывыс аа! – деп, журналистиң чугаалаан чүвези ол болган.

Баштак-оол Борбаковичиниң хөрээндиве соок суг кударга, караан багайтыр көргеш, оң холун бичии көдүрүп чоруй, бир-ле чүве чугаалаар дээш, чадап-ла каан. База катап журналистиң арнындыва көргеш, карактарын шийипкен...

Моон соңгаар Баштак-оол башкының үнү дыңналыр бе? Угааны кирер бе? Ооң шыңгыы болгаш чөптүг негелдезин өскүстер школазының уруглары дыңнаар бе? Ол айтырыгны кым-даа харыылап шыдавас апарган.

Суурнуң эмчизи сүт-бараан фермазынче – эъди аараан саанчыже чалаттыра берген болган. Харалаан, ол халаптың болурунуң бичии-ле мурнуу чарыында суурга келген автобус расписание ёзугаар район төвүнче чоруткан. «Чыда өлүр чылан эвес» деп үлегер сөс бар. Өскүстер школазының суг сөөртүр Хертеш-Шилгизин таңныыл ашак Чадагбан тергелепкен. Чүгле ишти тынныг Башгак-оол Борбаковичини Чаа-Хөлдүн сээдең кижилер эмнээр эмнелгезинге барык даңны атсыр чорааш, ийи кижи чедирип эккеп каан. Чадагбан биле Белек-оол тергеден чүнү-даа чугаалавас апарган башкыны аяар аргажып дүжүргеш, «шырга» кырынга салыпканнар. Ак-ак халаттарлыг үш уруг, бир эмчи оол четкилеп келген.

Белек-оол машиналар маңнаар оруктува кылаштап бар чыткаш, тура дүшкен. Дайын шөлүнге өлүртпээн дайынчыны тайбың өйде орун кырында чыттырып алганын бир улуг халап кылдыр бодааш, журналистиң сөөгү сирлээн.

ЧЭЭРБИ БИРГИ ЭГЕ

БАШКЫМГА БЕЛЭЭМ

Дургун-оол эр апарган, эзеңгиден тептинген. Канскиге он классты дооскан. Слесарь эртемин база чедип алган. Анай кара чажындан кады өскен эжи Кертикпен-биле шеригге келгеннер. Оозу холуттуруп каапкан. Телиг-Хаяның мөңгүн суу тывар черинде чолаачылар хереглеп турар дээрге, ынаар чоруткан. Дургун-оол, кадык болган. Шеригдиве чоруур бижиин ап алган. Чогум кажан чоруурун айытпаан. Кызылдан ырап чоруурда, шериг черинге дыңнадырын шыңгыы сагындырып каан, Дургун-оол ону-даа сагывайн, барыксаан чери болур – Ак-Довурак баар автобуска олурупкаш, хапкан Канскиге өөренип тургаш-ла, алюминийден аъттыг шериг кудуп алган. Оозун Баштак-оол Борбаковичиге белек кылдыр чедирип бээр дээш аян кылып чорупкан. Орук ара улустан ол башкы сээдеңнер эмчизинде чыдар дээрге, көңгүс шынзыкпаан, ынчалзажок Чаа-Хөлге дүжүп калган.

Дургун-оол сээдеңнер эмнелгезинче бар чыткаш, чаңгыс башкызының дугайын-на бодап чораан. Школадан дезип турганын, ол башкының сүрүп эккеп турганын база суд бооп турда, бичии чазыг кылыпкан өөреникчизин кээргеп келгеш, моорааже дээр сагыш салып келген хайыралыг кижи ам ол оолдуң сагыжында кайда-даа чок ышкаш апарган. Тенектенип-даа чорда, ол башкы сургап чораан, школаның хана солунун шору каастап чуруптарга, база ол-ла башкы мактап-чөптеп чораан-на болгай. Адам-ием солаан кижи – Куулар-башкы-ла болгай, оран-бажыңым болган чер – ийи каът школа-ла болгай, миннип кээрге, чүрээ тиккиледир сога берген.