ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 3 часть

– Халап болган, эштер! Сургуулдарның чиир хлеви үстүр деп барган. Канчаалыңар! – деп, Баштак-оол директор өрээлинге чыглып келген башкыларны дүүреди каапкан.'

– Аксы бак кулугур! – деп, Самдарак хөректенип каан. – Бачыыргааш чоорул.

– Колхозтуң тараазын хар базыпкан. Түр када кичээлди соңгаарлаткаш, сес класстың өөреникчилерин шефтедир-дир! – деп, Баштак-оол саналын берген.

Кым-даа чүве чугаалаваан, аймаарай бергилээн.

– Чоннуң чаш ажы-төлүн, барып-барып өскус-чаңгыс амытаннарны ховуже сывыртаан херээ бар бе? – деп, Самдарак удурланы берген. Ооң ынча дээн ужуру болза, башкы хар чааптарга, ооң сагыжы сыннар бажында баар. Чүгле аңнаарын бодаар. Ол директор өрээлинде олурза-даа, сагыжы Кошкарлыг дөзүнде чеде берген.

– Он беш харлыг кижи харга бастырган тараа сывын канчап коптарып албазыл? Узун ынаа дег, чиңгежек узун ыяш тудуп алгаш, комбайнга кезер кылдыр белеткеп бээр. Беш чүс га тарааны хар базыптарга, бистер өөредилгеге сылдап алгаш, чылыг бажың иштинге олуруп шыдавас бис. Хлебти быжырып каарга, чип билир. Хлеб кылыр тарааны ажаажып билбес боорга, бистиң
арын-нүүрүвүске канчан-даа таарышпас! – деп, Баштак-оол шыңгыырай берген.

– Алдар-ат чедип алыксаан кижи болзуңза, бодуң чааскаан чорувут. Кара чааскаан беш чүс га ак-тарааны кезип каавыт. Мен-не сес класстың чээрби беш өөреникчизиң кыштың соогунга үжүдүп каар дээн эвес, оларны ховайның ховузунче үндүрүп шыдавас мен! – деп, Самдарак чечен-мерген доза каккан. Өске башкылар оон чугаазынга шынзыкпааны-ла ол чүве боор оң, ыыт-дааш чок олурганнар.

– Колхоз баштаар черден дилээр болза, башкылардан чоруткай-ла бис – деп, директор манагзынып олурган. Чымааракта чылдак-ла бар.

– Эштер! Эки чүвени кылыр дизе, чалаашкын манаан херээ чок. Башкылар сургуулдары-биле кады тараа кезеринге дузалажыр. Бодап-даа көрүңер, эргим башкылар. Таңдым турда таңдаш-ла мен, тараам турда тодуг-ла мен. Чүс-чүс чылдарда тывалар тарааны мактап ырлап чорааннар. Фронтуга дайынчы эштерим-биле чаңгыс борбак хлебти селеме-биле дең-дең кылдыр үлештир кезин чип чораан мен. Тараа дээш немец-фашистер-биле тулчуп чораан мен, ханым төп чордум. Төрээн чурт дээш, тулчуушкунга эжим-өөрүмден-даа чарлып чораан мен. Силер тараа кесчиринден ойталаар болзуңарза, мен бодум өөреникчилерим эдертип алгаш, ховуже үнүптер мен. Озал-ондак болур болза, бажым-биле харыылаар мен! – дээш, Баштак-оол Борбакович карактарын чидидир көргүлээн.

– Сургуулдарның даван-даяан үжүттүргеш, школаның адын бужартадып шыдавас мен – дээш, Самдарак үне болган. Өске башкылар хоруй бергилээн. Школа директору хоруурунуң-даа, деткиириниң-даа сөзүн үндүрүп чадаан.

– Хүннүң-даа, хлебтиң-даа, чыданың-даа, эртемниң-даа ажык-дүжүү меңээ бир дөмей. Өскүс уругларга эртем-даа чедип алырынга, тараа-даа бөлүп аарынга өөредип каарым – чуртталганың ыдыктыг херээ! – дээш, Баштак-оол глобус чанынга чеде кылаштай бергеш, ону тырыкылай согупкан. Элегер директор көгереңнедир дескинип турган глобусту кайгап орар аразында Баштак-оол дашкаар үне берген...

Хову турлаа. Кырында кызыл тук киискип турар куу бажың чанынга чуък машиназы кээп доктааган. Ажык машина кырындан сургуулдар уурук-суурук дүшкүлээн.

– Эрте-бурунгунуң шериглери-дир бис ийин. Хар-биле чыдалажыр дээш чедип келдивис! – деп, Баштак-оол башкы шиш-шиш баштыг ыяш туткулаан сургуулдарынче көрүп баштактанган.

– Силер дөө баалык артында ыйгылга барыңар. Ында кижилер чедишпес, бир комбайн турар дээр чорду! – деп, картошка аштап олурган уруг мындыг болган. Хову турлаанда чүгле чем кылыр үш уруг бар, оон ыңай чүве айтырыпкы дег кижи чок болган.

Сургуулдарын эдертин алгаш, Баштак-оол баалыктан харап келген. Комбайн бичии кылаштааш-ла харлыгып турар бооп-тур. Комбайнерну көөрге, бок-довурактан камгаланыр карак шилин арнындыва хавыкталдыр тыртыныпкан, таныттынмас болган. Ынаар тей баарында ховуда бир комбайн соксаал чок дескинип турган. Ынаар сүүр тей артында база бир комбайн үнү хөөлээн.

– Сургуулдар келген! – деп алгырза-ла, биеэги бир Чуглур бооп-тур.

– Дузалажыр дээш келдивис! – деп, Баштак-оол Борбакович чугаалаан.

Ылчыңнажыр харык кайда боор. Комбайнер Чуглур
ол душта хемми кежеринге белеткенген танкист дег көстүр болган. Салым-чолду шиитпирлеп турар үеде аамайланыр болза талаар дээрзин Баштак-оол тергиин эки билир турган. Чуглур-биле каксы-куксу чугаалашкаш, чүвениң аянын билип каапкан.

– Бистиң онаавыс чүс гектар тараа кезер! – Оон ыңай Чуглур чүве чугаалаваан, шириин болгаш бодамчалыг апарган. Клазының чээрби беш сургуулун Баштак-оол бир шөл черни долгандыр тургузупкан. Ынаа хевирлиг ыяш-биле харга бастырган ак-тарааны уткуй келген комбайнга кезер кылдыр өндейтип бээри – өөреникчи бүрүзүнүн кылыр ажылы ол. Кааң турда бир хонук иштинде чээрби беш га тарааны чаңгыс комбайн-биле кестирип болур. Харга бастырган тараа кестирип чораан эвес, бир хонукта та чеже гектар тараа кестирерин Баштак-оол биле комбайнер Чуглур эге-ле билбес болганнар. Чаңгыс гектар тарааны хар адаандан уштуп кезерин кайызы-даа дайынчы херек кылдыр бодап турганнар. Комбайн арай деп чорааш, онаашкан черин мүн-не бир долганыпкан. Ол бир кезек кылаштап чоруй доктаап туруптар. Комбайнның бастырган тараазын манагзаан машина база-ла оон аайы-биле бирде дүргедеп, бирде доктаап чоруп турар болган. Баштак-оолдуң өөреникчилери харга бастырган кызыл-тасты ковайтыр коптарып-ла турганнар.

ЧЕДИГИ ЭГЕ

ХОВУ ТУРЛАА

– Изиин, башкы! – деп чоруй Дургун-оол харга бастырган тараа коптарып турган узун ыяжын өпегер саваңче чыдалаштыр киир кадапкаш, чанагаштаныр дей берген.

– Тон уштуп болбас, соок хаптар! – деп, башкызы мындыг болган.

– Хөвеңниг хөректээжим уштуп каар мен! – ден, Дургун-оол чоогунда тургулаан кыс уругларже көрнүп чугаалаан.

– Дериткен кижи чанагаштанып болбас, челбиге бээр сен! деп, Баштак-оол Борбакович хорун каан.

...Хову турлаа. Хенертен чагган баштайгы хар черниң кырын агартыр шуглавыгкан. Хову турлааның ажылчыннар чыглыр, солун номчуур, кино көөр хензиг бажыңының кырында кызыл тук тайга бажындан баткан салгынга хииктелдир хадып турган. Шаң таңныылы бир аскак ашактың саап ижип орар чаңгыс инээниң ала бызаазы, авазын эдерип ыглаан чаш уруг дег, мөөредир эдип-ле турар. Хову турлааның кыры-биле чылыг чурттарже шиглей озалдап чанган дуруяаларның кударанчыг уну чылыг чайның чанып чорупканын тараа кескен комбайнерга база катап сагындырып турганзыг. Өргенде баглап каан ала бызаа кудуруун содуңнадып, даваннарын доң черге тепсегилеп, карааның чажын ак харже дамдыладып турган. Бызааның кээргенчиг эдери-даа, дуруяаларның кударанчыг аялгазы-даа чылыг хүннү база катап эгидип шыдавас.

Баштак-оол башкының сургуулдарынга баар оруун баштаттырып алгаш, комбайн тараа кестирип чоруп-ла турар, ээнзирей берген хову турлаан күш киирип турар чаңгыс начын маадыр ол ышкаш бооп турган.

Беш хондур ажылдааннар. Дүне школа-интернатка хонар. Эртенги чемни шала-була чемненгеш, Баштак-оол баштаан сургуулдар тараа шөлунче чоруп каарлар. Мунар хөлгези – кыры чадагай грузовик. Олурар чери одура хирээлегилеп кааш, доора-доора салгылап
каан кургаг доорбашгар. Ажылдаар чери – харга бастырган сыпта турар ак-тараалыг шөл.

Чоок колхозтардан, совхозтардан комбайннар чорудар болгулаан – сураг. Харда бастырган беш чүс га тараа шөлүнде чүгле үш комбайн, тос грузовик, чүс хире школачылар болгаш улуг кижилер. Тараа коптарган кижилер хензиг столоваяга сыңышпас, ынчангаш ээлчежип чемненир. Ооң кадында быдаа кудуп ижер тавактар база чедишпес. Чүгле комбайнерларга болгаш оларнын дузалакчыларынга чиир чемин ажылдан турар черинге чедирин бээр.

Бир гадан ортумаа-биле он беш центнер ак-тарааны (кызыл-тасты) савалап ап турганнар. Сураан дыңнаарга, кожазы болур ийи шөлде дүжүт оон-даа артык дижир, ынаар баар чай кайда боор. Бир черже шефтеткен кижилерниң өске шөлдүве чардыгып чоруурун шуут хораан. Ажылдаар чурум база шеригжиргии турган: даң бажы сарыг-шокар турда, кезип кириптер. Сылдыс одаглаштыр кыва бээрге, соксап каар.

Дүштеки чем сөөлүнде Баштак-оол Борбакович сургуулдарын баштап алгаш, тараа шөлүнге чедип келген.

– Маадырлыг чорук чүгле дайын шөлүнге турар дээр болза, окта шын эвес. Маадырлыг чорукту тайбың өйде база кылып болур. Харга бастырган тарааны кестирип ап турарывыс база маадырлыг чорук болур. Хову турлааның чанынга бир баш тарааны черге кааптар болза, дайын шөлүнге бир дайза пулемет огун кагганы-биле дөмей ден билиңер. Хар алдында тарааны шуптузун кестирери –бистиң чугула херээвис, эзирлер! – деп, Куулар башкы сес класстың өөреникчилерин хей-аът киирип чугаалаан.

Хову турлааның столоваязындан ыыт-шимээн дыңналып кээн турган. Хирезин бодаарга, быдаа кудар тавактар
чедишпестиң ужурундан бир чамдык кижилер душтеки чемден өкпелеп турар аянныг. Баштак-оолдун «эзирлери» тараа шөлүн долгандыр хүрээлепкеннер. Чергелештир тургулапкаш, узун ыяштар-биле чүм харның адаандыва чыдалаштыр киир шашкылапкаш, хоора соккулаптарга, хоор-сарыг ак-тараа ковайып келир, комбайн ону кезип эртер.

– Эзирик комбайнны! – деп, Дургун-оол башкызының чанындыва маңнап кел чораан.

– Болгааныңар. Комбайн канчан эзирий бээр чүвел! – деп, Баштак-оол Борбакович хөректенипкен. Беш хондур хар-биле тулушкан сургуулдары шагзырап келгеш, чанар чылдак тып алганнары ол боор деп бодаан. Хамык сургуулдар башкызынын чанында бөлдүнчүп келгеннер.

Шынап-ла девин чаа тараа кестирип чоруп турган комбайн, билбес эзирик кижи дег, бирде тарааже, бирде хоорзуннуг аңгысче дыйлаңнадып чоруп турар болган. Бөлүп каан саваң чанынга келгеш, тура дүшкеш, бугалаштыр бустагылааш, көк ышты дээрже шиглей бүлгүре каапкан. Оон бир тырыкылангаш, хөпээн саваңны чыттыр баскаш, ында салгылап каан узун ыяштарны кырлап эртерге, чүгле кызырадыр сынгылаан даажы дыңналган. Сургуулдарынга белеткеп берген ыяш чепсээн комбайн сый бастырып эрте бээрге, Баштак-оол башкы тура халааш, оруун доза чүгүрүпкен.

– Доктаат! – деп алгырбышаан, Куулар башкы чеде чүгүрүп келген. Комбайн хыйыштыр эргилгеш, оон бодун базып каг часкан. Баштак-оол башкы былдай дүшкеш, харга хөмдүне берген.

Комбайнер Чуглур дээрге карактарын так шийивиткеш, чолаачылап-ла орар болган. Куулар башкы кожалаштыр чүгүрүп кээрге, комбайнер төгерик тырыкыны
аай-дедир долгагылаар, бажын борбаңнадыр чайгылаарга, кара хураган кежи бөргүнүң халбаңы далбаңнагылаан. Хар чагган олчаан беш хондур Чуглур амыр-соксаал чок комбайн чолаачылап келген. Ону түр када солупку дег өске комбайнер база чок турган. Каш хонукта уйгузун орта удуваан Чуглур дүштеки чемде изиг быдаазын ижипкеш, ала-чайгаар чындыраара берген. Уйгузунга бастырган кижи эзирик кижи дег апаарын Баштак-оол кончуг эки билир чораан. Дайын шөлүнге безин уйгузунга бастырган солдат үгер-боо черни сиртиледир дааштап турда, хар кырынга караан шийип чыдарын ол сактып келгеш, маңын дыңзыдынкан, Чуглур ээй тырткаш, мөөңнежип турган сургуулдарның кырындыва хөме таварып кел чыткан. Сургуулдарның алгы-кышкызын дыңнааш, Борбак-оол башкы комбайының бажын доза чүгүрүп келген. Халып ора-ла харны борбактапкаш, Чуглур бир эргилип кээр орта, сегелинче хөме тутсупкан. Соок хар удуп чораан комбайнернуң арнынга кээн дээрде, уйгу чаштаан.

– Эчигей! Канчап удуй берген кижи боор мен! – деп, Чуглур миннин келген. Хавыкталдыр ыжа берген карактарын көргүлээрге, хаванның сыгдыгыр караанга дөмейзимээр болган. Чуглур доп-дораан комбайнны доктаадыпкан.

Сургуулдар башкызын болгаш комбайнерну чүк-чүгүнден үглеп келгеннер. Комбайнның дузалакчызы бир оол борбак тей артындан база кылаштан келген. Бир-ле чиктиг чүве болганын эндевээн, ынчалза-даа башкыдан чүве айтырарындан корткан.

– Харга чунувут, уйгу чидирер эм ол болгай! – деп, Баштак-оол Борбакович сүмелээр болган.

Чуглур комбайнындан дүшкеш, арыг ак харны кош-адыжын долдур адыштанкаш, арнын дүрбүй берген.

– Уйгум чаштай берди! – дигеш, Чуглур чердиве уштунуп чаштай берген кара хураган кежи бөргун сегирип алган. – Олура удуй берип-тир мен. Дүжүмде бистиң ак-тараа кестирип турар шөлүвүске бир чакпыыл бөрү чедип келген, ону сывыртап турар-дыр мен. Оттуп келиримге, сывыртап турган бөрүм-даа чогул.

Сургуулдар комбайнернуң чугаазын дыңнааш, каттыржы бергеннер.

– Дээр база катан бүргеп тур. Сылдыс үнгүже дээр кестирип көр. Бо дүне сени солуур комбайнердан тыварын оралдажып көрейн. «Мээң мунуп билбес машинам чок» деп Самдарак хөөреп органын дыңнаан мен. Бажыңында келген болза, кулугурну даарта бээр эккээр мен! – деп, Баштак-оол могапкан комбайнерну сорук киирип турган.

– Ушкуже-тургуже чүткүдүп көрейн. Хар алдында үжен га хире тараа арткан боор. Оода ийи хүн хире коптаржып көрүңер, улүг-хууга онаашкан черни барыкшыдыптар чадавас бис! – дээш, бичии сургуулдарның дуза кадып турарынга сеткили ханып чугаалаан.

Кызыл-хүрең комбайн база катап шимчеп чорупкан. Өөреникчи бурүзү база катап харны узун ыяш-биле чушкуп, чыдыпкан тарааны уйгузундан оттурбушаан, олуртур салгарып туруп берген. Үгер сылдыс дыка бедий бергенде, сургуулдарның «ынаалары» дагжавас апаргылаан. Чуглур комбайнын шала кескен черинге тургузуп каары билек, хар чаап эгелей берген.

– Муңгараваңар, оолдар. Шыдаар шаавыс-биле колхозка дузалашкан бис. Сезен га черниң ак-тараазын кезишкен бис. Ынчангаш ам чанып ораалыңар! – деп, Баштак-оол башкы сургуулдарын ховуда одагже шууштур эдертипкен.

– Эх! – деп, Чуглурнуң хомудаан үнү дыңналган.

Хар алдынче чээрби га хире кызыл-тас алдыртпайн кире бээрин ооң чүрээ көңгус эндевейн соп турган. Тараа шөлүнден эң сөөлүнде Чуглур одагдыва кылаштап чорупкан. Кылаштаарга, буттуң сиирлери ажылдаар болган. Дүрген-не башкыга четкеш, өөрүп четтиргенин илередир бодаан. Чуглур одаг чанынга чоокшулап кээрге, сургуулдар олурткан чүък машиназы чорувуткап. Чуглур комбайнерлар өрээлинче кире берген.

СЕСКИ ЭГЕ

ЭЛДЕПТИГ ИСТЕР

Бир эртен интернат эжиинге Баштак-оол Борбакович чедип кээрге, улуг-биче истер харны эргизи базып каапкан бооп-тур. Кижи бүрүзү чүгле чаңгыс черге шаанга киир туруп-туруп эжиктиве согунналдыр кире халып турганзыг-даа. Башкы пат кайгаан. Өрээлдиве кире бергеш, сургуулдарны оттурупкаш, ончалап көөрге, дөгере бар болган. Даады чанаттаар оолдар Дургун-оол биле Кертикпен чаңгыс чоорган иштинден баштарын ковайтып келгеннер.

– Чоп кады удуур улус боор силер, оолдар? Кижи бүрүзүнүң тускай орну бар ышкажыл? – деп, башкызы чемелеп айтырган.

– Дүне соок боорга, хойгажып алдывыс – деп, Дургун-оол куду көрүп чугаалаан. Ооң чанында турган оол бир-ле чүве чугаалаар кайзы чорда, демгизи хыйыртай каапкан. Оолдарның аразында бир кончуг чажыт адаан барын башкы эскерип кагзажок, билбээчеңнеп эрттирип каан. Эптиг аргазын тывар диген.

Таңныыл ашак эжик аксында харны ширбип каапкан,
ында-мында манзы кырынга, хепке кудуп каан дег, улуг-биче таваңгайларның чыпшыр базып каан доштары чыткылап калган. Чадагбан ашак оолдарнын тенектенип турарын хөктүг чорук кылдыр көрүп эрткен. Ол эртен ынчаар эрте берген.

Баштак-оол башкы дең чырыынга ном номчуп олурда хар уруп келген. Конспект кылырынга хөннү чок болганындан даартагы кичээлдиң чүгле планын дөзевилеп чорда, уйгузу кели берген. Форточкадан холун дашкаар сунуптарга, хар адыжынга соолаңнадыр деггеш, эсти хонуп турган. Оон холун дораан дедир тырта соп алган. Уйгузу сергей берген. Улуска тудуспас холунун шагынче көөрге, таптыг-ла кежээкиниң он бир шак, удаан оолдар ончалаар үе келген. Мындыг харлыг дүне кым-даа кайын чоорган алдындан бажын уштур боор деп бүзүрепкеш, интернатче чорбайн барган. Өл-шыкка алысканының кеми ыйнаан, ооргазы сыртылаан. Эрткен чазын ооргазы шылап аарыырга, чайын аржаанга баар дээш, барып четтикпейн барган: директорнуң орнунга арттырып каан, күс дүшкүже дээр септелге кылдыртып эрттирип каан. Янзы-бүрү бодалдар сагыжынга кирип, дыка үр муңчулуп чыткаш, чык кынны берген. Чүрек кайын эндээр, турар өйүнде отту чаштап келген. Сонгадан көөрге, чер кыры бир-ле маңган ак, харын эрттир удупкан кижи боор мен бе деп сезимзирей берген. Шериг сургуулдуг кижиң чүү боор, тура халаан олчаан чоорганын орун бажынга чада салып агаарлаткаш, сапыын кедипкен. Оон гимнастай каггылапкаш, одун салып, сакпыңга шайын тиккеш, чуна шаап алган. Эртенги шайын иже шаап алгаш, интернатче базыпкан.

Чанагаш ийи оол садыг чанындан интернатче чаржып бар чытканнар. Баштак-оол Борбакович садыгнын эжиинге баарга, шоочазын саазын-биле ораап каан, оорсук
дегбээн дээрзи билдингир болган. Каш-даа кижи садыг чанынга четкеш, дүрген-не ээптер дээш, кайтыга бергилээн истери чыткылаан. Орук ара ээпкен истер мырыңай долу чыткан. Баштак-оол башкы оолдар өрээлинге кирип кээрге, көк-көк өңнүг хөвеңниг чоорганнар, иштинде хураган суккулап каан инчеектер дег, ында-мында сирлеңнээр болгулаан.

– Тургулаңар, оолдар! – дээн. Чаңгыс-даа коваяр сургуул чок болган.

Кертикпен ишкиртинип ыглай бергеш:

– Дургун-оол мээң чиир конфедимни хунаап алды, башкы! – диген.

– Канчап?

– Мөөрейге алзыптым.

– Чүү ындыг мөөрейил ол?

– Будум салаалары чымыгайнып тур – дээш, Кертикпен оон чүве ыыттавайн барган.

– Чылыдыр кеттинип алыңар – деп, хөлзээн үндүрбезин бодааш, Баштак-оол башкы үне берген.

Баштак-оол Борбакович ак халат кедип алгаш, столоваяның кухнязында картошка аштап олурган. Уруглар томаанныы кончуг чемнени шаап алгаш, үнүп олурда бир борбак хлеб артыын Хертеш-Шилгиниң аксынче суга каапкаш, чиртиледир каттырышпышаан, интернатче чоруп турганнар. Оолдарның олурган столун долгандыр Дургун-оолдуң көк стаканы ээртиндир хол дамчып эрткен. Бир кижи-ле ийи-ийи конфеталарын ынаар киир кааптар бооп-тур. Дургун-оол маадырлыг чоруун көргүзүп, интернаттан садыг чанынга чедир үнчүген-чанагаш, кызыл-даван каш удаа маңнап чедип тургаш, хамык өөрүн мөөрейге ажып алганы оон-на илерей берген. Оолдар соңнуг-мурнуг үнгүлээш, эжик аксында Хертеш-Шилгиге бичии борбак хлевин сартыктап бээрин
утпааннар. Харалаан, Дургун-оол соңгудактап озалдап үнгеш, Хертеш-Шилгини хүндүлээр чаңын уттуп алган. Ол аът чүве бербээн кижини ызырыптар чанныг мал ышкажыл. Өкпелээчел аът ымзарыпкан оолдуң эгин бажындан ызырын алгаш, аласталдыр силгий берген. Дургун-оол чеже-даа бергедеп турза, ийи холунуң адыжында конфеталарын так аспактапкаш, хорадаан аътка тырыкыландыр бөөлдедип-ле турган. Хертеш-Шилги амданныг конфетазын сартыктаваан оолду соокка кезедир бодааны ол чүве ийик бе, бирде чердиве шоңнап, бирде ол-бо талазынче шавылай чайгылаарга, баштай кара хураган кежм бөргү, ооң соонда кидис идиктери унпу- нуп чаштагылай бергилээн.

– Бо оол доңуп өлдү! – деп, повар кадай алгыра бээрге, Баштак-оол башкы хлеб кескиндизи тудуп алгаш, кухнядан үне халаан. Хертеш-Шилги эжиктен үнген кижини ыяап-ла доза турар чаңныг болгаш, ыя аразында бөөлдеп турган ымзарыкчызын сала каапкаш, эриннерин эмчиңнеткен.

– Ма! – деп чоруй, Баштак-оол башкы борбак хлебти ооң аксынга суп бээрге, амданнанып дайнай берген. А Дургун-оол хар кырында хоруй берген чыткан.

– Хертеш-Шилги бөргүм чипти. Идиим чипти! – деп, ол үй-балай девидеп алгыргылаан. Ол хиреде ийи холунда адыштап алган конфеталарын улам-улам хавыкталдыр адыштапкан.

– Бир конфетадан Хертеш-Шилгиге каап бер, оон соонда бөргүң, идииң тыпты бээр оң.

– Мээң сартыым-дыр, ма! – деп үнү сириңейнип чоруй, бир конфетаны Хертеш-Шилгиниң аксынга чедире бээрге, оозу бажын согаңнадыр чайгаш, дарс кылдыр ушта соп алган.

– Ма, дүрген кеттин. Кичээлден озалдаар четтиң –
дээш, башкызы кидис идик болгаш кара бөрттү чанынга эккеп берген.

– Мени кара-самбырага чуруур бе? – деп, Дургун-оолдуң чаңгыс-ла айтырар чүвези ол болган.

– Ол дугайын Хертеш-Шилги билир ыйнаан.

– Аъттың кижи ышкаш аксы-дылы бар эвес.

– Сен эш-өөрүң сеткилин хомудадыпкан ышкаш-тыр сен, оон башка Хертеш-Шилги сени кайын басты бээр.

– Кортук оолдар-дыр ийин, башкы. Доңуучал аан. Мен кызыл-даван харны чайлыг сүзер кижи болгай мен деп чоруй, Дургун-оол ара соксап каан. Чурум үреп, тенектенип турганын өчүп берипкен-дир мен деп сести бергензиг апарган.

– Клазыңче халы. Өөрүң оолдар манап олурлар боор. Конфеталарың хоратпа. Ынчаш чапсар аразында үлежип чиир бис – деп, Баштак-оол башкы эптеп-чөптеп каан. Өөрүнден дескелээр оол школаның эжиин ажыдып киргиже дээр ак халаттыг башкы даштын соокка шыырныгып турган.

ТОСКУ ЭГЕ

ШЕВЕРНИҢ КЕЖЭЭЗИ

Монгуш Черзи – сураглыг шевер. Ол дээрге дарганназа дарганнаар, чазанза чазаныр, дааранза даараныр – хамыкты кайгаткан кижи-дир.

Баштак-оол башкы бодунуң фронтуга дайылдажып чораанын соонда чугаалаар бодааш, баштай-ла Монгуш Черзиниң кежээзин эрттирер деп планнап алган.

– Башкы дайылдажып чораанын чугаалаар дээн-не болгай, оолдар. Дүрген олурар черден ээлеп алыылыңар!
– деп чугаалаттынып чоруй, Дургун-оал былдай дүшкеш, Кертикпенниң арнынче хар чажа каапкан. Оозу кезек аймаарап тургаш, харбаң эжин сывыртай берген. Дургун-оол кара өжегээр школаны долгандыр халып ыңай болган. Кертикпен холунда шывык тудуп алган, мырыңай сыындыр сывырып кээрге, Дургун-оол өөрүнүң чыглып турган клазынче шывыраш диген.

– Чоп озалдап чоруур улус силер. Ыяжың октавыт! – деп, Баштак-оол башкы шыңгыырай бээрге, дескен эжин сывыртап чораан Кертикпен холунда шывыын суугу чанынче чажыра каапкан.

Оолдар, уруглар классты долдур чыглып келген. Кижи бүрүзү-ле Баштак-оол башкының чанында тугурук сандайда кырган ашакче кайгаар болган. Ол ашак, аяк аксы дег, төгерик-төгерик хээлиг, өкпең өңнүг торгу-биле додарлап каан хураган кежи тоннуг, сарыг чычыы курлуг, кара кидис идиктиг, солагай холунда халбаңныг бөргүн тудуп алган бооп-тур. Хирезин бодаарга, ол ашак хураган кежи тонун кедипкен, харын бир-ле улуг найырга келгензиг. Ол ашак даады-ла оң холунун улуг-эргээн ходуңнадыр, оозунуң хертеш деп чүвези кедергей. Сыгдыгыр караа-биле кеденгензиг ыңай-бээр көргүлээрге, дөңгүрертир чүлүдүп алган бажында мөңгүн инелер чайыннанганзыг-даа. Сегелинде сырбык сыргазы дег, салы сайгылгаан чырыынга саргараш-саргараш кынныр болган. Ол ашак бир көрген чүвезинче шуут өрүмнендир кайгаар – кара элдеп кижи болган.

Ак-Туругнуң өскүстер школазынга талыгыр черден келген болгаш Дургун-оол ол суурда чүү ындыг ашак чурттап турарын орта билбейн турган. Ыяш-даштан чүүл-бүрү чүве чазаар шевер ашак бар деп дамчыыр чугаа дыңнаан боордан башка, Дургун-оол ол ирейни
чогум чоогундан черле көрүп көрбээн, ынчангаш чиктиг бодап олурган.

«Хөөкүйүмнү! Арай озалдаан-дыр сен. Бежен ажыг харлыг кижи бистиң-биле канчап быражыр сен? Ол дагыр-дагыр салааларың карандаш кайын тудуп аарыл аан? Бистиң-биле кады еөренириң ол бе, таан-даа кайынам! Сан бодаар болза, мөөрейим черле сенээ кайын алзыр мен!»

Баштак-оол башкы ол ирейнин кулаанга бир чүве сымыранырга:

– Силер бодуңар чугаалаптыңар! – дээн ышкаш болган.

– Эргим уруглар! Бистер бо кежээ чүге мында чыглып келген бис? Ооң ужурун кым билирил?

– Силерниң дайылдажып чорааныңар дыңнаар дээш! – диген дораан Дургун-оол чанында олурган Кертикпенниң кулаан шымчый каапкан.

– Оожум, оожум, оолдар! Тенектенмеңер! Бистин чалап эккелген кырганывыс болза Монгуш Черзи-дир. Оон ат-сывын дыңнаваан кижи силерниң араңарда чок боор. Бистиң хүндүлүг кырганывыс болза анай кара чажындан ыяш-даштан мал-маган дүрзүзү, аң-мең дүрзүзү, оон ыңай аъттыг-чадаг кижилер чазап-сиилбип кылыр шевер-дир. Бистер бөгүн шевер кырганның кылган ажылдарын көөр, оон бодунуң дугайында чугаа-соодун дыңнап кежээлээр-дир бис! – деп, Баштак-оол башкы арай чевени кончуг чугаалаар болган, хирези бир-ле чүведен сүрээдээн янзылыг апарган.

Дас кара өңнүг чонар-даштан оюп-сиилбип кылган, хииктелдир челзип орар аъттыг аратты стол кырында көөргедир салып каан. Оон ыңай кара-кара, ак-көк, көк-көк өңзүмээр чонар-даштар бар болган. Кыдыглары шала куурартыр элей берген кара былгаар хапты база ол-ла
стол кырында салып каан. Улус көрбес чүве болза, Дургун-оол ол кара хапты колдуктапкаш, дашкаар үне халыыр сагыштыг орган.

– Эргим уруглар! Мен бо удаа дайылдажып чорааным силерге чугаалавас мен. Соонда болгай аан. Эргим уруглар! Бистер бо кежээ ыяш-даштан чүве чазаар Монгуш Черзиниң чугаазын дыңнаар-дыр бис. Че кырган, чүну чугаалаар силер? – дээш, Баштак-оол база катап олуруп алган.

Өөреникчилер, дүнеки чыдынындан хоюп ушкан торлаалар дег, хүлүредир хөлзей бергеннер. Башкы хола коңганы чайып каарга, дүлгээзинниг шимээн чавырлы берген. Шевер ирей оожуму сүргей туруп келгеш, кара даштан чазап-сиилбээн аъттыг кижиниң чанында күдүе берген турза-ла турган.

– Мен баштай бодумнуң допчу намдарымны чугаалап көрейн, уругларым. Мен болза ядыы араттың оглу мен. Чеди-сес харлыымдан авамга дузалажы бердим. Шай хайындырар кургаг чээргенни чыып эккээр апардым. Авам-ачам ырадыр чүве барган болза, чаш дуңмаларым чанынга олурар, оларны ойнадыр турдум. Эң бичезин чүктеп алгаш, арай элээдилерин эдертип алгаш, элезинниг сайга сайзанактап ойнаар турган мен. Он харлап чорааш, шору эр апарган мен. Ачам бир байның тараазын тарып бергеш, саар инек база мунар аът ачылап аар турган. Ачам ол шагда ыяш андазын-биле тараа тарый бээрге, мен шарылар бажы мунар турдум. Көрдүңер бе, чаштарым? Мен силер ышкаш чорааш, ада-иемге дузалажып чораан-дыр мен. Ол шагда силер ышкаш бичии кижилерниң кылыр чүвези болза, чээрген-чуурган чыыр, дуңмаларын карактаар, анай-хураган кадарар чораан-дыр. Ол шагда ном-дептер, карандаш-саазын деп чүвени дыңнавас-даа чораан чүве. Мээң допчу намдарым
дээрге кара чажымдан мынча ботка чедир чүгле ажыл кылып келген кижи мен. Мээң черле кылбаан ажылым чок: буга касчып чордум. Ийи холум-биле улуска аптара-сава чазап берип, ынчаар-ла ажы-төрүп чордум. Арат чазаа туруп келген олчаан бажың-балгат тутчуп, колдуунда-ла соңга-хаалга кылып чордум. Оон ыңай силерге чугаалаар чүве тыппас мен – дээш, шала чолдаксымаар, күдүгүр сынныг ашак боду-ла тугурук сандай кырынга олуруп алган.