ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 6 часть

– Чес бурганнарны чиптер бе? Каргыс шагның, сарыг шажынның үвүр-савырын кым алыр боорул. Чеди бурган башкылар өрээлинде турганнар чүк. Олар кайын турарлар ийик аан. Оларны демир хааржакка суккаш, шоочалап каан мен.

– Кады бараалам.

– Аарын тур мен.

– Кажан көрүп болурул?

– Эртен. Бөгүн ажыл шагы төнген-дир. Мен база дыштаныр эргелиг хамааты-ла болгай мен, ындыг аа?

– Мен ырак черден келген кижи-дир мен...

– Силерниң ырак черден келгениңер хамаан бе? – деп, Самдарак ажына берген. – Барбас мен!– Мени канчаарын-даа бодуңар билиңер.

– Ам канчаар, эртенге чедир манаар кижи бооп-тур мен ийин! – дээш, Белек-оол дашкаар үне берген.

– Кижи амыратпас азаны! – деп, Самдарактын химиренген үнү дынналган.

Дүн дүшкен. Белек-оол кылаштаан ояар Монгуш Черзиниң бажыңынга келген. Чалгый пашта быдаа хайнып турган. Дириг чүректер дег, борбак-борбак чүвелер чалгый паштың иштинде мурнун былаажып өрү алзы шуражып тургулаан. Кырган шевер сайгылгаан чырыынга хадың дазылындан бир-ле чүве кылып орган. Оозун аптара баарынга салып кааш, дүүрей берген:

– Бир чамдык даргалар бо багай казанакты оюп эрте бээр чүве болгай. Силер канчап тып келдиңер. Өрүлеңер, өрүлеңер. Ол даргага сандайдан салып бер! – деп оглун айбылапкан.

– Силерге-ле херектиг келген мен! – деп, Белек-оол өчүк таарыштырыпкан.

– Баштай шайлап алгай аан, дарга! – деп, Монгуш Черзи ыяш деспиге хой бажын, дуюгларны эзе каапкан. Улуг тавакка хой бажын салгаш, Белек-оолга тутсуп берген. Оглунга, кызынга бир-бир дуюг үлегилеп бергеш, боду молдурук сегирип алган.

Бурун Тываның тоолдарында-даа, өгбелернин чаңчылында-даа эң хүндүлүг кижиге хой бажы салыр деп чүвеге аныяк корреспондент херек кырында эң баштай таварышкан. Он беш чыл иштинде өөренип келгеш, Белек-оол кандыг столоваяга, кандыг ресторанга кирбеди дээр ону, ынчалза-даа куйгазын чымчадыр хайындырып каан хой бажы дег сүүзүннүг, амданныг чемни ол эскербейн чораан ышкаш болган. Өгнүң херээжен ээзиңден чарлы бээрге, бажың ишти ээнзирей бербейн канчаар. Ооң кадында ол шеверниң алдар-ады улуг-даа болза, кошкул-хөреңгизи таарыы болгаш садыгга келгилээн шээр мал баштарын, дуюгларын садып алгаш,
ону-ла быдаага кол өзек кылып, ынчаар-ла чурттап олурганын аныяк корреспондент билип каан.

– Чаа чүнү кылып-бүдүрүп тур сен моң? – деп, Белек-оол холдарында үстү думчук аржыылы-биле чоткулааш, айтырар чүвези ол болган.

– Кылып-даа чүнү кылыр мен. Өскус уруглар чанында элеңейнип олурар кижи-дир мен. Мен дириг чорумда оода боларым он классты доозуп алза, чолум ол ыйнаан! – деп, уран шевер шала хааштай аарак чугаалаан.

Кижи эьдииге киир сагындырбас болза, Монгуш Черзи бодунуң чазап-сиилбип турар ажылын черле чугаалавас, оозун анаа-ла бир чүве кылдыр бодаар. Чүгле уругларын доруктурарынче сагыш анны берген. Ооң бодалы дээрге-ле, улустуң айбылаан чүү-хөөзүн кылгаш, ооң-биле арткан назынын чурттап эртер. Пенсия алырын көңгус бодаваан.

– Дем көөрүмге, бир чүве кылып ордуңар ийин.

– Хадың дазылындан үзер буга оюп ордум ийин – дигеш, арай эгенгензиг чырыын чырташ кылынган.

– Көрүп болур бе?

– Адыр. Бичии-ле хоюглаар чер бар! – диген соонда, Монгуш Черзи база катап ыяш бугазын сегирип алган.

Монгуш Черзиниң арны бүрушкек, бажы ак, сыны бүшкүк дээрден башка сииреш холдарының ээлгир, тудунгур, эптиг деп чүвези мырыңай кара кайгамчык. Мооң мурнунда Белек-оол ыяш-даштан чүве кылган шевер көрүп чорбаанындан ындыг чүвези ийикне, ол кырганның чүве сиилбий бергенде кижиниң сагыжын бодунче хаара тудуптар элдептиг, магалыг, көрүштүг уран- теверинге алзы каапкан. Ыяш буганы дөңмээниң кырынга тургускаш, бир кезек шыгаагылап чоруй, хензиг
кестик-биле ооң дулгу мойнун каастап кирипкен. Шевер кырганның оюп-сиилбээн бодарадыында чоннуң төөгүзү көрүнчүктелип турганзыг-даа болган. Ыяш хоюун арылдыр үрүптерге, ол буганың мойнунда төгерик-төгерик куржаангылар дүрүп каан сыдымны ол-ла хевээр көргүзүпкен. Шынап-ла, дезиг аътты шалбалаар ёзулуг сыдымны буга мойнаандан дилгеш, чымчадыр эттеп, алырын ол угулзадан дораан-на билин аптар. Ооң кадында ак-ак куржаангылар кандыг-бир чырыткылыг херелди база үндүрүпкензиг апаргылаан. Ыяш бугазын база катап дискээниң кырынга сала каапкаш, боо шыгааган аңчы дег, катап-катап хынап көргүлээн.

– Тудуп болур бе?

– Чүү четпес-тир, чугаалап көрем! – дээш, кырган шевер ыяш бугазын Белек-оолче сунган.

Белек-оол хадың дазылындан оюп-чазап кылган буганы тугурук сандай кырынга тургузуп аарга, карактары хыйыр-хыйыр, хорадаанындан аңдарлып-дүңдерлип турганзыг-даа. Быгыннары ишкээр-дашкаар догдаңайнып турганзыг-даа. Дагыр-моксуй ийи мыйызы адааннашкан дайзынны өттүр шашкылаптар ийи чыда дег шиштейгилээн. Сиилеңнээш кижи болза, эскербейн-даа барып болур ыйнаан, ол буганың базып турар черинден унген оът-сиген безин аптара-савазын каастаар хээлерни ол шевер аян киир ажыглап шыйгылаан де даан. Үзер буганың кулактары артында-ла аткаар чылыя берген, үскүлежир бугазын дүрген-не мурнаптарынга белен. Ыяштан кылган үзер буга бодунуң күжүнге, бодунуң черинге, бодунуң аалынга чоргаарланыр сүр күштүүн дириг чүве дег тодарадып турган. Монгуш Черзи кара чажындан мал-маган кадарып өскен, оларнын аажы-чаңын тергиин эки билир, ынчангаш тоолчургу шеверниң чазап-сиилбип кааны үзер бугазын аныяк эр магадап
олурган. «Эки аътта шинчиг чок. Эки эрде эрээн чок». Даштындан көөрге, кеткен хеви боруң-сарың, арны-шырайы кырганзыг-даа бол, кижиден өске шевер кижи Монгуш Черзи сонуургак корреспондентиниң бодалын улам хайныктырыпкан.

– Бо үзер буганы Самдаракка таварыштырып көрзе деп, Белек-оол чиктиг күзелин илереткен.

– Кижи байыырга, харам апаар дижир. Шыдал кирген тудум хыныыры кежээлээн кижи дижирил?

Самдарактың өнчүзурек чоруун, ооң төөгүнүң тураскаалдарын камгалаар туржук, бузутчу херек үүлгедип турарын көдээ бижикчилерниң чагаазындан чыт хапкан болгаш Белек-оол ол бүзүрелдиг кыргандан чувениң уг-шиин билип алыксай берген.

– Кижи бодаарга, ортумак шалыңныг башкы-ла-дыр. Ол хиреде дыка аар өртектиг эдилелдерни садын аар акшаны кайыын тып ап турар ирги. Ооң бажыңының иштинде бистиң республиканың садыгларынга көстүп көрбээн чүвелер делгеп каан чорду ийин.

Аныяк корреспондентиниң чугаазын дыңнааш, хөрек иштин өюп чораан чүвезин кырган шевер тө каап берген.

– Самдарак байывайн кым байыырыл? Школа музейинге турган хола бурганнарны доора кижилерге бүдүү оорлап садыпкан. Ам чаңгыс-даа хола бурган чок. Бир хам ашактың дериг херекселин тып эккеп берген кижи мен. Ооң күзүңгүзү-даа чок, бөргү-даа чок-тур. Болбаазын башкы кижиниң эрги шагның эт-севин арылдырып турары чөп-даа чүве ыйнаан, ону черле билбес мен. Ол-даа канчаар. Суур кедээзинге бир бижиктиг, чуруктуг даш көжээ турган чүве. Ону Ленинградтан келген хөөрлер казып чоруур кижилерге айтып берди. Ол бөлүк кижилерниң эртемден даргазы ада-өгбениң ол тураскаалын
тура каскаш, ырадыр сөөртүп аппарган. Ону айтып бергени дээш, ол эртемден дарга Самдаракка үн бижидер хааржак белекке берген дээр чораан. Ол-даа канчаар. Мен чонар-даштан оюп-сиилбип кылган кулуннуг бе хураганныг хой, боолуг кижини школа музейинге салган кижи мен, оларны база таныштарынга берипкен болгай. Самдарак байывайн, кым байыырыл?! Бистиң бо суурда Самдаракка күш чедер кижи чок. Ооң бажыңынче кым баар боор, ызырар ытка таңныылдадып алган башкы-дыр.

Монгуш Черзиниң хомудалында бурунгу кижилерниң келир үениң кижилеринге арттырып каан тураскаалдарын үптеп-тонап турар төтчеглекчиге удур шынныг килеңниң оду хып турар болган. Хоочун шевер шедиргелендир чөдүргеш, ходугур сегел салын сыйбагылаан.

– Эртен Самдарак-биле көржү бээр мен.

Аныяк журналистиң чугаалаан чүвези ол болган.

– Кызыл хол-биле байыыр-кижи база турар. Оор-меге-биле байыыр кижи база турар. Бодап-ла көрүңер, дарга! – деп, Монгуш Черзи мындыг болган.

– Силер үзер бугаңарны канчаар саарар силер: – деп шаг болганда айтырган.

– Та. Бир кижи бөрт кылыр хураган кежи бээр болган чүве, ол-ла алыр боор ийин оң.

– Силер дээрге бүгү Тываның алдар-адын оран-делегейге алдаржыдып болур-дур силер. Кылган ажылыңарны «Алдан-Маадыр» музейинге чедирип көрүңер. Бо болза мээң хуу дилээм-дир. Ында уран-шевер кижилерниң бүдүрген ажылын хүлээп ап турар, таарыштыр шаңнал-макталын база берип турар. Силерни Кызыл хоорайже көжүрер. Силерге кандыг дуза чедирип боорун мен чогуур черже бижип киирер мен. Мээң силерге дуза чедирер аргам ол, кандыг деп бодаар силер?

– Боданып көрейн. Мен болза каяа-даа чурттаарындан дадай дивес мен. Мээң үем-чергем ашактар пээнсилиг апаргылаан, шай аартаарынга өй чүве болгай. Мен ышкаш назылыг кижилер кырганнар бажыңынга чыттыр азырадыр апарган шаг-дыр бо. Уругларым чаш, олар мен чокта өөренмейн баар. Боданып-ла көрейн, оглум! – дээш, Монгуш Черзи уругларынче көрүнген. – Улуг уруум өглеп каан мен. Алдарлыг даараныкчы.

Бүгү назында чурттап келген черинден чарлын көжери база берге. Уругларын өскүстер школазынга киирин каар дээрге, «ажы-төлүңден чарылба» деп кызыл-дустай берген кадайының чагыы база кончуг. Чаңгыс черде кадап каан өрген дег, кайнаар-даа барбайн өлгүже чурттаар дээрге, аныяк журналистиң чагыг-сүмезиниң огулуу база кончуг. Кырган шевер журналист оолга ужурашкан кежээзинден эгелээш, бир аңдарлырының аргазын бодай берген.

– Силерниң үзер бугаңарга Самдаракты таварыштырза чүл? – деп, Белек-оол баштактанган.

– Самдарак ону бүдүнге сыырыптар.

– Дүп чок хапка далган урбас-ла болгай але.

– Хырны тотса-даа, караа тотпас кижи турар. Че-че, дарга. Силер могаан боор силер. Бо орунга дыштанып көрүңер! – деп, Монгуш Черзи чалай берген.

ОН ДӨРТКҮ ЭГЕ

ЖУРНАЛИСТИҢ ДИЛЭЭ

– Мындыг даң бажында кайыын көстүп келдиңер? – деп, башкылар өрээлинге Баштак-оол бо кирип келген.

– Дүүн келдим. Шеверниң бажыңынга хондум – деп чорда, башкылар киргилеп эгелээн. Бажың аштаар
кадай графинге соок сугну куткаш, стол кырынга тургузуп каан. Оон ханада шакче көргеш, хола коңганы кыңгырады-ла берген.

Башкылар класстарынче базыпканнар. Фронтучу башкы биле Белек-оол иелээ арткан. Коридорда чүве диртилээн. Бурт-сарт дизе-ле Самдарак кирген олчаан графинде сугну аксынче ээктиргеш, боостаазын кылдырадыр пактагылапкаш, кезек када харлыгып турган. Оон ийи кижини эскерип кааш, мендилешкен аянныг бажын согаңнаткан.

– Дүлгүүрүң эккелдиң бе?

– Халагым-халак! Читкен. Тып чададым. Шоочалыг хааржак иштинде бурганнар чыдырлар ыйнаан. Мен чүве мегелевес кижи боор мен. Бистиң суурга кээп турар кижи болгай силер, соонда чедип келиңер. Ынчан школа музейин таптыг кергүзер мен! – деп, Самдарак авыяастай берген.

Самдарактың чула мегелеп турарын Баштак-оол дораан билгеш:

– Мындаа бир таңгыт дылда ном судурларын кымга берипкен сен? – деп айтырган.

– Улан-Удэден келген эртемден ламалар алгаш барган. Оларның холунуң үжүүн салган саазын база дөө ол демир хааржак иштинде-ле болгай! – деп, Самдарак кажарлай каапкан. Ооң соонда хей кегирткеш, дашкаар үне берген.

Башкылар өрээли шыпшың барган. Кижизидилге башкызы тургаштың, чүү дээрин манап олурган.

– Чоруум далаш. Монгуш Черзиниң башкылап турар уругларының кылган ажылдарын көөр дээн кижи мен. Ол шеверни бодунуң өөреникчилери-биле кады чурукка тырттырып аар дээн кижи мен – деп, эгенгенин чажыра-чажыра Белек-оол мынча диген.

– Келгениң бооп-тур. Монгуш Черзиниң эдээнден туттунар болзуңза, черле орууңдан аспас сен. Ол шеверниң башкылап турар бөлгүмүнге сени чедирип көрейн деп, Баштак-оол Борбакович аныяк журналистиң соругдаан чоруун деткээн.

ОН БЕШКИ ЭГЕ

ЭЛДЕПТИГ ООР

Часкы тарылга кидип түлүк турар үеде көдээ суурнуң садыгжызы шак-шук-даа барымдаалавайн ажылдап турган, ынчангаш даңгаар эртен садыының эжиинге чедип келген. Коңзагар хаайлыг Коңгулдай садыг эжиинде шокар-шакар конфеталар саазыннарын салгын үвүреңнедир хойзугулаарга, чиктигзинип сыгыргылаан. Хензиг казыргы бажыңның ындындан бир бөлүк өң-баазын конфеталар саазынын, дезиг анайларны кажаазынче сывыртаан оолак дег, чер кыры-биле сиилеңнедир ойладып келген. Коңгулдай хаайын дырыжаңнадыр чыдыыргааш, шоочазын хынап көөрге, көңгус будүн, харын каптазыннап каан саазыны безин орулбаан. Ыя аразында шай, таакпы садып аар дээн кижилер база эндерлип келген.

– Хүн сени манап турар эвес, үнүп келди ышкажыл, оол. Садыың дүрген ажыт. Тракторист оолдарның тыртар таакпызы үзүлген, ат болду! – деп, бир эр бачыыргаткан.

– Силер бичии манап көрүңер. Мен школа таңныылын эккелийн – дээш, Коңгулдай салып чоруткан. Удаваанда ийи кижи бо чедип келгеннер.

– Садыгның эжиинден кижи үреп кирбээн-дир! – деп эжикти, шоочаны, сенчини ылавылап көргеш, Чадагбан ашак бүзүредип каан.

– Чадагбанга бүзүревес болза, кымга идегээр боор! – дээш, кыдырыктыг кара-сарыг карактарын чивеңнедир баскылааш, база катап коңзагар хаайын дырыжаш кылгаш, Коңгулдай шоочаны ажыдыпкан.

– Озалдадым. Мени мурнадыңар! – деп, трактористерниң айбычызы эр бачыыргадыр алгыргаш, чаза булгап кире берген. Оон соондан өске кижилер шуужупкан.

– Тургулаңар! Шала кырында чүү-дүр! – деп, садыгжы дүүредир чаргыраан.

Садыгже кирип орган кижилер тура дүшкеннер. Шынап-ла, шала кырында конфеталар чашканналы бергилээн. Садыгжы акша шыгжаар демир хааржааның аксын көрген – бүдүн болган. Шай, таакпы, арага, пөс-таавы турар хомдуларны көөрге, база бүдүн болган. Ооң сагыжында садыгны хок-дазырт кылдыр куруг каапкан, ынчангаш мага-боттан соок дер сыстып келген.

– Че, хей кортук кижи-дир сен ийин. Соңга шилдери бүдүн-дүр. Аза эвес, шоочалыг эжиктен оор канчап кирерил. Күскелер конфеталарны дажыглап турду ыйнаан! – деп, трактористер бригадазындан келген оол чугаалап четтиккелекте-ле, шуугаазын үне берген.

– Болгаан, Чуглур! – деп, ону садыгжы Коңгулдай үзе кирген. – Канчап билир сен, күскелер конфета чип, таакпы тыртып турганын кажан-каяа көрген сен! Дөө ол папиростарны кым тыртып турганыл? Суугу чанынче көргүлеңер!

Ам чаа-ла соокка доңган бызаалар дег, чиигейнчип турган кижилер алаң кайгай бергеннер. Кара демир-биле шап каан тууйбу суугунуң шала ажыттынган аксындан бир боодал дүңзе таакпы көстүп чытканын Чадагбан эскерип каан. Кара өңнүг даштан шала чазаан кулун база чыдар болган. Садыг иштинге күскелер эвес,
а кижилер кирип турганы оон-на билдинге берген. Суугу аксының бичиизин бодаарга, ынаар бичии оолак ийикпе, азы ырбыскын кижи кирип турган деп садыгжы база каразый берген.

– Оорлар суугу иштин дамчыштыр кирип турган-дыр! – деп, таңныыл Чадагбан бадыткан чугаалаарга, база катап шимээн үнген.

Бажыңның сарапчазынче Чуглурну үндүрүпкен. Ол оон бир боодал таакпыны, беш санныг шүдүнзени октап бадырыпкан.

– Оорлар суугу иштинден үнүп чоруй барган-дыр – дээш, оол бады келген.

– Болаада ыяш-даштан чүве чазаар кижи кым ийик? – деп, садыгжы туткуланы берген.

– Черзиден башка кым боор! Ойт! Черзиниң шевер өөреникчилери база бар болгай! – деп, таңныыл Чадагбанның үнү дыңналган.

– Көрдүңер бе? Черзиниң азалары садыгны тонап турган-дыр. Херечизи бо шала сомнап каан кулун болур! – деп, Коңгулдай кыска-кыска тынгылааш, шаланы диртиледир тепсегилээн.

– Болгаанып көр. Чүвениң баштай ужурун тып алыр херек. Боданып көр. Бо суугу иштинче Черзи канчап сыңар чүвел? – деп, Чадагбан ажынган садыгжыны бичии оожуктурупкан.

Чүве садып алыксаан улус, садыгжы кайнаар кылаштаар болдур, авазын эдерген чаш уруг дег, ынаар алзы көжүп чоруп тургулаан.

– Оода меңээ таакпыдан садып көрем! – деп, трактористерниң чорутканы Чуглур чалынган.

– Үнгүлеңер, эштер! Санажылга кылдыртыр кижи мен! – дээш, Коңгулдай ээрежип турган кижилерни шуптузун үндүрүпкеш, садыгның эжиин хаапкан.

ОН АЛДЫГЫ ЭГЕ

ХЭЭЛИ

Ак-Туруг суурга өскүстер школазы ажыттына бээрге, Коңгулдай чиктигзинип турган. Оон бодап турары-биле алырга, ук суурга чүгле ол черге төрүттүнген болгаш өскен кижилер чурттаар. Оон ыңай өскүстер школазынга чер-черден келгилээн оолдарны база кыстарны кижи кылдыр доруктуруп аарынга черле бүзүревейн турган.

Куулар башкының кылып турар ажылын ажыл тыппаан кижиниң кирген чери кылдыр сапан турган. Дайынга чорааш, аар балыгланган кижи анаа садыг таңныылдап орбас, кадык башкыларның безин туралавас ажылынче кирип алган деп чемелей көөр турган.

Санажылга кылырының мурнуу чарыында беш муң акшаны боду-ла кажарлап шыгжапкан. Районнуң садыг килдизинден чоруткан тускай хынакчылар хынап көөрге, садыгның оор алган когаралы беш муң чээрби хире акша бооп турар. Башкылары-биле таарыштыр чугаалажып тургаш, чээрби акшаның конфеталарын оорлапкан өскүс оолдарны анаа сагындырып каап болур турган.

Бодунуң байбаң аксы-биле чүвениң шын, мегезин хынап албайн чыткаш, Коңгулдай хөлүн эрттир хөөредип каапкан:

– Диведим бе? Мен кайын эндээр мен. Силерниң санааныңар шын! – деп, Конгулдай хынап келген бухгалтерлерни авыяастап чорудувуткан. Кандыг-бир аргазын кылбас болза садыгжы боду буруудаар деп боданган. Хейде корткаш, боду чажырыпканы беш муң акшазы дээш сагыжы дөстүнместээн. Дүне када дүжүнге безин Куулар башкы көстүп келгеш, боостаалай бээр
апарган. Коңгулдай удувастаан. Тенек оолдарның херээн дам аартадып аарын Коңгулдай кызыда берген.

Коңгулдай кончуг иртти дөгерип алгаш, ийи шил коньякты хойлапкаш, Шагаан-Арыг хоорайже бүдүү чорупкан. Кайнаар баарын кадайы айтырарга:

– Херекти дүрген шуудадып албас болза, хамык бачыды мээң кырымга дүжер деп барды–диген.

Район прокурорунуң бажыңының чанынга кээп дүшкен. Шала кежээликтей Бугажык моорлап келген. Хоочун таныштар дег, хол тутчуп мендилешкеш, папирос солчуп таакпылашканнар.

Ыңай-бээр чылбылаңнадыр көргүлээш, улус барааны көзүлбес боорга, ону ажыглааш, бир улуг тынгаш:

– Силерге бир херектиг чор мен ийин, дуңмам! – диген. Арзылаңны арга-биле алыр диген.

– Албан херээ болза, даарта болзун. Амы-хуунуң херээ болза, бажыңче кириңер – деп, Бугажык мындыг болган.

– Хуу херек ийин. Чүгле силерниң-биле чугаалажыр бодаан кижи мен. Даштыгаа болур ирги бе? Мыя бо майгын иштинче кире берзе, кандыгыл?

– Киргей-ле! – дээш, Бугажык таныжын ынаар чалаан. Азага хензиг черден алзыр дижир.

– Мен аъдым бээр чоокшуладыр баглап каайн – дей каапкаш, Коңгулдай ыңай болган. Үр болбаанда кара былгаар таалыңны эгин ажыр чүктевиткен, бо ышкыштып кел чораан.

– Хоорай улузу болгай силер. Уругларыңар чаш болгай. Бир ирт эъди дергилеп эккелдим.

– Бистиң чиир эъдивис бар! – деп, прокурор сести берген.

– Эжиктен киирип келген чүвени түндүк-хараачадан үндүрүп болбас болгай. Бодуңар чивес-даа болзуңарза, өөңер ээзи чигей-ле.

– Кадайым божуур-бажыңда!

– Адак-бышкаа чиигээн бе?

– Божаа-ла, чеди хонду. Даарта үнүп келир. Олчавыс оол болду.

– Мээң кадайым чоруткан ирт эъди чүве. Билгензиг-ле болган-дыр.

Аъш-чем кылыр майгын иштинде садыгжы биле прокурор эптиг-найыралдыг хөөрежип олурганнар. Хенертен Коңгулдай хойнундан ийи шил коньяк уштуп келирге, арзагар кургаг дазылдан хойган аът дег, Бугажык бажын ойташ кылган.

– Ох! – деп белиңней берген.

– Мээң садыглап турган садыымны Баштак-оол башкының өөреникчилери куруг каапкан болгай. Сургуул тараар четти. Мээң хомудалым бүтпестээш туруп берди. Кончуг оорларның херээн дүргедедип берип көрүңерем, дуңмакым, – дигеш, ийи шил коньякты суна каапкан.

– Силерниң бо айтырып чоруур херээңер амы-хуунуң эвес, албанның херээ ышкажыл! – деп чоруй, ийи шил коньякты Бугажык сегирип алган.

– Ынчанмайн канчаар, дуңмакым. Ол садыг дээрге, мээң хуу садыым эвес, күрүне садыы-ла болгай! – депкеш, Коңгулдай таалап олурган.

– Ревизия кылган бе?

– Чүүжеңер?

– Хынаан бе?

– Хынавайн канчаар.

– Акт тургускан бе?

– Беш муң акша шуут чок. Оон аңгыда чээрби акшаның аъш-чемин база оорлапкан бооп турар.

Коньяктың аксын Бугажык ажыткаш, демгизинге бээрге, чүгле аас деп каан. Бугажык бир стаканны ток кылган. Таакпылаан. Дидимненген.

– Силер чана бериңер. Бо херекти таптыг истеп көөрүнге, бодум киржир мен. Силер ам аъттаныптыңар!

– Оорларны кээргээн херээ чок! – деп чашпый каапкаш, район прокурорун коньяк болгаш ирт эъди-биле хээлилеп алганынга Коңгулдай кедергей амыраач.

ОН ЧЕДИГИ ЭГЕ

МЕГЕ ШИИТКЕЛ

Бак-чаяанныг, хоптак сеткил чүге чедирбес дээрил? «Хырны тотса-даа, караа тотпас» деп үлегер сөс бар. Өскүстер школазы дег магалыг оран кайда боор? Халас чем чиир. Халас хеп кедер. Саазын-карандажы, ном-дептери база халас. Биче-чаштың дугайында совет чазактың ачы-авыралын Монгуш Черзи кайгап ханмас, ылаңгыя өскүстерни кара чажындан доруктуруп кижизидер күчү шыдалдыын, угаан-сарыылдыын, чылыг-чымчаан кырган шевер дүжеп-даа чорбаан.

Чүвениң шын, мегези билдинген. Садыгның сарапчазынче үне бергеш, суугунуң хос черин дамчыштыр чылангылаштыр чылбырап киргеш, конфеталар часкап турган ооржугаш туттурган. Ол болза кырган шеверниң башкылап турар бөлгүмүнде ыяш-даштан чүве сомнаарынга сундулуг оолак Дургун-оол болган.

– Хоолай иштинче черле кирип шыдавас сен! – деп, Кертикпен маргышкаш, эжин өжүктүрүп алган.

– Шыдаар мен! – деп, Дургун-оол аас кынгаш, караңгы дүнну ажыглап, хай-халавын үүлгедип каапкан.

Садыгның иштинге кире бергеш, конфеталар көрүп каапкаш, билинмейн барган. Алыксак-чиксек чоруктуң хай-бачыды тенек оолду дуурайлапкан.

Өөрүнге дидим чоруун көргүзер бодааш, оон ыңай садыг иштинге киргенин бүзүредир дигеш, конфеталарны хөйлеңиниң ийи чеңин долдур дыгыпкан. Оон ам тууйбу суугунун иштин өрү үнүп келген. Каразаан оолдарны Конгулдай боду-ла туткулап алган... Чаңгыс ол-ла боралгактыг дүннүң дугайын суурнун чурттакчы чону катап-катап чугаалажыр, билир кижи безин бир кижиден билбээчеңнеп айтырар, мырыңай кара хөк апарган.

Колхозтун тараа складын-даа, көдээ садыгның эжиин-даа быралап ажыткан болза, буруулуг кижини шиидер апаар-ла болгай. Хамык ужур дээрге Конгулдайның эргелеп турган садыын оорлапкан оолдуң херээн хөлүн эрттир аартадыр көрүп турарын Монгуш Черзиниң чүлдү-чүрээ көңгүс эндевейн турган.

Өскүстер школазынга кандыг магалыг хүннер турбады дээр ону! Даң адар – бир чаа эртем өөренир. Хүн үнер – бир чаа оюн ойнаар. Өскүстер школазында черле кандыг чүвени чок дээрил? Тываларның бурун тоолунда хаан кижиниң тажызы безин ынчаар азырадып чорбаан, ынчаар эртемге өөреттирип чорбаан болгай. Ындыг магалыг школага тургаш, садыг оорлай бээр сургуул турарын черле кым бодаан боор!

Школанын улуг залынга ажык суд болган.

– Суд келди, туруңар! – деп, бир кижиниң көргүрээн үнү дыңналырга, хамык сургуулдар, суурнуң ында келген чурттакчылары, база ырак черлерден чедип келгилээн дөргүл-төрелдер, таныш-көрүштер тургулап
келгилээн. Ооң соонда хамык кижилер уурук-суурук олуруп алгылааннар.

Дургун-оол суд сандайында тазартыр чүлдүп алган тетчигир бажын куду халайтыпкан олурган. Ооң хажыызында төгерик сандайда Кертикпен кара чааскаан орган. Келген кижилер ол ийи оолдува көөрүнге өй болганнар. Сүртенчиг апарган.

Истекчиниң, байысаакчының, ялалакчының база шииткекчиниң кандыг-кандыг айтырыг салып, чүнү-чүнү чугаалап турганын коптаргаш чоорул? Ол дөрт кижиниң кылыр ажылын Улуг-Хем райондан келген прокурор Бугажык кара чааскаан күүседип турган. Көдээ суурга эң баштай болган ажык судтуң канчаар доозулганын ол черниң чону ам-даа чугаалажыр чүве ийин.

– Садыгны чааскаан оорлааның шын бе? – деп, Бугажык айтырган.

– Шын! – дээш, Дургун-оол бажын халайтыпкан.

– Сеңээ конфеталарны кым чиртчик? – деп, Бугажык айтырган.

– Дургун-оол! – деп, Кергикпен бадыткаан.

Дургун-оолдуң оорлап эккелген конфеталарын клазының эштери дөгере улежип чипкен чүве-дир. Дамчыыр чугаадан дыңнаарга, ооң экииргеп бергилээн папирозун кырган мастер Монгуш Черзи база тыртыпкан дижир, ынчалзажок ону дыңнаан кижилер бар, а керген херечилер чок бооп турар. Шынын сөглээрге, өскүс оолду оорлаар, мегелээр чорукка өөредир кижи ол кырган эвес-ле болгай.

Бир элдеп чүве суд дооступ турда болган...

– Беш чылда шиидер! – деп, прокурорнуң шириин үнү дыңналган. Оон ыңай Бугажыктың чүнү чугаалаанын онзалап ылгаар арга чок болган. Хөлзээн үнген.

Ажык судка келгеннер ол шииткелди хоойлу-дүрүм ёзугаар болган херек кылдыр көрүп, бир чамдыктары дашкаар үнүп эгелээн.

Чонаада хурал-суглаага ылым-чылым орар Монгуш Черзи прокурор Бугажыктың чанынга кылаштап чеде бергеш, дидими аажок мынча дээн:

– Силернин бо оолдарны шиидин турарынар окта буруу!

Бугажыктын олурган стулу, мыжыраан күске дег, шыгырткайндыр човууртай берген.

– Күрүнениң садыын оорлаан кижи чоннуң өңнүү бе, дайзыны бе? – деп, прокурор кадыг-дошкун чаңнай каапкан...