ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 5 часть

– Силер черле кадай ап чораан силер бе, башкы?

– Чок!

– Хомуданчыг-дыр аа!

– Бот чоруур салымныг болган кижи-дир мен ийин.

– Эр кижи черле канчап кадай албас боор. Ынаар дагда бир чаш уругларлыг кадарчы херээжен кижи бар чүве, таныштырып каайн бе?

Баштак-оолдуң куйгазы адыш кылынган. Чөвээниң чоогунда, шериг эмчилериниң сөөгүн аштааш, дуй даарап каан ойбаңнааш черин адыжы-биле базыра туткаш, ылым-чылым олурган. Кырган кижи безин шоолуг эскербейн орда, бодунуң кылын-халаг апарганынга чөгенген-даа, ыядып-даа олурган. Кижиниң кады төрээн хазынга сөглевес-даа болза, хары кижиге тө каап бээр бир чажыды турар болгай. Баштак-оол чугаалап бадырыпкан.

– Ынак чордум. Ынак чор мен. Сагыжымда – ындыг уруг мээң караамга көзүлбээн болгаш көзүлбес-даа. Чадаана школазының чеди клазынга өөренип турган мен. Ынчан чеди классты бир-ле дугаар доостуруп турар чылы ол чүве ийин. Бир уругга кедергей ынакшаан турган мен. Ооң адын ам безин сымыранып адаар кижи боор мен. Ол уругнуң бир чагаазын дайын шөлүнге безин комсомолчу биледим-биле кады шыгжап кадагалап чордум, кыска дыштың үезинде ону номчуй каапкаш, күш кирип келир турдум.

– Ол чагааң ам бар бе? – деп, Монгуш Черзи сонуургай берген.

– Адыр даан. Мени үзе кирбе. Каяа четтим. Ам-на сактып келдим. Ол уруг ынчан он алды харлыг турган, беш дугаарга өөренип турган. Мен чээрби бир харлыг
турдум, шериг чоруур апарган мен. Силер билир болган силер, кырган. Ынчан он дөрт харлыг-даа кижини школага хүлээп алыр турган ышкажыгай, ону чугаалааш чоор мен. Мен чүгле бодумнуң эрткен-барган, ынчалза-даа чүлдү-чүрээмни от ышкаш чиртип чоруур чажыт ынакшылым дугайын чугаалап көрейн... Чоп карааң шие бердиң, харын эки дыңна! – дээш, столду хок кылдыр шенектээн.

Монгуш Черзи сырбаш кынны бергеш:

– Ча-чаа! Ол урууңга мегеледип каапкан эр-дир сен ийин! – диген.

– Кижи-даа мегелеп чорбаан мен. Кижээ-даа мегелеттирип чорбаан мен–дээш, Баштак-оол бодунуң уттундурган төөгүзүн коптара берген. – Улуг-хүн чедип кээрге, ол уруг-биле кедээр даглар бажынче үне бээр бис. Чадаананың Алдыы-Хүрээзиниң хола-хола бурганнары хүн караанга кылаңайнып тургулаар чүве. Кызыл- хараган аразында торлаалаан оолдарны көрүп кааш, чаштып ойнаар ыйгылывысче чүгле шимеш дээр бис. Хеп-хенертен ол уруг кичээлинге келбестей берген. Коржаа таңныылы турган акызының ыяш өөнге турган чүве болгай. База мен ышкаш өскүс уруг чүве ийин, чүге дээрге ол үеде ада-иези чок уругларны школага өөредир, алдын уургайынче, орук тудуунче чорудар турган чүве. Бир кежээ чеде бердим. Эжик аксында калдар ыт мени көргеш, кудуруун ходуш кылырга, аяар дезипкен мен. Сагыш кайын дөстүнер. База катап дуюкаа чеде бергеш, тар соңга дужундан дыңнаалап тур мен. Кижилер чугаалажып-ла орар, ол хиреде сөс-домаа орта дыңналбас болду. Дең чырыында бир эр сапык идиин уштуп олур. Ол эрни ооң мурнунда алгы-кеш эттээр черге каш катап көрген болгаш, дораан танып кааптым. Өңнүүм уругну көөрүмге, дузакта туттурган чодуу дег, ооң чанында
хоруй берген олур. Чурээм палт диген. Соңганы буза шааптар бодааш, хензигден туттундум, ол тар черлеп дөмей-ле кирип шыдавазым билген мен. Манап-ла тур мен. Дең өшту. Интернатче бар чыткаш, база катап келдим. Улус кидин түлүк удуп чыдар болду. Хорадаарым кедергей. Ыяш өгнүң өрү яндаңын узун ыяш-биле чушкуй-ла бердим. Удаан кижилер хөлзеп үндүлер эвеспе. Мен хейде корткаш, дүже халып чыткаш, туттуруп алган мен. Маспыгыр мени кулактапкаш, чаагымче дажыгылаарга, ана караам оду кызаңнаар. Ол эр чай кадында дорзук чүвүрүн өрү тыртынар-даа. Ашак-кадай база үнүп келдилер.

Демги уругнуң угбазы туткуланып-ла эгеледи.

– Ядараан кулугур. Сургуул кижи эртип калчаараан. Ам эртен башкыңга чугаалаар мен. Сени школадан үндүрүптер. Ооң соонда та кым боор сен. Мээң дуңмам ашаа Маспыгыр чүве. Моон соңгаар өглүг-баштыг улус аразынга кирбе. Ырап чор, тояанчы. Ийи ыт аразынга сөөк кагба. Ийи кижи аразынга хой таратпа!

Ам канчаар, дезипкен мен. Ол олчаан школамга барбаан мен. Тенек шаамның чазыы-дыр ийин. Шеригге шинчидеримге, мени хүлээп алган. Ынаам уругну кижээ көгүттүрүпкеш, ооң соонда херээжен кижиге бүзүревес апарган мен.

– Ол урууң ам бар бе? - депкеш, Монгуш Черзи арай эгени берген.

Хөк чүве боор. Мени дайын шөлүнге өлүртүп каан деп бижик кырган-авам адынга келген дээр. Ону дыңнааш, ол уруг, ынчан кадай-кыс апарган турду ыйнаан, тенек шаавыстың кыскажак ынакшылындан тывылган кызын эдертип алгаш, ашаандан чажыра-чажыра арага-дарылыг келген дээр чораан. Ынчан ашаа тайгаже тооруктай берген чүве-дир. Мээң уруум силерниң дайын
шөлүнге өлүртүп каан оглуңарның уруу чүве. Таныштырып каар дээш келдим – диген-дир.

– Ол ашаандан уруг-дарыы бар бе?

– Божуваан...

Ам олар кайда канчап чурттап чоруурларыл?

– Кайызы-даа чок. Маспыгыр араатан кижи болган. Кадайын хилинчектеп өлүрген... Аңаа дээди яла хүлээткен. Ол-ла-дыр.

Иелээн удур-дедир көржүп олурганнар. Хирезин бодаарга, Баштак-оол башкы чүнү-даа хөөрээринден чажам дивес болган. Ол башкының сагыш доюлдурар кээргенчиг допчу-намдарын дыңнааш, кырган шевер чугааның аянын өскертипкен.

– Ол сурас урууң ам кайдал?

– Кызылдын башкы институдун дооскан. Кара-Хаакта тыва дыл башкылап турар деп дыңнаан мен. Мени ачам деп билири-ле ол ыйнаан, бистиң төрел-аймактың адын-сывын фамилия кылып алган дээр чораан. Оон ыңай кызыл-дустай берген кырган-авазының берген дазыл таваан камныы кончуг эдилеп чоруур дээр ийин.

Монгуш Черзи башкыны кээргей берген. Ол кижиниң чуртталгазын деңненки дег чүве тып чадап олурган. Коргунчуг болгаш кударанчыг чугаадап халаң эзирик безин сергей берген. Ажыдып каан форточкадан харжыгаштыр азыпн-тенип киргилээш, кырганның хаваанга дээп чоруй эстин тургулаан. Баштак-оол суугунун шала ажыдып каан аксындыва кезе кайгапкан олурган.

– Чаа башкы! Саваның байы-дыр, аптыңар! – дээш, Монгуш Черзи стакан ортуже чүвезин, ийи холдап сунган.

– Үлежип ижээли! – дээш, бичии ижип чоруй Баштак-оол мынча диген. – Сээн узаныр-чазаныр уран-шевер
ажылың улам-на делгерээр болзун. Сен ышкаш шевер кижилер бистиң школадан бодарап үнер болзун!

– Дуңма сартыын тура ижер! – дээш, Монгуш Черзи бир кезек ижип чоруй, дашканың илезин отче чажыпкан. Баштак-оол башкы ол ирейниң соок суксун эккеп бергенинден эвес, аңаа чедип келгенинге амырап олурган.

– Чүс-чүс чылдар дургузунда тываларның ыяш-даштан чүве сиилбип чазаар уран-шеверин кым билбес боор. Бир чамдык шевер кырганнар бодунуң эртемин чүгле ийи-чаңгыс кижиге айтып бээрин бодааш, хөлүн эрттир чажыртынып чорааш, ушкулаан чоруктар бар болгай. Сен бодуңнуң эртемиңни бистиң сургуулдарга дамчыдып бээр күзелиң бар бе, кырган.

– Чок!

– Чуге?

– Кичээл чарлаан. Чеде бердим. Класска кым-даа келбээн болду.

– Чалыы шеверлерни эвилелдеп шыдаар мен. Чазаныр-сиилбиир бөлгүмнүң ажылын уламчылаар бис. Силерниң куруг черге барганыңар – мээң буруум. Монгуш Черзи боданы берген. Сактырга, улустуң чагыын кылгаш, ажы-төрүп амыдыраар чаңгыс идегелин ол башкы чоннуу кылыптар күштүг ышкаш болу берген. Кырган шеверниң бодалынга бурун шагның чечен-мерген чугаалары, кызаа хемниң бараже киргилээн кадыргылары дег, ала-чайгаар кирип келгилээн.

Куштуң чалгыны сынза, ужа албас. Балыкты чечектер аразынче шывадаптар болза, бир кезек тын-тевичеп шурагылааш, өлүр болгай. Өргени дош алдында доңмас сугга суп каар болза, аңаа ижээр байтык, суг тыртынып өлгей. Дириг амытаннар тус-тус чурттаар черлиг ышкажыл. Кижи база тус-тус амыдыраар арга-мергежилдиг
болбайн канчаар. Адырам! Школаның таңныылы тоолчу ашак бодунуң кежээзин эрттирип, уругларга тоолдап берип турар дээр-дир, мен оон дора мен бе? Башкылар база боттарынын эртемин өөреникчилерге айтып берген турарлар-дыр. Узаныр-дарганнаар кижилер боттарынын уран-шевер мергежилин ажы-төлге биче-бичиилеп айтып берзе, аксы-боксу када бээр бе? Бистиң суурга менден улуг назылыг бир шевер чурттап чорду. Ол кырган бо чылын чорта берди. Ооң кончуг шевер эртеми база ол олчаан чевегде чыдып алганы ол ышкажыл!

– Мен узаныр-чазаныр аргамны чажырып чораан мен, башкы! – деп чоруй, кырган шевер ара соксап каан.

– Мен силерни албадавайн-дыр мен. Шокар-үжүк үнүп кээрге, бир бижик билир кижи бижик билбес кижилерни номчуптар, адын салыптар кылдыр өөредип турган, ону сактып ор боор силер. Оон чүү болганыл ынчаш? Депшилге болган. Мен бодаарымга, бир шевер кижи бодунуң эртеминге шевер болгу дег чаштарны өөредип каар болза, соңгу назынынга багай чүве болбас. Мен бажыңымга үр олуруп шыдавас кижи мен. Бир-ле кежээ бир-ле кижи-биле сургуулдарым ужураштырып турар мен. Шеверниң кежээзин силер-биле эрт тирдим. Тоолчунуң кежээзин Чадагбан болгаш өскелер-биле эрттирдим. Силерниң бөлгүмге сургуулдарым бодум баштап баар мен! – деп, Баштак-оол шын-на сеткилин илереткен.

– Бар дээн – багай. Кел дээн – кедилиг чүве дээн. Бир-тээ хүндүлүг башкы чалап турда, баар-ла бооп-тур мен ийин! – дээш, Монгуш Черзи олурган черинден туруп келген. Ол башкының фронтуга безин кармактап чораан чажыдын, баштай танышкан кызынын чагаазын
катап айтырар деп олурган хирезинде, уругларынче сагыжы далашкаш, көңгүс уттуп алган.

ОН ИЙИГИ ЭГЕ

ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК

Монгуш Черзиниң сургуулдар өөредир чери тывылбастааш туруп берген. Физика, химия, дыл, төөгү, күш-культура башкыларының магалыын канчаар ону – олар тус-тузунда тускай кабинеттерлиг. Аңгы класс үндүрүп бээр дээрге ол кырганның башкылаар эртеми школа программазында чок, ус-шевер ажылын херекке шоолуг алыксавас болган. Монгуш Черзи таварышкан-на черге кичээлин эрттирер. Колдуунда-ла коридор ужунда бир булуңга сургуулдарын чыып алыр турган, оон-на бир черже хос өрээл дилеп чоруптар. Таптыг-ла март эгезинге чедир огулуг өөренир өрээл чок башкылап келген. Баштак-оол башкы шеригзидилге өрээлин туралаан шагында кичээлин эрттирип турзун дээш демги кырганга бодунуң артык дүлгүүрүн берип каан. Ол суур туржук, ол школаның башкылары безин Монгуш Черзиниң башкылааны уран-шевер бөлгүмүнүң хеп-хенертен алдаржый бергенин орта ожаавайн барган. Ол шевер кырган уругларга чонар-даштан чүве чазадын турарын бир катап «Шынның» тускай корреспондентизи сонуургап келген. Ооң адын Белек-оол дээр. Адазының адын болгаш фамилиязын ол кырган айтырып четтикпейн барган.

Хоочун шеверниң уруглар башкылап турар өрээлинге Белек-оол кирип кээрге, кижи бүрүзү бир-ле чүве кылып турар болган. Ол чер – өрээлге дөмей эвес, коридорнуң бир ужун шуугай-биле үзүктелдир кажаалап алган
азыг чер болган. Оолдарның аразында дың чаңгыс уруг ыяш дазылындан сыын бажын шору сомнап орган. Белек-оол кирип кээрге, Монгуш Черзи ковайып тургаш, холун тудуп мендилешкен. Чүү кижи сен, чүге чор сен, канчап бээр чедип келдиң деп айтырыг салбас кырган болган. Белек-оол ол кыргандан сөс үнерин манан чадааш, чүү-хөө чазагылаан сургуулдарны одуртур кылаштагылаан. Монгуш Черзи ооң уунче карак ужу-биле көрүп каап, боду база чонар-даштан бир-ле дириг амытанның дүрзү-шырайын оюп олурган.

– Ак-кыс! Халып орар сыын мыйызын чиге соңгаар чатпагар кылыр чоор! – деп, хоочун мастер чугаалаарга, хылбан ак уруг кылган ажылынче чылыйтыр ээге берген.

Ынаар азыгда бир оол бодунуң чонуп орган калбак ыяжын черже салыпкаш, кестии-биле куу сандайның эриин күскегилештир хемирти берген.

– Бодуң-даа чүве кылбас, өөрүңге-даа чүве кылдыртпас канчап барган төлүм сен! – деп, Монгуш Черзи чемелээрге, демги оол бажын, дөөскүн бызаа дег, кезек чайып чоруй, олурган черинче катап сыңны берген.

Кымның чүнү кылып олурарын Белек-оол огулуг ожаап чадаан. Узун куу столдуң ынды-бетинде чеди оол чергелештир турупкан, адаан мөөрейге аштырбазын кыскан чүве дег, бар шаа-биле чазанып-сиилбип турганнар. Белек-оол сөс үндүрүп аар аргазын тып чадай берген. Сураглыг шеверден айтырыксаан чүвелерин хилис уттуп алган, анаа-ла аян-тээлеп базып турган. Монгуш Черзини көөрге, комбайнернун тараа богунга хөме алыскан дузалакчызы дег, чүгле ийи караа кылаңнаар болган. Чонар-дашты кертип-оюп чонганындан тонунуң эдээн хүл-ыйбага хөме үгледипкен, арны куурара берген, сактырга, тоол-домакта хуулуп чоруур аза-албыс
көзүлгензиг апарган. Монгуш Черзи үзер буганы барык-ла барыкшыдып алгаш, эдээнде тоглай бергилээн чонар-даштың «ыйбаларын» камныы кончуг бөле кактааш, шокар боошкунда бооп орган. Ону көргеш, Белек-оолдуң үнү үнүп келген.

– Боошкунда чүңер боор, кырган?

– Чонар-даш хоюу-дур, ийин.

– Ону канчаарыңар ол боор?

– Силер өгленген силер бе?

– Эрткен күзүн кадайым дун оглун божаан.

Кырган мастер бажын сыйбааш, таваар угааткан:

– Уруг ужазы хорлай бээрге, бичии бызай чааптарга, дораан чиде бээр чүве. Ма, херек апаар, ап ал! - дээш, Монгуш Черзи бөрбек боошкунун тутсуп бээрге, хөңнү чок-даа болза, кара сумказының иштинге суп алган. Өгбениң сүмезин дыңнаар болгай.

– Кырганның хайыразын шыгжап алдым, чогум канчаар ажыглаарын соонда көргей аан – деп чоруй Белек-оолдуң үнү шедиргелени берген.

Тар өрээл иштинде сыңмарлашкан школачылар дөңгүр ак баштыг башкызының чугаазындан болгаш шимчээринден туржук, харын ооң карааның көрген уундан безин чыда калбайн, а чонар-даштан, хадың дазылындан чунү-чүнү канчаар оюп сиилбиирин шиңгээдип ап турганнар. Монгуш Черзи кезек када көрүп тургаш, Ак-кыстың чанында барган.

– Сээң сыының анаа-ла хере теп алган турар-дыр, ону маңнап орар кылырда, карактарын сергедир, даваннарын окталдырар! – дээш, ол уругнуң кестик туткан салааларын эде-хере туткулаан. Башкызының сөзүн дыңнааш, Ак-кыс база катап чона берген. Артында-ла химиренип аяннандыр ырлагылап, сыының кулактарын,
карактарын, мойнун, даваннарын улам аян киире берген, харын-даа хаваандан дери сысты берген.

– Мээң бызаам иезин эмместей берди –дээш, Дургун-оол башкызынче хая көрүнген.

– Кончуг эрни аарай! Бызаалыг инекти кара даштан шымбай оюп алган-дыр сен. Бызааң чоп иезинден дезип турар чүвел? – деп, кажар шевер сегиртип айтырган. Журналист хайгаарап турарга, сураглыг шевер өөреникчилери кандыг-бир айтырыг салырга, ону кончуг оваарымчалыг дыңнаар кижи бооп тур. Кичээл эгелээриниң мурнунда кымның чүнү сиилбип кылырын ыяк билип алыр, оон бодунуң дуржулгазын элдээртир чугаалап бээр. Ооң кыдыраашта бижип алган планы-даа, тайылбыры-даа чок. Хамык чүвениң аргазын, чажыдын хөрээниң иштинде шыгжап алганы ол чүве ыйнаан, хая баарындан чайгаар үнген аржаан суг дег, чүнү канчаар кылырын тө каап бээр. Бир чүвени чугаалапкаш, шаан төндүр маңнапкан аът дег, кыска-кыска тыныштай бээр, оон аксын бичии чемдийтиптер.

– Та! – депкеш, Дургун-оолдуң чаактары долбанналы берген.

– Мону көрүңерем! – дигеш, Монгуш Черзи бир салымныг өөреникчизиниң дас кара чонар-даштан оюп сиилбээн бызаалыг инээн адыжынга тургускаш, көөргедир тудуптарга, Белек-оол ынаар көөрүнге өйлежир болган. – Бызаалыг инектиң ойбуну шору кылдынган-дыр. Ынчаарга бо бызаа авазының сүдүн чүге ишпейн турарыл? Мен чүвени даштан чазаар дээнде баштай боданыр кижи мен. Чазап-сиилбиир чүве караам уунга көстүп, уйгу-дүжүмге кирип турар апаарга, кончуг кылыксаар кижи мен. Мен бодаарымга, Дургун-оол элээн шевер холдуг төл чүве. Харалаан, чаш бызааның иезинге ынакшылын эчизинге чедир кылбаан-дыр. Бызаа иезинче
чүткүвейн турар-дыр. Авазындан дезер төлду кым көрген боор. База катан иезин эмген бызаадан, молдургадан көрун көр, ооң соонда база катан бо-ла ажылың уламчылаар сен. Кижи черле бодунуң билир чувезин кылырга, бүдүнгүр боор чуве. Билир-даа чувези кижиниң сагыжынга кирбес болза, хоржок чүве. Кылыксаан чүвеңер сагыжыңарга кирип, колдук алдындан кичигелей бээрге, кылыр силер, оолдарым! – деп, хоочун шевер бодунуң күзелин илереткен.

Бир оол ынаар азыгда бодун боду мактанган. Оолдуң чулчураанын Монгуш Черзи дораан эскерип кааш, дыңнаалай берген.

– Силер чеже-даа кызар болзуңарза, меңээ чедер харыыңар бар эвес! – деп, эр мактанган. Ол – Кертикпен болган.

– Чүнү сомнап алгаш, хөөреп тур сен, оол? Каям көргүзем! – дээш, Монгуш Черзи чанындыва чоокшулай кылаштай берген.

– Дешкилеп турар бызаа! – деп чоруй, Кертикпен менээргенип эгелээн.

– О-оо-ооо!

– Ол-ла болгай. Силерни дөгереңерни ашкан мен – деп, чонаада чымаарарып чоруур Кертикпен ыяштан сомнап алган бызаазын чанында эжи көөр дээрге, ооргазындыва чажыра тудупкан.

Монгуш Черзи ыяш бызааны холунга туткаш, мактанган оолче кылчаш кылынган.

– Шугум чазаарда – шыгаар. Шуугаарының бетинде – боданыр. Сээң бо дүрзүлеп алган бызааңның кулаа томугур, кудуруу чолдак бооп-тур. Ылаңгыя дешкилеп турар бызаа кудуруун содуңнадыр кымчыланыр, кулактарын далбыңнадыр хииктелир болгай. Сээң бызааң өлбезек чуве-дир! – Шевер ашактың чугаазын дыңнааш,
бир кезек оолдар база катап шала кылган ажылдарын уламчылай бергеннер. Бир чамдыктары тус-тус кылгылаан дүрзүлерин бот-боттарындан көрүшсежок, башкызындан харын чажыра тудуп турганнар.

Журналист Белек-оолдуң кайгааны бир кончуг элдеп чүве болза, Монгуш Черзи бодун улуг көрдүнмези болган. Кижи-биле чугаалажырда, даады хүлүмзүрүүр, үнү хоюг, чаңы чымчак. Ооң бичии чемелээни безин кижини көгүдүп турганзыг, ооң кадында кандыг-даа өөреникчини бодунуң кара чажындан ойнап өскен өңнүү дег кылдыр хүндүлеп көөр. Хирезин бодаарга, муң-муң чылдардан бээр тываларның ыяш-даштан чүвелерни сиилбип кылыр уран-шевер ажылының чажыдын чалыы чаштарга ооң дамчыдып берип турарында кайгамчык чаагай буян бары илдең.

База бир онзагай чүүл болза, Монгуш Черзи шак-минута-даа барымдаалавайн, уран-шеверге сундулуг уругларны бодунуң сиилбиг эргеминге кызымак өөредип турарында.

«Мен күш-культура башкызы Самдаракка кээримге чок болду. Пятница санында кирип келир келдилиг кижи деп чүзүл? Кайнаар аңнап чоруй барганы ол? Кара элдеп чүве-дир аа! Шалың-малың чок Монгуш Черзи бөлгүм башкылап чыдар. Шалыңныг башкы эрттирер кичээлин каапкаш, чиде берген, ол хиреде ооң алыр шалыңын директор башкы хевээр арттырып турар. Дазылын коптарар болза, күш-культура башкызының өөреткен сургуулдарындан кым дээре шыдыраалаарыл, бөмбүктээрил, хүрежирил? Ома-хоң ышкажыл. Амы-хуунуң ажылын бодаанда кулугурнуң эрзии кирип келир. Чадаг-даа болза тайга бажындыва кылаштап үне бээр. Кайы ырактан саар инекти тып алгаш, машинага сөөртүп эккээр. Азырал хаваннарынга чиртир «кудурукту»
шоодай-шоодайы-биле чаңгыс дүне тыва шааптар. Изиг хан чиир дээнде бир-ле кадарчыдан семис иртти дуурайлапкан боор. Чүге ындыгыл ол? Самдарактың бажыңынче кирип безин чададым. Ооң хериминиң эжиинде «Кичээниңер. Ызырар ытты херим эжиинде баглап каан» деп сөстү кара беге-биле калбак ыяшта парлап бижээш, хаалга чагызында чыпшыр кадап каан. Ызырар ыттыг башкының чанынга бичии уруглар канчап чагдаарыл? Чаңгыс школада ийи аңгы чаңныг ийи башкының дугайын Белек-оол дыка чиктигзинип боданган, аайын тыппайн барган.

– Чаа, чүнү канчап тур сен моң, кырган? – деп, Белек-оол чугаа үндүрер чылдак дилей берген.

– Кылып чүнү кылыр боор ону. Бодумнуң билир чувемни ажы-төлүмге шилчидип берип тур мен. Чаа силер чүү чоруктуг келдиңер? – деп, Монгуш Черзи кара даштың ак-ак сиирлеринче топтап көргулээн.

Шевер кырганның ол айтырыын дыңнааш, Белек-оол күзел хандыр хөөрежир дей берген.

– Мен силерниң башкылап турар бөлгүмүңер дугайында солунга тускай чүүл бижиир дээш келген кижи мен–дээш, Белек-оол карманындан кара блокнот болгаш көк карандаш ушта соп эккелген.

– Чүнү?

– Эң эки өөреникчиңер дугайын чугаалап көрүңерем.

Монгуш Черзи кайгай берген. Харын-даа карандаш, саазын туткан кижиден сестип-даа олурган. Та журналист кижи, та байысаакы кижи, та шивишкин кижи – канчап билир боор ону.

– Амдыызында кымның шеверин, кымның чевенин канчап билир боор ону. Эмдик чавааның бажынче чүген супкаш, ол дораан чоруун канчап үндүрүп алыр ону.
Чыраа болур чавааның та хөрээн буза мунуп каар чүве, та эзер алыр бак чаңга өөредип каар чүве. Чонар-дашты, кестикти чап-чаа-ла холунга сери-кавы туткан оолдуң кандыызын канчан билир боор ону. Бо оолдарны каш ай өөредип көрейн, кымнын чазаан-сиилбээн чүвези көрүштүг боор эвес, кылган ажылындан көстү бээр ыйнаан. Соонда кээп көрүңер, дарга! – деп, Монгуш Черзи хүндүткеп чугаалаан.

Солунга бижиптер хире материал тып алганынга Белек-оол амырап турган, харалаан, хоочун шеверниң кандыг-бир оолдуң дугайында чүве чугаалап бербээнинге дыка сеткили хомудаан. «Хүлбүс аткан черин хүннүң аңнаар» дижир болгай. Сураглыг шеверниң башкылап турар бөлгүмүнге база катап чорук кылып келирин Белек-оол үзе шиитпирлеп алган.

ОН ҮШКҮ ЭГЕ

ЗЕР БУГА

Өскүстер школазынга «Шынның» тускай корреспондентизи Белек-оол база катап көстүп келген.

Адалары кончуг таныш чораан чүве-дир, ынчангаш Белек-оол келген олчаан күш-культура башкызының бажыңынга келген. Узун кулактыг, кызыл хавактыг, ак ыт илчирбени шыңгырт кылырга, ногаан херим кизирткейни берген. Бопугур чаактыг оол үне халаан. Келген кижини чиктигзинип көргеш, шыпыраш диген. Кидис-биле шап каан хаалга хак дээрге, херим иштинде шөйүп каан демир удазыннар ыглаңнадыр улужа бергилээн. Илчирбеде баглап каан ыт бирде херим биле чер аразында оюп алганы үттен бакылап келгеш, өнчүк-чөңгээлиг ырлангылаар, бирде херимдиве үне халааш, карактарын
алараңнадыр хыйыртагылааш, ээрип-ле турар болган. Аянын бодаарга, шөйүп каан илчирбениң ужу кирер эжиктиве баар манзылыг орукка четпес хире. Халып келзе, соптар бодааш, чолдак мергени чажыра туткаш базып кирипкен. Ыттың тыныжы изиг-изиг, диштери балдырны соора туткулааш, шаккылаар болган. Бир миннип кээрге, бажыңче кирип келген болган.

Ийи өрээл бажың. Кухня. Делгем коридор. Хүрең-сарыг дозулуг шала шилдейтир кылаңнагылаар. Эжик чанында тоннар аскылап каан. Стол кырында орту киир ижип каан, арагалыг стакан, бир шил араганы стол адаанда шала кырында тургузун каан. Баалыңныг тавакта долдур дүлүп каан аң эъдин салып каан. Бир ыяш тавакта диле кескилеп каан хаван чаа. Көк сакпыңда саржаг. Малгаш суугу кырында хола хөнектиң эмискиинден сүттүг шай оптуктур адып турар.

– Ачаң бар бе? – деп бичии оолдан Белек-оол айтырарга, оозу шокар көжегедиве көрнур болган.

– Аваң бар бе?

– Авам дезипкен! – деп, ол бичии оол харыылай каапкаш, кулактары кыза бергилээн.

– Ядараан кулугур! Чүү деп мегелеп тур сен. Саарың кижий-дир бе! – деп хөректензе-ле, Самдарак элең-халаң бо көстүп келген. Самдарактың эзирикте аажызы дүржок кижи-дир: ок-бижек, боо-моңгу тудар. Ашааның араатанзыг чаңы киргелек чорда, кадайы карак ажыт бажыңындан дезип үнгеш, почтада ажылдап турар кадайның «казанаанче» чорупкан... Бичии оол адазының кызыл караан көргеш, орустааны-даа билдинмес, тывалааны-даа билдинмес, бир-ле чүве чулчуруп чоруй, үңгүрүнче кирген тарбаган дег, кожазы өрээлдиве караш диген.

Белек-оол мендилешкеш:

– Силерде бир херектиг чор мен! – диген.

– А-аа-ааа! Бо силер-дир силер але. Канчап чедип келдиңер. Олуруңар! –дээш, Самдарак төгерик сандай ап берген. Боду чамашкылыг чүвүрүн өрү тыртынгылап, карааның ириңин чоттунгулап, чунар-демирге чуна берген. Достагар чаактарын, дулгу мойнун, шөртегер хырнын соок суг-биле шаптагылаан. Шагзыргай эзегилээш, дыдыраш кара бажын сыйбагылаан.

Чер чораан кижи суксады-даа ыйнаан, Белек-оол аъш-чем амзаарын кордап олурган. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры хой кадарчызының аалынга баргаш, канчаар хүндүлеткенин сактып келген. Алдарлыг кадарчы журналист-биле чугаалажыр бетинде изиг шай куткан, ооң соонда хойтпак «оглун» шууруундан шурадыпкан, база бир шилегени дөгергеш, хүндүлээриниң магазы-биле чорук кижизин хүндүлээн. Самдарактың бажыңынга кирип кээрге, аксы-сөзү чидип, аяк эрни безин ызыртпаан. Тываларның өгге келген кижини хүндүлээр аажы-чаңын та канчап уттуп алган амытан ийик. Ийи дискээн даяныпкаш, ийи караан чара көрген, чиге бурунгаар хөлүе берген Самдарак кылык-чары кирген үзер буга-ла олчаан болган. «Албанның херээ эвес болза, бээр чоп кээр мен. Бо коргунчуг чевегдиве канчап чедип келгеним ол» деп журналист бодап кээрге, үнер эжик ырак ышкаш сагындырып келген.

– Силерниң школаның музейин керүксээн кижи мен ийин. Силерни билир, дүлгүүр база силерде чүве дидир, ол өрээлди ажыдып болур силер бе?

– Бистиң школаның музейинге чедер музей-даа республикада чок боор ийин оң. Эрткен чайын бир лама өлүп калган, ол дириг тургаш-ла ном-судурун, идик-хевин биске аазапкан. Ооң кончуг үнелиг чүвелерин мен бодум дергилеп эккелген кижи боор мен. Бисте эр болгаш
херээжен хамнарның дериг-херексели база чыгдынган. Биске чеди хола бурган бар турган! – деп чоруй, Самдарактың арын-шырайы өскерли берген.

«Бодун мактаар болбас тенек». Самдарак бодунуң алдар-адын улгаттырар бодааш, чугаалавас ужурлуг чүвезин эзириктиң эндээрелинден ышкыныпкан. Хоруй берген оглун сө кончугулаар. Стол кырында турган арагалыг стаканны, аяк-савада делгээн аъшты-чемни дүвү-далаш шкаф иштиндиве киир каггылапкан, ол болза Самдарактың келген кижини дүрген чорудар аргазы чүве-дир.

– Бистиң редакцияга бир чагаа келген. Сургуулдарның куйлар иштинден тыпкылаан чеди хола бурганнарын чорумал кижилерге берипкен деп. Силерден чүвениң шынын билип алыксап чор мен ийин! – деп, Белек-оол шөлээн болгаш төлептиг айтырган.