ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 4 часть

Кырганның чугаазын та магадааны ол, та билбээни ол, та чүве чугаалаары чевен боорга кээргээни ол, сургуулдар ыыт-дааш чок олурганнар.

– Бистиң ада-иелеривис бар эвес. Бистер өскүстер школазында өөренип турар чаштар-дыр бис. Бистиң кадарар анай-хураганывыс чок-ла болгай – деп, ааспырак Дургун-оол сөс эдипкеш, чанында олурган эжиниң артындыва бажын чажырыпкан.

Баштак-оол башкы хей черден маргылдаа үне берзе талаар боор деп бодааш, билбээчеңнеп олурган.

Монгуш Черзи каңдай чугаа үнген угже карактарын чиге көргеш, килеңнеп хорадаан кижи дег, өрүмнелдир кайгап-ла орар болган.

Дургун-оол ол ашактың топтан көрүп турарын билип кааш:

– Мен сөс эдиптим! – деп боду-ла сири-кавы апарган. – Мени канчаарыңар ол?

Анчыгзынган ашак мынча диген:

– Мен база чаш назынны эдилеп чораан мен. Силер ышкаш чоруур шаанда улуг улустан сестир боор чүве. Кандыг кончуг ааспырак кижи тыпты берди?

– Өскүс кижиниң чаңы-ла ыйнаан! – ден, Дургун-оол кара туразында чаңнап олурган.

– Тоткан ыт ээзин ээрер. Тоткан тарбаган даан
ээрер дээн ышкаш чүве кылбаңар. Силерни өскүстер школазында турар деп кым билбезил? Силерниң аваңар – чазак ол-дур. Силерниң адаңар – партия ол-дур. Силерге ном-дептер айтып турар кижилер – башкылар ол-дур. Ижер-чиир аъш-чемиңер халас-тыр. Кедер хевиңер белен-дир. Удуур-чыдар чериңер чылыг-дыр. Өөренир чериңер чырык-тыр. Ам чүңер дудай берген амытаннар силер. Э-эх! Силерни-даа! Күрүне силерни халас азыраарга, бажыңар эъттени берген төлдер-дир силер. Каргыс шагда болза, өскүс кижиниң чүгле ийи оруу турган. Бир болза, кара чажында дора өлүр. Бир болза, дириг үнгеш, бүгү назынында байларга хөлечиктээр, ол- ла! Мен силерге кочуладыр дээш келбээн кижи мен. Мени силерниң бо олурган башкыңар чалаарга, келдим. Бир-тээ силер мени шоодуп турар болганыңарда, силерге орук чайлап, бо өрээлден үнүп бээр-дир мен! – деп, Монгуш Черзи шириин чаңнапкан.

Шынап-ла, ол ашакты даштындан көөрге, арай чудаңгы дег көстүр, чогум хөрээниң иштинде изиг көс суп каанзыг кижи бооп-тур.

– Чорбайн көр, кырган-ачай! – деп, аамай чаңныг Кертикпенниң үнү арай боорда үнген. Монгуш Черзи оолдуң кээргенчиг үнүн дыңнааш, тыртыла берген.

– Чурумну тудар болзуңарза, силерге шевер кырган-даа, тоолчу кырган-даа четкилеп келир. Олар кайгамчык солун төөгүлерни чугаалап бээр. Ам кандыг-дыр силер? Кижи чүве чугаалаарга, шуут-ла үзе кирер. Ам бо кырган силерден чөгенгеш, чоруур дей берди – деп, Баштак-оол башкы котпактап каан.

Монгуш Черзи башкыже ээлдек көргеш, кара бар-бажыындан сарыг, кара өңнүг чонар-даш, хадың дазылы база бижек, хирээжигеш, дүрбүү, эгээ, шивегейни камныы кончуг стол кырынга чада салыпкан.

– Чаа, уругларым! Мээң чүве чазаар ыяш-дажым ол-дур. Мээң чүве кылыр хер-херекселим ол-дур, сонуургап көрүңер! – деп, хоочун шевер экииргеп чугаалаан.

Оолдар, кыстар олурган черлеринден бурт-сарт тура халыгылааш, ол столду үглей бергеннер. Баштайгы дээрезинде ол уруглар хол былаажып көрүп турарга, кырган шевер бүдүү иштинде амырап турган. Шоолуг үр болбаанда демги ол имилеве уруглар база катап олург улаан черлериндиве чоруй баргылаан.

Бир оол үнүп бар чыткаш, мынча диген:

– Чонар-дашты, хадың дазылын, эгээни, бижекти кым көрбээн боор!

Ол оолдуң бодал чок сөстери кырган шеверниң сеткилин ажыңнадыр хомудадыпкан.

– Дургун-оол! Тур! –деп, башкызы хөректенип кыйгырарга, ол оол база катап олудунга олуруп алган.

– Бо болза челзип орар аъттыг кижи-дир. Бо болза бурун тываның бөргүн, тонун, идиин кеткен тыва кадай-дыр. Ооң эзери база тыва эзер. Таалыңы база тыва таалың – деп, кырган шевер тайылбырлап бар чорда, демги уруглар база катап столду долгандыр үглеп, келгеннер.

Кара чонар-даштан чазап каан аъттыг херээженниң бир-ле черже бар чоруурун, орук ара хостуг бодалын бодап чоруурун, оран-чуртунуң чоргаар малчын арат ээзи болганын, делгем ховулап туразында челзип орарын, чорук чоруурда бодунуң эң эки шиник-каас хевин кеттинипкенин ол уруглар ам-на шору билип кааннар. Ынчангаш ол кара аъттыг херээжен кижи бир-бир кижиниң холун дамчып чоруп каан. Шевер кырган таалап-ханып турган.

Хылбан ак арынныг, чоон кара кежегелиг, узун-чиңге моюннуг, арганзымаар уруг ол аъттыг херээженни оң холунуң адыжынга тургускаш, өрү алзы көөргедир тудуп-ла турар болган. Өөрү уруглар элдепсинип ынаар көрнү бээрге:

– Бо болза мээң авам-дыр! – деп, Ак-кыс сүрээдей-сүрээдей алгырыпкан.

Хенче чажындан ада-иезинден өскүс калган ол чаш уруг черниң дажындан шевер кырганның чазап-сиилбип кылган аъттыг херээженни чүнүң ужурундан авазы кылдыр танып алгырган үнүн дыңнааш, Монгуш Черзиниң карааның чажы сыстып үнүп келген. Баштак-оол башкы кырганның чаштыг-чаштыг карактарын көөрге, чаашкын соонда кожа чыткан ийи чалгый дашка тыптып келген хөелбекке дөмейлежир болган.

– Сээң аваң бар эвес! – диген Дургун-оолдун доңгун үнү дыңналган.

– Ооң авазын бо шевер кырган бир катан көргеш, дөмейлештир дүрзүлеп каан-дыр–деп, Кертикнен ол уругга болчу берген.

– Мээң-биле чокшур дээш келдиң бе? – деп, Дургун-оол эжиндиве чудуруун арны берген.

– Шевернин кылгылаан ажылдарып көөр дигеш келдим. Олурар болзуңза, анаа олур! – деп сагындырып чугаалааш, Кертикпен база-ла чудуруун чайып олурар болган.

Ол ийи оол даады кады чоруур, удуур оруннары база кожа. Чемненирде база чаңгыс стол артынга кожалаштыр олурар. Класска база чангыс стол артынга кожалаштыр олурар. Түлүш Дургун-оол биле Сарыглар Кертикпен маргыжа бергенде, найыралдыг эштер дээриниң барымдаазы чок, чула шашкылажып үнер. Чокшуп-чокшуп
алгаш, боттары база катап ойнап чоруй баар оолдар турган. Чалаттырып келген шевер көруп орда, сош-содаа унер болза, чылчыктыг чуве кайын үнер. Баштак-оол башкы чангыс-даа каржы сөс этпейн, ийи салаазын хачыландыр содуңнады каапкаш, ол ийи оолду бодунун чанындыва чыпшыр олуртуп алган.

Хамык өөреникчилер Ак-кыстын адыжында тургузуп алганы аъттыг аваже кезе кайгай бергеннер.

– Бо болза мээн авам-дыр! – деп, Тумат Ак-кыс бадыткап чугаалаан.

– Ол болза мээн авам-дыр! – деп, Түлуш Дургун-оол авазыраан сагыжын илереткен.

– Силер авалыг апарган. Мен авам чок хевээр арткан дээ! – деп кыжанып чугаалааш, Кертикпен тура халаан. Ак-кыстың чанынга чеде маңнай бергеш, ооң адыжында турган аъттыг кижини сегирип алган. Монгуш Черзи күдүш кылдыр дап бергеш, та чүнү бодап каан, ылым-чылым олурупкан. Кырган шевернин карактары чидигилей берген. Кертикпен хунаап алганы даш аъдын башкызынга тутсуп берген. Адааргал чуну кылбас дээрил? Башкызынга кандыг-ла бир эки чүвени көргүзүптерин бодааш, Дургун-оол хейде-ле шыжыгып, эжиндиве хыйыртап олурган. Өскүс оолдар боттарынын аразында бир-ле чүвени хунаашканы дег, чежемейнин-даа доңгун чаңнажып турза, Баштак-оол башкының аайындан эртпес чаңын кырган шевер эскерип каан. Бир-ле стол артындан шимээн үнүп келирге, Куулар башкы холун аяар көдургеш, ынаар эргиле бээрге, дораан чавырлы бээр.

Ак-кыс даш аъдын хунааттырыпкаш, бир кезек ыгламзырап турган. Баштак-оол Борбакович оң холун, дирижёр кижи дег, хенертен чавызаш кыла кааптарга, дораан
олуруп алган. Чугаалаксаан чүвезин оолдар үзе кирип каапкан, ынчангаш хомудаан аянныг олурган бир кыс эжи чүве айтырарга, чаңгыс сөс безин этпейн барган.

Куулар башкы калбак адыжынга даш аътты көөргедир салып алгаш, туруп келген.

– Бо болза даш аът эвес-тир. Бо болза аъттыг херээжен-дир. Сактырымга, бо аътты хойзур болза, маңнаптар ышкаш. Сактырымга, бо угбайны хеөредир болза, ырлап бадырыптар ышкаш. Шынын чугаалап тур мен бе? Соора чугаалап тур мен бе?

– Шын! Шын! – деп, оон-моон үннер үнген.

– Шевер кижи даштан безин дириг хевирлиг чүвени кылып каар ындыг кончуг кайгамчык-тыр. Силерниң араңардан бо кырган ышкаш уран-шевер кижилер үнзүн деп күзээр силер бе?

– Күзээр бис! – дээн үннер үнгүлээн.

Ындыг болза бистиң школага даштан, ыяштан чүве кылыр чалыы шеверлерниң бөлгүмүн тургузуп алыылыңарам – деп, Куулар башкы санал үндүрүп келген.

Монгуш Черзи магадылап бодаарга, башкызының саналын деткиир өөреникчи чок ышкаш. Изиг хүндүс дыт хөлегезинче сыңмарлашкан хойлар дег девин чаа-ла хөлзеп турган сургуулдар ам ыытташпайн барганнар. Хостуг шагында ойнаарын кол ажыл деп бодаар болгаш ындыг ыйнаан, өөреникчилер шеверлер бөлгүмүн ажыы чок чүве кылдыр тенип олурганнар. Шеверлер бөлгүмүн тургузуп алгаш, өереникчилерниң доора будулар шагын кызырып болурун кордап турган башкының идегели буурап дүжер деп барган. Чазын ижээнинден үнгүлеп келген өргелер дег, бирде бо столдан, бирде
дөө столдан өөреникчилер ооңнуг-мурнуг шыжылажыр, анчыы кедергей апарган.

– Олураалам! – деп, Куулар башкының үнү дыңналган. Хоочун шевер тугурук сандайның кыдыгларын сыйбагылааш, оваарымчалыы аажок саадавыткан. Куулар башкы шала чандыйтыр олуруп алган. Улгады берген ийи кижиниң томаанныг олурарын көргеш, тенектенип турган сургуулдарның дүлгээзини намдаан. Баштак-оол Борбаковичиниң кылыы хайынгаш, дайынга кемдээн чыргалыг буду хенертен сириңейнип, сиири тырта берген. Хенертен баксырай бергенин Куулар башкы чажырар дигеш, диштерин ызыртыныпкан.

Монгуш Черзи кижизидикчи башкының чулчургай чоогунда кестирген чери, чаш уруг бүкүлээжи дег, ойбаңнаанын көрүп каапкаш, чүстери саргый берген. Аът караа ышкаш, төп-төгерик черниң дүктери тазарып калгылаан – баш сөөгунде кемдээшкинниң сорбузу ол болгу дег. Ол балыгның төөгүзү кыска болгаш коргунчуг. Даңгаар эртен дайзынның чаштынган оңгузунче шаапхалдап кирип турда, частыр октуң бузундузу чулчургайын чара шаапкан. Шериг эмчизинге бир чыл чыткан. Нарын кезилдени шыдажып эрткен. Төрээн черинге чанып келген. Дидим дайынчыны фашистерниң огу безин өлүрүп чадааны ол-дур! Дайынның аагын ажып эрткен эрес дайынчы өскүс чаштарның хажагай аажы-чаңын эде доруктуруп шыдаар деп, Монгуш Черзи бодунга боду бүзүреткен. Куулар башкы тынарга-ла, бажының чамашкылыг чери, чүрек сокканы дег, бырлаңайны бээр, коргунчуу сүргей.

Куулар башкы бир чамдыкта хөлүн эрттир хорадай бергеш, моорап калыр, оон деткерлип келгеш, бодунуң чаржынчыын миннип чугаалаар. Башкызының далар
хоочузу кире бээрин сургуулдары база билир, ынчангаш эмин эрттир тенектени бээрин боттары-ла шегледи бээр турганнар. Шеверниң бодалы болза чугаа-соотту соксаткаш, тарап чанар, ол-ла. Баштак-оол Борбакович тугурук сандайга олура-ла, сургуулдарынче бир эргилдир көргеш, мынча диген:

– Тараңар!

Өскустер чаш-даа болза бичии-бичии тенектенип турар-даа болза, кымның кадыын, кымның чымчаан танып билиптер угаанныг төлдер-ле болгай. Кичээлдерин дөңгуп эрттирип кааш, бажыңнарынче далажыптар башкыларга бодаарга, хүннүң хөй кезиин даады кады эрттирер Куулар башкыдан чарлыр болза, багай дээрзин билип каапканнар. Оон-моон арган холдар шаараңайндыр кыймыңайны бергилээн. Мурнай хол көдурген уругну харыыладыпкан.

– Уран шеверлер бөлгүмүн тургузар, башкы. Мээн адым бижип ап көруңер, башкы! – деп, Ак-кыс чугаалаарга, Баштак-оол Борбаковичиниң кылыы хеп-хенертен часты берген. Ол башкының саргара берген арнының часкарлы бергенин эскерип кааш, Монгуш Черзиниң мөгудээң шырайы база чазалын келген.

Сургуулдар чаңгыстан Куулар башкының чанынга келгеш, демирден чуве шуткуур, ыяштан болгаш даштан мал-маган, аң-куш дурзузу кылыры бөлгумге адын-сывын бижидип эгелей берген. Баштак-оол Борбакович албадаар чорукка дириг кара хөңну чок, кижиниң күзелин барымдаалаар болгаш кижилерден деткимче аарын эптиг арга кылдыр чаңчыгып калган. Оон аңгыда бодунуң өөреникчилерин чажындан тура бот-идепкейлиг болурунче сагыш салып чоруур башкы-дыр.

– Бөлгүм даргазынга кымны соңгуурул? – дээш, Куулар башкы сургуулдарын одуртур көргүлээн.

База катап шимээн барган. Кым-даа бөлгүм даргалаар хөңчү чок болган. Бот-боттарындан кортканзыг, эгенгензиг олурупканнар.

– Ак-кысты! – деп, Дургун-оол башкызындан чөпшээрел алгаш, бодундан ол ажылды чайладыр дээш, дүрген-не сөс эдипкен.

– Ак-кысты! Ак-кысты! – деп алгыржы бергеннер. Шеверниң келген кежээзинде чалыы шеверлерниң бөлгүмү шак ынчаар тургустунган, ооң даргазынга Ак-кыс соңгуткан.

– Силерни бо кырган башкылаар. Ооң чугаалаан сөзүн дыңнаар силер. Бистиң школага шеверлер бөлгүмүн бо кырган боду-ла башкарар. Шалың чок ажылдаар, ону база угаап бодаңар. Алдарлыг шеверниң уран аргазы-биле таныжыңар. Холуңар-биле чараш чүвелер кылып өөренип алыңар, кедизинде херек апаар! - деп, Куулар башкы чугаазын доозуптарга, хамык өөреникчилер Монгуш Черзиже хүндүткелдии кончуг көрнү бергеннер.

Куулар башкы сургуулдарын тарадыптарга, боолуг аңчыдан хойган даг-даштың уларлары дег, олургулаан черлеринден кизиредир тура халааннар. Монгуш Черзи чүве чугаалап чадааш, холдарын чайгылаан. Оолдар эжик аксынга тырлы бергеннер. Уруглар класстың ортузунга бөлдүнчү бергилээн. Чап-чаа кеткен ботинкалары шеверниң чайын шакканы шала кырында чымчаңнадыр шыгыражыр.

– Мен бичиимде хой, өшкү кадарып өскен мен. Үлүүм кээрге, албан кадарар турган мен. Мээң силерден чаңгыс дилээм бар. Бистиң бөлгүмнүң хүнү келирге, мени мурнай келир силер, уругларым.

– Келир бис, келир бис! – дишкен үннер чаңгыланы берген.

ОНГУ ЭГЕ

ТООЛЧУНУҢ КЕЖЭЭЗИ

Ак-Туруг суурга шоолуг кино унмес, артистер барык келбес. Ында-хаая сургакчылар болгаш солун ажылдакчылары келгилээр. Хостуг шакта суурнуң сураглыг кижилери-биле ужуражырьш кижизидилге ажылының бир дээштиг аргазы деп Баштак-оол билген.

Тоолчулар кежээзиниң чарлалын школа, садыг эжиинге, көдээ Совет чанынга база клуб эжиинге астыргылапкан. Ооң кадында тоолдапкы дег, кожамыктапкы дег, ырлапкы дег, база хомустапкы дег кижилерниң өглеринче, бажыңнарынче сөс тараткан. Харалаан, Дургун-оол биле Кертикпен та «дургуннаан», та балыктаан, көзулбес болган. Келген кижилерни улуг залга чыып, ойнадып-хөгледип турарын күш-культура башкызы Самдаракка эш-хуузу-биле чагып кааш, Баштак-оол башкы үнүп чорупкан. Кежиг доскан – сураг. Машина оруунуң чанынга барып доскан – сураг. Бо чоокта чанаттаваан оолдар болгай, канчап чорупканын башкы пат кайгаан. Караңгылап келген. Сагыш аннып, сараат чоогунда торлаалар кокпалаар кызыл-хараганнар чанынга кедеп келген. Ийи оол бо кел чытканнар. Оларны коргутпазын бодааш, кедээр дагда хойжунуң аалынче үнген орукче киргеш, ынаар бар чыткан.

Оолдар бир удаа чашты бээр дигеш, та чүден чүве, бот-боттарын иткилешкеш, тура дүшкеннер. Баштак-оол кара өжегээр ырап бар-ла чыткап.

– Кай баарың ол, башкы! – деп, Дургун-оол кыйгырыпкан.

Баштак-оол Борбакович доктаап турупкан. Ийи оол четкилеп келгеннер.

– Хойжу ашак тоолчу кижи дээн. Ону келдиртирин уткан кижи-дир мен. Ынаар бар чор мен – деп, башкы куюлдурган.

– Бис торлаа дузаа кезип чорааш, ол өгге кирдивис. Ашак район төвү барган, хуралдай берген дээр чорду –деп, Дургун-оол каяа чораанын, чүнү кылып турганын боду-ла илереди каапкан.

– Улус манай берген боор. Чоруп ораалыңар, оолдар! – дээш, Баштак-оол аскаңгырлай аарак базыптарга, ийи оол ооң изин базып чорупкан.

Суббота. Тоолчунуң кежээзи. Залга кирип кээрге, кижи дээрге кизирт чүве. Кижи болган туралаанын кылып турган. Баштак-оолдуң арттырып каан эжи көзүлбээн. Таңныыл ашакты озалааш черже имнеп эккелгеш:

– Самдаракты көрдүң бе? – деп сымыранган.

– Көрдүм-не.

– Кажан?

– Боо чүктеп алган, шоодай артыныпкан Чаа-Хөл бажынче углай чортуп бар чыдар чорду. «Эткин үези. Сыыннаар мен. Чода согар сен. Кайнаар барганым улуска чугаалава» дээр башкы чорду. – Ол ашактың чугаазы мегезиг болган, ындыг бе дээрге, Чадагбан ка- жан-даа чүвениң шынын сөглээр кижи-дир.

Башкы кижи мегелеп чораанын кым билир боор. Самдарак өнедиин кажарлап каапкан. Ооң амыдырал-чуртталгазының эң ыдыктыы, эң чаагайы, эң буянныы бажын ажыр байып аары. Кичээл шагын шала-була эрттиргеш, школадан караш дээр. Бир чамдыкта бодунуң билбес эртеминиң кичээлин суг эрттирипкен болгулаар. Ооң ыядыр деп чүвези чок. Башкылап тургаш, хаваннар азырааш, аңнап тургаш, акшаланып алыр, ол өпчүзү-биле «Волга» деп чычаанны садып аар. Бо-ла.

Залдың ортузунга бир тугурук сандайны Баштак-оол
салыпкан. Шимээн намдаан. Сир кезек уеде бурун шагның хүрежир, тевектээр, даалылаар, баг кагар, баг адар, чаржыр, аът чарыштырар, ырлаар, хөөмейлээр дээн ышкаш оюннары Ак-Туруг суурнуң чоок-кавызынга чидип бар чыткан. Бир кончуг харааданчыг чуве тоолчуларны херекке албастаан, эрте-бурун шагның кайгамчыктыг тоолдарын билир кырганнар чылдың-на ховартап бар чытканы болур. Баштак-оолдуң сагыжында болза өгбелерниң тоол-тывызыын, ыр-шоорун бөлүн чыыры – бир чугула ажыл болу берген. Баштай чүден эгелээрин алаага бергеш, шуптузундан чангыс айтырыг салган.

– Чаа кандыг оюн ойнаар бис?

– Тоол тоолдадыр диген болгай, башкы. – Бир уруг ынча дигеш, чашты берген. Чоон кара чажын көөрге, Ак-кыс боорга, башкызы өске улустуң чүү дээрин манагзып турган.

– Че, кайда бардың, Чадагбан! Бээр чедип кел, бо сандайга саадапкаш, тоолуң ыдып көрем –дигеш, Баштак-оол манагзып турган.

А Чадагбан кара шору. Шала кырында күдүк базып олурган. Улус ооң холундан тыртарга безин чүгле коваңнадыр шимчээш, турбас болган. Кара чаңгыс идегсп турган алдарлыг тоолчузу үлегер көргүзер туржук, чөрчүүр кижи болган. Мооң мурнунда суугу аксынга дөгеленип оргаш, келген оолдарга кыска-кыска тоолдарны, хөктуг-хөктүг чугааларны боду-ла тө каан турган кырган хөй улус көрүп кааш, сүрээдей берген бооп-тур ийин оң.

– Ча-чаа! Кижи албадаваңар. Угааным чана берген. Билир тоолдарым уттупкан мен. Ынча дигеш, Чадагбан база катап одуртур көргүлээн.

Арай деп тургаш, чыып алган улузу чүнү-даа дыңнавайн,
чүнү-даа көрбейн чана бээр болза, моон соңгаар кым келир боор. Баштак-оол Борбакович бурунгаар каш баскан.

– Мерген угаанныг тоолчулар! Силер чаш чоруңарда, школа турбаан, ону билир бис але! Кырганнар бичии уругларга тоолун ыдып берип чорааннар, оларның өөренир эртеминиң бирээзи ол турган. Амгы шагның бичии чаштары чеди хардан эгелеп ном көөр-дүр, ол эки-дир. Мен бодаарымга, дылдың байлаа – чоннуң аас чогаалында. Мен бодаарымга, кандыг-даа эртемден боор кижи төрээн дылын тергиин эки билген турар ужурлуг.

«Аныяк өскен эртем-номга өөренген тудум ада-өгбелерниң тоолдарын, ырларын, тывызыктарын билген турар ужурлуг бе?».

Баштак-оолдуң бо көксү-хөрек хайныктырган чугаазын дыңнааш, Чадагбан дың чаңгыс ындыг айтырыгны база бодунга боду салган. Ооң чанында олурган кырганнардан күзел-соруун илередир кижи мырыңай билдинмес болган.

Кедергей хөглүг болур кежээ дыка чалгааранчыг бооп бар чыткан. Чүнү канчаарын Баштак-оол эге-ле билбээн. Ол башкының девидеп, бачыыргап, сүрээдеп турарын Чадагбан билип кааш, хаваан суйбанган.

– Бо кежээ «мугур-сөөм» тоолдар ыдар-дыр, оглум. Узун-узун тоолдарны соонда ыдар-дыр, оглум.

Ол үн дыңналган угже Баштак-оол эргилип келген. Тарап чанар бетинде Чадагбан тугурук сандайга катап база олурупкаш, «Күске болгаш Теве» деп кыска тоолду алганы аарак ыдып берген.

Шыяан ам! Эртегиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, Сүмбер-Уула тей турар, Сүт-Хөл шалбаа чыдар шагда чүвең иргин. Калбак чүве хадып, борбак чүве
чуглуп турар шагда Күске биле Теве маргышкан чүвең иргин.

«Кым хүннү мурнай көөрүл?» – дээш, маргыжа бергеннер-дир эвеспе аан.

«Хүннү мен мурнай көөр мен!» – дээш, Теве чөөн чүкче көрүнгеш, чыдып ап-тыр.

«Хүннү мен мурнай көөр мен!» –дээш, Күске күжүр Тевениң мөгениниң кырынга үне бергеш, аалдың артында кадыр шораан даглар бажынче барыын чүкче көрүнгеш, чыдып ап-тыр оо.

Даң-даа аткан. Хүн-даа үнген. Баштайгы херел аалдың артында кадыр шораанга шонуп кээрге, чаргы үзер кижиге Күске маңнап келгеш:

– Хүннү мен мурнай көрдүм. Хүннүң херели соңгу шораанда дээп келди! – деп-тир эвеспе.

Шаг болганда адаан-мөөрей чаргы үзер кижиге Теве кедеңгирлеп келгеш:

– Хүннү мен мурнай көрдүм. Башкы Таңды бажындан эртенги хүн үнүп келди! – деп-тир оо.

– Адаан-мөөрей Күскении-дир. Ол дем-не сени мурнай хүннүң херелин соңгу даглар бажындан көрген- дир! – деп, чаргы-чаалы үзер кырган ирей чарлык болган чүвең иргин.

Көрбээн чүвези чок, көдүрбээн хөнээ чок кырганнар безин Күске биле Теве дугайында тоолду дыка сонуургап дыңнааннар. Хамык ужур чүвениң мага-бодунуң улуунда эвес, хамык ужур чүвениң кажар угаанында дээрзин ол чолдак тоолдан бичии уруглар боттары-ла билип апканнар. Тоолчулар – дириг номнар. Тоолчулар – халас концерт. Моон соңгаар өскүстер биле тоолчуларның аразында ханы харылзаазын канчаар быжыдарын Баштак-оол башкы дарый чорудар ажылының бир чугула чүүлү кылдыр санап орган.

Муң-муң чылдарда тоолдарлыг болгаш тоолчуларлыг чурттап чораан чон канчап тоолу-даа чок, тоолчузу-даа чок болу бээр чүвел? Ада-өгбелерниң эки-эки чаңчылдарын аныяк салгалга дамчыдып бээр дээш Баштак-оол башкының амыр-дыш чок ажылдап турарын ол кежээ тоолчу Чадагбан ылап-ла билген, ынчангаш ада-иезинден чарылган өскүстерге чаңгыс ыр-даа ырлап бээрин, чаңгыс тывызык-даа, чаңгыс тоол-даа ыдып бээрин ыдыктыг херек деп хаайынга кертип алган.

Баштак-оол шагынче көөрге, сургуулдарны удудар өй чеде берген бооп-тур. Тоолчулар болгаш сургуулдар, хоочун таныштар дег, бот-боттарындан бир-ле чүве айтырышкаш, каттырышкан тургулаан.

– Хүндүлүг тоолчулар! Бөгүн силер мээң орлан чалыы сургуулдарым-биле таныжып алдыңар. Магалыг чаагай чечен сөстериңер дээш, үлегер чугааларыңар дээш, чаптанчыг тоолдарыңар дээш өөрүп четтиргенивис илередип тур мен. Эки кижи-биле таныжарга – карак чырыыр дижир болгай. Тоолчулар-биле сургуулдар таныжарга – угаан кирер деп бодаар мен. Моон соңгаар мээң чаш «эзирлеримге» тоолдап берип туруңар. Сургуулдар удудар шак келген-дир! – деп, Баштак-оол далажы берген.

ОН БИРГИ ЭГЕ

ЫНАК ЧОРДУМ

Бодунуң допчу-намдарын Баштак-оол кымга-даа чугаалавайн чораан. Ол дугайын чугаалапкы дег кижи-даа тывылбаан. Ак-Туруг суурнуң чурттакчылары башкызын кайгаар турган. Кадай албас, ынчалзажок өөреникчилеринге ынак. Ажы-төлдүг, өглүг-баштыг башкылар
кичээлин эрттирип кааш, бажыңнарынче караш кынныр. Баштак-оол Борбакович аргалыг-ла болза, өөреникчилери-биле бир-ле чүве кылып азы оларны ойнадып хөлзедиксээр. Класс каасталгазынга херектиг чүүлдерни садып-даа бээр. Ооң ындыг экииргек чаңын Монгуш Черзи баштай билип каан.

Баштак-оол биле кырган шеверниң аразында бир-ле дөмейзимээр чүве бар: Монгуш Черзиниң кадайы каш чыл дургузунда качыгдап аарааш чорта берген. Оглу, кызы база боду үжелээ бажыңынга артып калган. Уругларын школага өөредир дээш, ол ирей суур чанынга бажың тудуп алгаш, аңаа чурттай берген. Өлүмге кызаткан кижи ындыг-ла ыйнаан, Монгуш Черзи чуду-каразынга киргеш, ада болгаш ие кижиниң кылыр аап-саап өг ажылын боду кара чааскаан мугуртап турган: аъжын-чемин кылыр, чаңгыс инээн саар, идик-хевин даараар. Шевер кижи боорга кожа-хелбээ кижилер аап- саап чүвелер чагыырга, Монгуш Черзи оларны кылыксап кылгаш, чажыңынга акша, тараа, алгы-кешти далдавайн ап, хап дүвү куруглатпайн чурттап орган.

Өгнүң херээжен ээзинден чарылган чамдык эр кижилер чаш ажы-төлүн уткаш, арагага дүлдүне бээр таварылгаларны Баштак-оол башкы база көрүп чораан. А Монгуш Черзиниң ундаралга алысканын Баштак-оол башкы эскербээн.

...Бүргег болгаш чылыг дүне. Баштак-оол башкы радио дыңнап чыткаш, орун кырынга кум кынны берген. Хензиг будук сынарга безин оттуп келир башкы бажыңынга кижи кирип келгенин билбейн барып-тыр. Човаачал кырган бичии чөдүре кааптарга, чыткан башкы тура халып келген. Баарында Монгуш Черзи тос дөмбүңнү халаңнадыр тудуп алган, сирбегер сегел салын содуңнадыр хүлүмзүрүп турган.

− Кортпа-кортпа, башкы. Мен-дир мен.

– Олуруңар, олуруңар! – деп чоруй, Баштак-оол башкы радионуң үнүн бичеледипкен. Демги кырган шала кырында чадып каан элик кежинге күдүк базып олурупкан.

Стол кырында көк стаканны ап алгаш, хээлиг дөмбүңде соок-каразын долдур куткаш, ийи холдап сунган.

– Бо чүңүл, кырган?

– Саанчы дуңмай эккеп берди. Оглунга хөл-шыдыраа чазап берген кижи мен. Ооң шаңналы эвеспе оң! – дээш, Монгуш Черзи карактарын угаазылалдыг сыгырартыр көрген. Канчап билир ону, кажар кырган ашаандан чарылган аныяк дулгуякты – беш чаш уруглуг кадайны бот-борзун башкыга таарыштырар бодаан-даа чадавас ыйнаан.

– Ой, дадайым ай! Кандыг кончуг соок арагал моң! – деп амзааш, стаканны кырганче дедир сунган.

– Сөөлгү хойтпааның хайырлалы-дыр, авыт!

Баштак-оол кургаг чыраа будуун тавыландыр сый соккаш, мөдүңейнип турар арагаже суга каакпаш-ла, бурун шагның кижилериниң оран-делегейге чалбараан ёзулалын өттүнүп, ынаар-мынаар ыдамнааш, дашканы божудупкан.

– Кандыг-даа бедик дагның дөзү-даа, бажы-даа турар. Кандыг-даа узун хемниң үнген бажы турар, кирген аксы база турар. Чайның башкы айы кончуг магалыг туржук: бистиң аалдың чаш уруглары кызыл-даван маңнажып туржуктар. Бөгүн ам чайның сөөлгү айының бүдүүзү эртип турары ол болгай. Хойтпак бажы кадып бар чыдары ол-ла ыйнаан. Бо башкы-биле таптыг хөөрежип алыр-дыр ийин – деп чоруй, Монгуш Черзи бир дашка соок араганы ток кылган. Араганың кылбас чүвези
бар эвес, ашак шагдан тура бодап чораан чүвезин айтырып дүжүрүпкен.