ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 1 часть

ТЕНИҢ САМЫ

РОМАН

ТЫАНЫҢ НОМ ҮНДҮРЕР ЧЕРИ

КЫЗЫЛ – 1976

С(Тув.)

К 33

Кенин-Лопсан М. Б.

Танец козерога. Кызыл. Тувинское книжное издательство, 1976.

316 с. Тираж 4000 экз. Цена 51 коп.

В новом романе известного тувинского писателя рассказано о жизни тувинских школьников, проживающих в отдаленной сельской местности, об их мудром старом наставнике Монгуше Черзи, знаменитом мастере резьбы по камню.

0–7–3–3 121–170+03+М33

© Тувинское книжное издательство, 1976.

БИРГИ ЭГЕ

КУРУГ ОРУН

Баштак-оол Борбакович Ада-чурттуң Улуг дайынынга эки турачы дайынчы бооп киржип чорааш, база катап башкы ажылынга кирип алган. Башкы оолдарның удуур өрээлинге даңгаар эртен кирип келген. Соңга караандан чырык шору шонуп кел чыдар. Оруннарны одурту ончалай аарак көөрге, чаңгыс-даа куруг орун чок болган. Ак-Туругнуң өскүстер школазынга башкылап киргеш, чурум үрээн оолдар-биле тааржыр ёзулуг уг-шиин эки тып ап шыдавайн турарын бодунуң багы кылдыр санап турган. Баштак-оол башкы оруннар аразын одуртур кылаштагылааш, чүгүртү көрүп бар чыткаш, азыгда орунга кээрге, хөвеңниг чоорган опагар болгаш сыртык кырында мүн-не кижи бажынга дөмейзимээр бир-ле чүве карарып чыткан. Сагыжы кайын эндээр ийик, чедип кээрге, эргижирээн хөм бөмбүк хавының иштин орта номнар, кыдырааштарны шала дартайтыр суккулааш, салып каан болган. Чоорган иштиндиве холун сугарга, чылыг болган, ол оруннуң ээзи мырыңай чап-чаа чанаттаан дээрзи оон-на билдине берген.

Шагынче көөрге, чеди шак чедер чыгаан.

− Тургулаңар, оолдар! – дээрге, орун бүрүзүнден чаңгыс-чаңгыстап тура халышкылаан.Кара суугу чанында бир орундан кижитурбаан, оолдар ону башкызынга көргуснезин бодааш, дуглай тургулапканнар.

– Силер чоруптуңар, Баштак-оол Борбакович. Бис орун-дөжээвис чараштыр эдип каар бис! – деп, бир оол шоваалаңы сүргей чугаалаан.

– Бо оруннуң ээзи кайыл?

– Та. Дүүн силер бодуңар ончалап кааш чоруптуңар чоп.

Башкы ол орунга чеде бергеш, база-ла чоорган иштиндиве хол сугарга, чылыг болган. Оолдарны сезик алындырбас дээш, Баштак-оол Борбакович ээлдек хүлүмзүрүп каан.

– Дүрген чунгулап алыңар. Чемненген дораан клазыңарга баар силер, шиңме – деп чагып каан.

Сургуулдар хемдиве маңнажып кирип каар аразында, Баштак-оол Борбакович бажыңынче кылаштавайн, школа таңныылынын өөндүве дүрген-не базыпкан. Ооң аъдын ачылап мунар, харамнаныр болза, хөлезилеп-даа мунгаш, чанаттаан оолдарны ызырты сүрерин бодап бар чыткан.

Өг чанынга четкелек чорда, таңныыл ашак Хертеш-Шилгизин арыг кыдыындан чедип алган эккел чораан. Бажын дозуп келген дораан амыр-менди солушкаш, аъдын ачылаан. Ашак кара шору. Ооргазынга эзер урдунмас аът, ынаар аалга баар чоруум бар суг-суг дигилеп, былдамыштаар болган. Баштак-оол башкы Чадагбанны өжегээр сүргеди каапкан.

– Чүнү көрүп хонганың ол? Ийи сургуул читкен-дир. Улустуң чаш ажы-төлү остук-ондакка таварышса, канчаар сен. Доп-дораан ол оолдарны тып эккел! – дээш, кылаштап ыңай болган.

– Орта кижи боор сен бе, башкы, оюн-баштак билбес. Мен чүгле ооргазынга эзер салдынмас аът дидим. Ужаңар-ла шыдаар болза, мунуп алыңар даан – деп, таңныыл ашак сести берген.

Баштак-оол тура дүшкен. Столовая чанында бир оол ак туң этси берген.

– Мени сургуулдар сүре берген деп башкыларга чугаалап каг – деп чоруй, Хертеш-Шилгини башкы чавыдактапкан.

– Кончуг хоюган аът, кичээнип чор – деп, Чадагбан ашак соондан алгырарга, хая-даа көрүнмээн.

Башкының сагыжы далажыксап чораан, ол хиреде Хертеш-Шилги, даваннарында аар даштар баглагылап каан дег, дөңгүп-даңгып элеңнээр болган. Тепсенирге, чүгле бажын согаңнадыр. Саарындыва дын ужу-биле дазыладыр каккылаарга, чүгле кудуруун шырбайтып каар. Бир-бир бодаарга, Хертеш-Шилгиниң чоржаңы ча- даг кижиден ылгашпас болгу дег сагындырып кээр. Хөөкүйнүң чаңгыс аъды чоржаң, ынчангаш оозун эпти-ле чедип чорааш, ал-боду Чадагбан деп шолага четкен кижи-дир ийин деп кээргеп чораан. Арай боорда шык кыдыында сараатка чортуп чедип келген. Ыя аразында кичээл эрттирер шагы база чоокшулаан. Канчап билир, сараатта чажынган чадавас дээш, оруктан аъдының аксын ээй тырткан. Хар-хыраа дүжүпкен, соондува көөрге, аъдының изи чаш харда чүве дег иле-тода көстүр болган. Сараат чоогундан ис кескен: ол ынчаар чүве билдиртпес хире. Чоорган ишти чылыг болганын сактып келгеш, пат кайгай берген. Ол оолдарның орнунга өске оолдар хонгаш, эртен башкы кээр душта үнүп чоруй барганы ам-на билдине берген.

– Тургулаңар, оолдар! – деп сегиртип алгырган. Шип-ле шимээн. Баштак-оол Борбакович база катап
сараатты бир долгамдыр чорткаш. Агъды арай чыт тыртып, хажыыландыр кылаштаар, ол хиреде каракка көстүр чүү-даа чок. Сарааттың кажааазын ак тал-биле өрүи туткан. Чанында талда саасканнар шажырашканнар, хирези бир-ле чүве эскерип каанзыг. Ынаар көре кааптарга, кедээзинде хавак баарында бир дилги чимзенип чораан.

– Дилгини – ден чугаалангаш, Баштак-оол аъдының аксын шеле тырта каапкан, оозу сарааттыва чүткээн. Дургун-оол биле Кертикпен башкызынын дилги дугайында чаңгыланган үнүн дыңнааш, кайгай бергеннер. Оон сараат иштинден соңнуг-мурнуг үне халчырга, Хертеш-Шилги хеп-хенертен белиңнеп хойгаш, ыңай боорга, башкызы черже ок кадалдыр барып ушкан.

Ийи оол хөк бодап каттыржы бергеннер. Башкызы чытса-ла чыдар болган. Хертеш-Шилги мунуп чораан ээзин хоюп каапкаш, кажааның дөрүнче халааш, халагар сигеннерни хоптактанып чий берген. Кажан-даа аъттан аңдарылбайн чораан Баштак-оол хей черге чоржаң аътка ынчаар октадып алган. Чүве чугаалаар дээрге, хөрек кагылар. Ийи оол башкызындан дүргем ырам алыры-биле Хертеш-Шилгини мунуптар бодааннар. Ол аъттың чанынга баарга, мырыңай чагдатпас: ызырар деп баар, бичии ырай бээрге, сиген чип туруп аар.

Кара доңдак. Шала сооксумаар. Баштак-оол чоорту деткерлип келген, ол хиреде тура халыырындан арай сестип чыткан, чүге дээрге арай деп көстүп келген ийи «дургунну» сезик алындырбайн, холга киирип аары чугула болгай. Дургун-оол биле Кертикпен сымырашкаш, черде харлыгып чыдар башкызынче көрүп-ле турганнар. Баштак-оол өндейип келгеш, база катап барып ушкан. Башкызын тура албас деп угаапкаш, чүгүржүп келле, ону ковайтыр олуртуп алганнар. Оозу аксын аазаңнадып,
бажын согаңнаткан. Дургун-оол уштунуп чаштаан кара шляпаны башкызынга кедирип берген. Башкы мүн-не элеңейнип олурар, ынчалзажок харыксырааны илдең. Шаа чок. Карактары муңгаргай, оолдар аайын тыппааннар.

– Баштак-оол Борбакович! Канчап бардыңар, башкы – деп, Дургун-оол корткан янзылыг чугаалаан.

Ам оолдар башкызын канчап-чооп-даа бол, школага чедирерин бодай бергеннер.

– Таңныыл ашактың суг дажыыр чоржаң аъды-ла хай кылды – деп, Дургун-оол хомудаан.

– Мени тургузуңар, оолдар! – деп шагзыргайы кончуг башкызы дилээн. Ийи оол башкызын бут кырынга тургузуп алганнар. Баштак-оол башкы, шуурганга силгиткен кырган дыт дег, оожуму дегет чайганып турган. Ийи оол башкызын аяар четкеннер. Башкызы аскаңгырлап баскылаан. Хертеш-Шилги сигендиве шымдылангаш, оларже чүгле шала-була хыйыртап каан.

– Канчап бээр чедип келдиңер, башкы? – деп, Дургун-оол айтырган.

– Дилгилеп чордум. Бир дилгини хойзуптум. Бо сараат чанынга дилги күскелеп кээр эвеспе деп бодааш, чортуп келгеним ол ышкажыл – деп, башкы эскертиг бербээн.

Оон ол-ла болган. Баштак-оол Борбакович арай боорунда Хертеш-Шилгини узун-дындан тудуп алган. Ийи оол башкызын чавыдак аът кырынга олуртуп алган. Орта олурбас, ыңай-бээр ийлиңнээр, чайлып дүжер чыгыы кылдыр көзүлген. Ам канчаар, черниң черинге «кемдедир» малдан ушкан башкызын кааптар эвес, эжин соонга ушкарткаш, узун-дындан чедип алгаш күжүр Дургун-оол школазындыва базып чоктапкан.

ИЙИГИ ЭГЕ

ЧАКПЫЫЛ УРУГ

Кижи төлу каяа-даа чоруур, куш оглу каяа-даа ужар. Ол черле кайгамчык шын үлегер чугаа. Чаа-Хөлдүң Ак-Туругда өскустер школазынга чер болгандан ада-иезинден чарылган уруглар өөренип турган. Тус черниң чурттакчылары ол школаны өскүстерниң дываажаңы деп билип турганнар. Амыдыралга чүү чүве таварышпас дээрил.

Садыгжы магазинин шоочалапкаш, чоруурунуң кыры турда, бир чүък машиназы халдып келген. Коңгулдай бир дизиг дүлгүүрлерни селеңнедир чангылаарга, шыңгыраары дам барган. Хөвеңниг хөректээштиг аныяк чолаачы машиназын магазин эжиинге доктаадыпкаш, садыгжы-биле мендилешкеш, чораан чоруунун дугайын чугаалап берген.

Садыынга ажык-орулга киирип аарын бодааш, Коңгулдай мынча дээн:

– Арага садып аар болзунза, бир хааржакты-даа берип болур мен. Ажыл шагы төнген-даа бол, дүлгүүрлер холумда бо-дур.

– Мен садыгга келбедим. Шемиден үндүм. Үнү чок уруг эдертип келдим. Силерниң бо суурда тускай школа бар деп дыңнадым.

– Бистиң суурда өскүстер школазы бар. Үнү-чоктар болгаш дүлейлер школазы Кызылда чүве дижик – деп чоруй Коңгулдай бир дизиг дүлгүүрлерни чүвүрүнүн карманынче суп киирипкен. Садыгжының шириин чаңын эскерип кааш, чолаачы чүнү канчаар аайын тыппайн барган.

– Чаңгыс хааржак шүдүнзеден садып ап көрейн – деп сөс эрей берген.

– От бар эвес, дуңмакым, шагда-ла төнген-не болгай! – деп, Коңгулдай үүрмек бараан садарындан түвексингеш, чолаачыны чула мегелеп дүжүрүпкен.

– Бистиң Шемиде база шүдүнзе төнген, ат чүве.

– Мен харын Кызыл чоктаар ден тур мен. Район төвүнде база шагар от чок. Ам канчаар, садыгжы кижи чоннун негелдезин күүседир апаар – деп, Коңгулдай бодун эки кижи кылдыр көргүзер бодааш, мырьңай сагынмааны сөстү эдипкен.

– Силер бо чаш төлдү төп черде үнү-чоктар школазынга чедирип каар аргаңар бар бе? – деп, чолаачы ээрежи берген. – Мээң машинам ырак чер чедип шыдавас, дугуйлары баксыраан.

Ам чаа-ла кончуг кижи болуп турган садыгжы, хеп-хенертен аңгадаксап, ылым-чылым апарган.

– Бо уругнуң төрүттүнгениниң херечилели бар бе? – деп, садыгжы айтырган.

– Та – депкеш, чолаачы карманындан папирозун ужулгаш, таакпылыг ужун өйдүктүр туткулагылаан.

– Бо шагда садар бараан-даа болза даңзы-хараалыг боор чүве болгай, дуңмакым. Төрүттунген херечилели безин чок уругну мен кайын улуг хоорай чедирип шыдаар мен – деп чылдак каккан.

Хүндүскү одарындан инектер шууштур келгилеп турар. Бир шокар инектиң соондан даянгыыштыг кырган кадай базын орган, а бир хүрең инектиң соондан кадарчы болгу дег ак ыт-даа эдерип чораан. Удаваанда суурже кирген оруктуң кырын дургаар кызыл доозун дойлуп үнүп келген.

– Кымдан сүме айтырар чоор? – деп, чолаачы муңгарай берген.

Ол түвектиг улустан дүрген-не адырлып алырын бодааш, Коңгулдай бичии уругдува кайгап көрген.

– Күжүр амытанны! Бо бажыңда башкы кижи силерге дуза кадып болур! – дигеш, хем кыдыында хензиг бажыңче айыткан. Машина диригейнип чорупкан. Коңгулдай хараганнар аразы-биле бажыңынче кулбуртун чаныпкан.

ҮШКҮ ЭГЕ

НҮ ЧОК УРУГ

Чолаачы бичии бажыңның чанынга машиназын доктаадыпкан. Манагзынып олурган. Ыт-даа ээрбээн, кижи-даа көзүлбээн. Беш минута, он минута, он беш минута, чээрби минута манаан – сураг. Казанак бажыңдан кижи үнмейн барган. Кижи-даа келбээн.

– Бээр келем, акый! – деп, чолаачы холун имней чайыптарга, школаның ажылчыны Чадагбан тергелиг аъдын ээй сопкан. Хертеш-Шилги чаңгыс-ла ол оруктап дорт кылаштап өөренип калганы ол ыйнаан, арай боорда кур чердиве чүткүдүп үнүп келген. Чоону кон- чуг кара демир доскаарны терге кырында хендир аргамчы-биле так чыпшыр шарып каан. Оюп каан аксында демир-хууң салдап турар – долдур суг узуп каан деп чүве оон-на илдең болган. Демир доскаарның кыдыгларындан ажып төгүлген суг салаагылаштыр доңгулай бергилээн, оларның ужундан черже дүжүп турар дам- дыларга хүннүң херели шондур дээрге, суузун ак-ак чинчилер тоо-быдарадыр чаштагылап тургулаанзыг-даа.

– Чүү дугайлыг чор силер, уругларым? – деп, суг дажып чораан ашак айтырган.

– Бо бажыңның ээзин сураглап келдивис. Мында кым чурттап турар ирги, билир силер бе?

– Билбес боор бе, фырыынточу Баштак-оол башкы чурттап турар. Төрелиңер бе? – деп, Чадагбан Хертеш-Шилгиниң бензин чыдындан оглааргаан чаңын шегледир бодааш, моожазын шеле тырткылаан.

– Бодум-даа суксай бердим, машинам-даа кагай берди. Сууңардан берип көрүңерем, кырган.

– Ижиңер даан, уругларым.

Бир стаканны долдур ускаш, эдертип чораан, үнү чок уруунга сунарга, оозу орту киир пактаан. Боду бир стакан сугну токкуладыр пактапкан. Кургаг хлеб чигеш, оңгап-суксааны чиде берген. Бир демир-хууң сугну машиназының хөрээндиве кудуп киирипкен. Төрелдеп келген, ол хиреде машиназын узун чорукка мунар диген дег, суггарып ап турарын Чадагбан кайгап каан.

– Бо башкы кажан келирил?

– Чогум кажан келирин билбес мен. Мээң багай казанаамга барыңар даан, уругларым! – деп, Чадагбан сагыш човай берген болгаш чүве чугаалавас бичии уругну кээргей берген.

– Силер чоруптунар, кырган. Бис бо бажыңның ээзиниң келирин ызыртыр манаар бис – деп, чолаачы чогум адын-сывын айтып бербейн, буянныг кырганны чөптээн. Чадагбан хаак кыржыыл-биле Хертеш-Шилгиниң саарындыва чырс кылган. Чүктүг терге сургуулдар столоваязынче шиглей чорувуткан.

Манаан-манаан. Сураг-сураг. Шемиден Чадаананың тараа складынче чаа бастырган ак-тараа сөөртүп турган, кылып турар ижи-ле ол. «Чадаанадан Ак-Туруг ырак эвес. Ында өскүстер школазынга бо үнү чок уругну чедирип каг» диген херээжен угбайны сактып келгеш, чүге-ле ооң аайынга кире бергени дээш бодун
чемелээр сагыштыг чолаачы боданып олурган. Хонарының аргазы чок, дүне-даа бол, төп шаңга четкен турар, оон улаштыр тараа сөөртүр. Эккелген уруун дедир Шемидиве чедире бээр дээрге, таан чаржынчыг. Чедирбес дээрге, сыр танывазы черге кижиниң төлүн канчап кааптарыл?

Чолаачы кабинадан үнгеш, эжик аксынга кылаштап келген. Шоочалаваан бажың болган. Эжиктиң шооча турар черинде – демир сенчилерниң дегжип келген ужунда кургаг будукту кагыышталдыр суп каан. Бодунуң кедип чорааны хөвеңчиг хөректээжин үнү чок уругга кедирин каан. Кезек дыңнаалаан – шимээн үнмээн. Имнежип чадаанындан ол уругга чагыг чагып шыдавайн, чүгле бажын сыйбагылап эргеледир болган.

– Бо бажыңның ээзи кел чор! – деп, Коңгулдайның үнү дыңналган. Ол кончуг мегечи чүве Баштак-оол башкыга мегезин туттурбас дигеш, хеп-хенертен белиңнедип коргутканы ол чүве бооп-тур.

– Кортпаңар. Чорбаңар. Мээң бажыңымдан шайдан ижип алгар! – деп, Куулар башкы чугаалаттычып базып олурган.

«Озалааш бажыңның ёзулуг ээзи келген. Үнү чок уруг кедилиг холда кирген. Мээң маңаа турган херээм чок» деп шуудунга киргеш, чолаачы машиназының моторун ажылдадыпкан. Машинаның дугаарын көргүспес дигени ол ыйнаан, карактарының одун кывыспайн, суурже кирип келген оруунче шиглей караш диген. Алгырар дээрге үнү бар эвес, хөвеңниг хөректээштиг уруг чуртундува халын чоруткан машинаның соондува көрбүшаан, казанак бажыңның эжииниң аксында туруп калган.

Баштак-оол Борбакович бажыңының чанынга келирге, хоруй берген дег бичии уруг турган. Таптыг-ла сес-тос хар үези, сөөккүрү дегет. Теректер бажындан бакылап
келген ам чырыынга көөрге, чоон кара чаштыг, оларының ужунда кызыл торгу эскиди баглап каан. Хөвеңниг хөректээжиниң чеңнери черде чеде берген, эргижирээм хозалаңнааш сапыктарлыг, дөртендугаарлыг хире. Холдары чең иштинде чаштына бергилээн. Ай чырыынга көөрге, хөвеңниг хөректээштиң эдээнден шокар платьениң ужу шала-була көзүлген. Өскүс уругларны Баштак-оол башкы бажыңынга хүлээп ап шаг болган. Чедирип келген ырак төрели безин чоруй баарга, кандыг-даа өскүс уруг хөөгейни бээр. Ол кыс уруг мырай хөк дивес болган. Ол күжүр куду көрүп алгаш, турза-ла турган. Ай чырыынга көөрге, ооң будунуң чанында калбак даш кырында, кежээки шалыңнар дег, борбак-борбак чаштар дүжүп тургулаан. Баштак-оол башкы интернатка сургуулдарын удудуп кааш, орай келген.

– Бо уругну кым эккеп кагды? – деп, Куулар башкы дидими комчуг кылаштап келген садыгжыдан айтырган.

– Та, башкы. Кым эккеп каанын мен кайын билир мен. Силерниң бажыңыңар эжиинден чүък машиназы халып чоруй барбады бе. Ол чорумал машинаның чолаачызында-ла ужур бар болгай аан – дээн.

Аъттыг, чадаг, машиналыг-даа кижи өскүс уруг эккелген болза ону ыяап-ла школага чедиреринге дузалажырын ол башкы көдээ Совет чери-биле база дугуржуп алган турган. Садыгжы Коңгулдай мегелепкенин башкының караанга көргүспес бодааш, ооң бажыңының чанынга кежээликтей бо чылбыртып келген. Мегелепкен чолаачызы ол казанак бажыңның чанында турза-ла турар боорга, аан чаштынып келгени ол-дур.

Баштак-оол Борбакович кадыг-берге байдалдарга таварлажып келгеш, уштунуп үне бээриниң аргазын черле тыптар экер-эрес кижи чораан. Чүве чугаалавас уругга
таваржы бергеш, арай аңгадаксай берген. Бир аъттыг кижи кудумчуну өрү алзы челзип эрткеш, хамык ыттарны хөлзедипкен. Ыттарның ээргизинден чер сириңейнип турганзыг апарган. Салгыннаарга, казанак бажың чанында теректерниң кургаан бүрүлери шулуңнадыр сымыражып тургулаан. Чанында бир бажың яндаңының аксындан кызыл чалбырааш дээрдиве согунналдыр аттыккан соонда, хоюңнадыр хөөмейлеп турганзыг хоолагылаан. Чүгле чаңгыс чаш уруг башкының чанында, кижи кежээ дег, ыыт чок турар.

– Силер менде кижилер келген деп канчап билдиңер?

– Силерниң бажыңыңар чанынга машина турду.

– Ам кай баар силер?

– Бо кежээниң хөлзээзиннии кончуг-дур. Садыг таңныылы келген бе, ону барып хынаар мен. Байырлыг, башкы! – дээш, Коңгулдай карак ажыт чорувуткан.

Куулар башкы бичии уругну коргутпазын бодап, чүгүртү көргүлээн.

Ол чаш уругнуң кеткен хевинде ооң бодунга тааржыр дугаарлыы барык чок болган.

– Кымның уруу сен? – деп айтырган.

Ол уруг карааның чажын төгер, чаңгыс сөс-даа чугаалавас төл болган.

– Канчап мында чедип келдиң?

Ол уруг танывазы кижиже көргеш, бажын халайтыпкан.

– Аваң, ачаң ады кымыл?

Уруг танывазы кижиже кортканзыг кылчаш кылынгаш, база-ла карааның чажын төге берген. Баштак-оол башкы ол чаш амытанның холундан тудуп алыр дээрге, кортук ховаган дег, былдай дүшкен. Оон башкы бажыңынче кире халааш, яблоколуг шилдиң аксын ажыткаш,
чанынга салып бээрге, шопулак безин тутпайн, чиңге салаалары-биле холдап чий берген. Хирези, тотканы-ла ол боор оң, удур көрнуп кээрге, хөлчок улуг төгерик кара карактарлыг уруг болган. Чүгле чаагында чаш кылаңнаар, чогум арын-шырайында муңгаралдың, кортканының ора-сомазы көзүлбес апарган. Баштак-оол башкы бичии-ле хоорулдур кылаштай бээрге, пөрүү-даа билдинмес, үнү чогу-даа билдинмес ол уруг чеде маңнап келгеш, ооң эдээнден так туттунуптарга, кара-кара карактарда төрелзинген шинчиниң уяралы база катап көзүлген, ол хиреде ыы-сыы көңгүс дыңналбаан. Ам канчаар, кижиниң чаш төлүн чааскаандырзын даштыгаа хондурар эвес, бажыңынче киире берген.

Ай чыраан тудум, соогу кончуг апарган.

ДӨРТКҮ ЭГЕ

АДАШКЫЛАР

Баштак-оол башкы бажыңынга кирип келгеш, керосин лампазын кыпсы кааптарга, хөвеңниг хөректээштиг уруг салааларын кыймыңнадыр бир-ле чүве имнээр болган. Үнү чок уруг-дур деп чүвени билип кааш, Куулар шала муңгараксай берген. Бо-ла чораан назынында үнү чок кижи-биле черле чугаалажып көрбээн башкы-дыр. Дүрген-не от салыпкаш, хөнекте шайын чылды каапкан. Бир шаажаңга шайны куткаш, чүнү-даа чугаалавайн тутсуп берген. Ооң соонда бир часкам тавак долдур печенье, далган, чигир, боованы салып берген. Үнү чок уруг боованы үзе соккулап чигеш, бир шаажаң изиг шайны ижипкен. Оон ол уруг дең чырыынга чыскаай салып каан номнардыва кезе кайгап-ла орар болган. Баштак-оол Борбакович чуруктуг номнар ап бээрге, база-ла
салааларын кожаңчадып имчегилээш, чуруктарны кедергей сонуургаар төл болган. Караа согур бол, кулаа дүлей бол, үнү чок бол, кайгамчык угаанныг кижилер турар-ла болгай ден бодап келгеш, бажыңынга үнү чок чаш уруг киирип алганынга Куулар башкы харын байыыргап олурган.

Бир көре кааптарга, чуруктуг чомнар ажып олурган кызы башкының ап берген номпарын хөрээндиве чыпшыр кужактааш, олура удуй берген болган. Ыглай бээринден корткаш, чүгле сапыктарын, хөвеңниг хөректээжин ужулгаш, орун кырынга чыттырып каан. Ол чыттырарда чоорган шывыычың кырынга кончуг аяар салгаш, кырындан өшкү кежи чагызы-биле шуглап каан.

Чүвени канчап билир, чер кезип өөренген төл боору база чадавас. Дангаар эртен уйгу бастырып тура халааш, бир чердиве тояап чоруп кааш, оскул-ондакка таваржыр болза, кемниг херек мээн кырымга дүжер болгай деп сезингеш, Куулар башкы эжиин так дүкчүп алган. Чаа келген солуннарны чүгүртү көргүлээш, суугуже тал дазылдарын суккулай каапкан. Кургаг дазыл оду болгаш дек өжер эвес. Баштак-оол Борбакович эпти-ле кежээликтей кылаштап келир бир кырганын манагзып шаг болган, келбейн барган. Чаңгыссырак чоруктуң чалгааранчыг үези Куулар башкыны каш-даа катап тегерип келгеш, ужур майгып шыдавайн чораан. Ол та чүден чүве, бажыңынга үнү чок уруг кирип кээрге, көксү-хөрээн янзы-бурү бодалдар долуп, хайнып турган хараалчы дег, сагыш-сеткилин доюлдура берген.

Эргижирей берген хөвеңниг чоорганны суугу чанынга дөжелдир чаткаш, шериг эзерин сыртангаш, ооргалап чыдып алган. Уйгузу келбес болган. Моон мурнунда база удувастай бээр турган, ынчап баар орта Баштак-оол башкы тура халааш интернатка чеде бээр, сургуулдарын
карактап чоруп тургаш, чыптыгыр бажыңынга чедип келир, оон шин кылдыр удуй бээр турган. Ам ооң интернатче баар харыы кайда боор, чанында сыр танывазы чаш уруг бар, ону кааптар аргазы чок. Кавайда чаш уруунче сагыш салган ие кижи дег, орун кырында чыттырып кааны танывазы кызынче ол эргелелдиг көрүп орган.

Таптыг-ла даң адар чоокта Баштак-оол Борбакович шыыладыр удуй берген. Харалаан, интернатка эртежик баар шагын Куулар башкы эрттир удупкан бооп-тур.

– Башкы, аа башкы? Кончуг кулугурларын сыртыктар-биле соккулажып турлар! – деп, Самдарак шугулдап чугаалааш, эжикти чызырадыр тырткылагылаан. – Интернатта «дайын» үнген, дүрген туруңар!

Баштак-оол тура халааш, эжикти ажыдыпкан. Самдарак кирип келгеш, аңгадай берген. Орун кырында бир кижи удуп чыдар. Суугу кыдыында хөвеңниг чоорган чадып каан.

– Чоп кончуг девидээриң ол? – деп, Баштак-оол Борбакович айтырган.

– Канчап эрттир удуп калдың? Сен чокка сургуулдар чүве тоовас чүве-дир. Дораан чоруул.

Уйгузунуң ханганы ол боор оң, орун кырынга удуп чыткан уруг база тура халып келген. Ол уругнуң шоваалаң карактарын көргеш, Самдарактың дүүреп турганы чавырлы берген.

– Дүүн интернаттан келиримге, бажыңым чанынга мындыг чаш уруг турар болду. Та кым эккеп каан чүве. Өөренир дээш келген боор, чугаалажып көрем–деп, Куулар башкы сүмелээн.

– Адың кымыл? – деп, Самдарак дүрген айтырган. Ол уруг сүртенчиг кижиден корткаш, Баштак-оол Борбаковичиниң чанынга чүгүрүп чеде бергеш, салааларын кыймыңнаткан.

– Чаңгыс-даа сөс үндүрүп чадааным төл-дүр. Чүнү канчаарыл, сүмеден берип көрем – деп, Куулар башкы дуза дилээн.

– Үннүг-баштыг кижилер-биле безин мөлдүк-калдык тургаш, үнү чок төлдү канчап эртемге өөредир боор. Бо уругну бээр эккелген кижини чоп чорудупкан сен, чазыың ол-дур. Аалындыва дедир чорудувут, оон башка сеңээ түвектиг чүве болур.

– Аалын безин билбес кижи-дир мен.

– Бо шагда колхозтуң хураганы безин им-демдектиг болгай. Аал-чурту чок чакпыыл кижи турар боор бе? Хей чүвени! Дүрген интернатче бараал – деп, Самдарак оон ыңай чүве чугаалажыр хөңнү чок апарган болгаш хөлүгүр карактарын улам соодур көргүлээн.

Кижи чымчаан кижи тывар. Ыяш чымчаан торга тывар. Үнү чок уруг Самдарактан дескелээш, Баштак-оол башкының ооргазының артынга чаштына бергеш, ол-бо талазындан бакылап турган. Ол уругнуң дүлгээзинниг төгерик кара карактарын сактырга меңги дошту безин эзилдир чиптер ышкаш оттуг-көстүг болган, ынчангаш Самдарак бичии оожургаар ужурга таварышкан. Бир ужу шалада дээр чыгаан чоон кара чажының чаагайы кижиниң кудараан хөңнүн часкарыптар, хорадаан өкпезин өжүрүптер көрүштүг болган. Самдарак дүжүнде безин көрүп чорбааны чараш уругну көрүп кааш, ам чүвүрүнүң карманындан холдарын уштупкан.

Ол үнү чок уругнуң Куулар башкыдыва сыңнып турарын көөрге, кээргенчиг-даа, кижи баары ажыдар. Ол уруг өскүс болурда үнү чок өскүс болган. Ада-иези чажында-ла мөчүп калганнар. Чоок төрелдери чаш амытанның келир үезин бодааш, өскүстер школазынче чорудупканнар. Совет чазактың ачызында караа багай
чаштар, үнү чок чаштар, өскүс чаштар кандыг-бир эртемге өөренип аар школалыг апарганын көдээ кижилер-даа билип турар дээрзин дүлгээзинниг кара карактыг, чоон чаштыг бо чаңгыс уруг безин херечилеп турган. Девин чаа кылыктанып, хыйланып турганын утту каапкаш, Самдарак чыпшылаңнап айтырган.

– Шынын чугаалап көрем, башкы, бо чүү мындыг урууңул?

– Сурас уруум-дур ийин.

– Бээр кым чорудупканы ол?

– Даай-авазы чорудупкап–деп таарыштыра каапкан.

– Авазы чүнү кылып турарыл?

– Өске өртемчейже шагда-ла чоруй барган.