ШУГУМ ЧАЗААРДА – ШЫГААР ХЕРЕК 2 часть

– Мен чоруптайн. Силер, адашкылар, мээң соомдан чедип келиңер. Урууңарны бо өскүстер школазынга база киирип аар силер ыйнаан.

«Адашкыларның» Ак-Туруг суурга кады чуртталгазы шак ынчаар эгелээн. Далаш-биле чуннуп алганнар. Үнү чок уруг боду-ла орун-дөжекти арыг-тас кылдыр эдип каапкан. Дүүн кежээ кудуп алганы термоста шайын бир стаканга куткаш, уруунга тутсуп берген. Оозунун чанынга бир тавак долдур соктаан чиңге-тарааны салып бергеш, үнүп чорувуткан. Чемненир чүве кайда боор, шокар платьелиг уруу сыр соондан үне халып келген.

– Сен бажыңга олур. Мен дораан чедип кээр мен – деп көгүдерге, оозу дам-дам сыңнып, Баштак-оол башкының холундан четтинипкеш, салдынмастай берген.

Интернатка чедип келгеннер. Оолдар өрээлинге адашкылар кирип кээрге, шала кырында куш чүглери чаптылып чыткылаар. Бир чамдык ак-ак дүктер дээвиир адаанда, кодан-таваа дег, аласталдыр ужугуп чоргулаар.
Оруннар эттинмээн. Чангыс-даа сургуул көзүлбес.

– Тургулаңар, оолдар! – деп, Баштак-оол Борбакович эртениң-не командылаар чаңын катаптай каапкан.

Оруннар адаандан оолдар соңнуг-мурнуг тургулап келгилээн. Холдарында сыртыктар туткулап алгылаан. Чангыс эртен кижизидикчи башкызы бичии када келбейн баарга, Дургун-оол биле Кертикпен өөрүн баштап алгаш, өрээл иштинге сыртыктар-биле соккулажып, «чаа-дайын» үндүрүп турганнар-дыр.

– Бис бөгүн өөренмес бис! – деп, Кертикпен өөрүнче көрүп алгырган. Оон аайынга кирер кижи тывылбайн барган. Чок болза башкызын көргеш, томаарый бергеннер боор оң.

– Самдарак башкы чорду бе? – деп, Баштак-оол башкы чүнү-даа дыңнаваан кижи бооп кезүлген.

– Келирин келгеш, дораан чорупкан! – деп, Кертикпен дидим шырай кирип харыылаан.

– Ол олчаан бистин өрээлдиве баш бакылаваан – деп, Дургун-оол эжинин харыызынга улашкан.

– Силерге баар диген кижи – депкеш, Кертикпенниң үнү сиригейни берген. Баштак-оол Борбакович чүвениң аянын билип каапкан болгаш Самдарактың мегелепкенин дораан эскерип каан.

– Оруннарыңар эткилеңер, оолдар! – деп, чөптей аарак Куулар башкы чугаалаарга, хамык оолдар шаараңайны-ла берген.

Өскүстер аразында кандыг кижини чок дээр боор ону. Чөпшүлү-даа бар-ла, чөрүүзү-даа бар-ла. Бөлүк оолдар чурум хажыда берген болза, ону анаа каап болбазы илдең. Хүннүң чурумун бичии өскертип-даа тургаш, бир таарымчалыг аргазын тывар. Бо сургуулдарны бертен озалдаанынга сылдаглааш, дүъшке чедир чемгербес
болза, даарта мырыңай кичээлдевейн барып болурун башкы эндевээн.

– Дүрген чунгулаңар, эзирлер! Бөгүн мен силерниң-биле кады бир чер баар дээн кижи мен. Кичээл тенери билек, дүштеки чем соонда. Эртенги чем соор четти, дүргедеңер! – деп, Куулар башкы далаштырган. Башкызы-биле кады бир чер баары сургуулдарга бир шөлээн оюн ышкаш сагындырып келген.

– Мээң шериглерим, мээң соомдан үнгүлеңер! – дээш, Кертикпен эжиктен үне халыырга, бир бөлүк оолдар улаштыр шуужупкан.

– Мээң шериглерим, мени мурнап үнгүлеңер! – деп, Дургун-оол командылай кааптарга, бир бөлүк оолдар ак-ак аржыылдарын моюннарынга ораагылапкаш, диш- чуурун, щётказын, чунар саваңын тус-тус аспактагылапкаш, шууштур үне халышканнар.

Дургун-оол соңнап үнгеш, башкызының эдертип эккелген бичии кызының чоон кара чажының ужундан туткаш, долгандыр кылаштагылаан. Дөңмээнден уруг так кужактаныптарга, тендирий берген, кайгал оолак ол үнү чок уругнуң чажының ужундан ийи холдап сегирип алган, салыр-даа хире чок болган. Та тенектенип турар оол, та ол уругга чассып турар оол. Баштак-оол башкы өөрүнден астыгып чыдын калган оолдуң хөрээнден кужактаптарга, хеп-хенертен ушта чүткээш, үне халып чоруй барган. Куулар башкы пиджагының эдээнден туттунуп турган үнү чок уругну бо душта база-ла дыка кээргээн.

Үнү чок уругну Куулар башкы бажыңынга беш хондур азыраан. «Четтинишкен адашкылар» деп дамчыыр чугаа садыгга-даа, школага-даа, клубка-даа, конторага- даа бо-ла дыңналыр.

Өске кижилерниң ажы-төлүн школага киирерин, эртемге
өөредирин суртаалдап турар, ол хиреде бодунуң чаңгыс уруун кайнаар-даа чорутпас, чүге-даа өөретпес чиктиг чаңныг башкы дээн чугаа-соот Баштак-оол Борбаковичиниң сеткилинге анчыг болбас аргажок. Шай ижип оргаш безин ол хей чулчуруушкуннуң дугайын бодап кээрге, холу салдына бээр, карактары караңгылап кээр, бирде шугулдай бээр.

Адашкылар интернаттан орайтадыр чанып келгеннер. Бажың эжиинде Монгуш Черзи ногаан сакпың тудуп алган, оларның кээрин манап олурган. Башкының бараанын көрүп кааш, кырган шевер олурган черинден чиик-адак тура халаан. Куулар башкы-биле хол тутчуп мендилешкен. Ол кырган улуг-даа, биче-даа назылыг кижилерни бир дөмей хүндүлээр болгаш чоон кара чаштыг бичии уругнуң чаагындан ошкап каан.

– Чоп сураг бардың? Че, бажыңче кирээлиңер! – деп, Куулар башкы чалаан.

– Кедээр дагда бир аалга чордум. Өг ыяжы чазап берген кижи мен. Ооң өртээн негеп ап чордум. Меңээ шаңнал кылдыр бир ирт база берди. Дөгерип алдым, силерге ынчангаш быдаалыг, эъттиг мүн эккелдим – деп, таныш шевери чугааланып чоруй, казанак бажыңче кирип келген.

Керосин лампазы арай бүлүргей-даа бол, шору чырыдып турган. Ногаан сакпыңны стол кырынга башкы салыпкан. Аксын ажыдыптарга, чык долу болган. Төш, долганчык, ээгилер, хан... Уруунга бүүрек ап берген. Адашкылар чула чемненип алганнар. Монгуш Черзи бир папиросту төндүр тыртыпкаш, чоруур дей берген.

– Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан. Сээң бо кызың кедизинде баргаш, кончуг шевер болур кижи-дир. Мен мооң кылган ажылын та көөр мен, та көрбес мен. Назыным улгаткан болгай. Бо кыдыраашта
чогушкан ыттар, дешкилешкен кулуннар, шаашкактаан молдургалар, үскүлешкен анайлар чуруп каанының онзазын көрем! – деп, хоочун шевер йөрээлдиг чүве чугаалаан. Үнү чок уругнуң ойнап чуругулаан чуруктарын көргеш, ол суурнуң алдарлыг шевери шак ынчаар мактаптарын Куулар башкы дүшке безин какпайн тургаш, харын кайгай берген. Монгуш Черзи көк кыдырааштарның арыннарын ашкылап, янзы-бүрү өңнүг карандаштар-биле чаш холдуң шыйбактап чураан чуруктарын чаптагылап, карактарын сыгдыйтыр хүлүмзүрээн. Оон ол уруг-биле кожалаштыр туруп алгаш, бичии чурукчунуң бажын суйбагылап эргелеткен.

– Мээң уруум эвес-тир. Бир кижиниң эккеп каан уруу-дур. Менден чарылбас апарган төл-дүр. Хөөкүйнүн үнү чок. Үннүг турган болза, бодумнуң башкылап турар школамга киирип алгай эртик мен. Ам артында кежээзин канчаар ону. Бажың иштин ширбиир, чээрген чыып эккээр, орун-дөжек эдер, шала чуур, аяк-сава чуур. Кажар угаанныг кижи болгай сен, чүнү канчаарыл, сүмелеп көрем – дээн.

– Мен азыранды кижи мен. Кады төрээн-даа чүвелерим бар. Кады азыраан-даа чүвелерим бар. Кижиниң кижи болуру берге. Мени кандыг бергелерни көрбеди дээр ону. Музейге чораан мен. Кызыл хоорайның төп кудумчузунда турар бажың болгай. Ол музейниң турар кудумчузунда үнү-чоктар болгаш дүлейлер ышколазы бар, ынаар чедирип каг! – деп, Монгуш Черзи угаадып сүмелээш, үнүп чоруй барган. Адашкылар салым-чолдун аайы-биле чарлыр ужурга таварлажы берген.

Куулар башкы үнү чок уругну бодунуң орнунга чыттырып каан. Баштак-оол Борбакович аар кажыыдалга таварышкан авай дег, дайын шөлүнге безин муңгаравайн чораан боду дыка сырынналып хонган.

БЕШКИ ЭГЕ

САРЫГ СУМКАЛЫГ УРУГ

Кызыл чоктаар дээш, Куулар башкы түр када орнунга арттырып каар кижи сураглап турган.

– Дужаал бижээш чоор мен. Ийи бодуңар дугуржуп алыңар. Орнуңга Самдаракты тургузуп кааш, чорууң бүдүрүп ал! – деп, өскүстер школазының директору чогум адын адаар хөңнү чогу бир башкының чугаазын сактыр турган.

Самдарак дескелеп туруп берген. Куулар башкының бажыңының чанынга кээп-кээп, дедир чоруй баар турган. Самдарактың шолук бодалы мындыг: үнү чок уругну кайнаар-даа чоруткан херээ чок, харын ооң өзүп-доругарын манаар, ооң соонда херек өске, көргей аан.

Адашкылар кинолап чорааш, чанып олурда, Самдарак орук дозуп чедип келгеш, тадыладыр каттыргылаан.

– Силер шынап-ла Кызыл чоруур силер бе?

– Чугааладым чоп. Мен чүвени чаңгыс чугаалаар, катаптаар хөңнүм чок кижи мен. Мени кончуг-ла кызадыңар аа!

– Ол чүү дээриңер ол, башкы? Үнү чок урууңарны бодуңардан ыраткаш чоор силер, ол харын хире шаа-биле дузазын көргүзүптер апарган кижи ышкажыл.

– Мен хүннүң ажыын бодавас, кедизин бодаар кижи мен. Чаш амытан-дыр, эртем-сургуулга өөренип алзын. Шаптык болбаңар.

– Хаван чемгерер шагым келди – диген соонда, Самдарак ийи холун чүвүрүнүң карманынче суккулапкаш, ыңай болган. Шынап-ла Самдарактың хериминиң иштинден азырал хаваннарның киргирешкен үнү дыңналган.

«Самдарак кажарлап турар. Самдарак кажан-даа хаваннар чемгербейн турар. Он беш оолдуг кыс хаванны каданы чемгерип турар. Самдарак чүнүң ужурундан оруум дозуп келди? Дузалаар дээн кижи болза, мээң орнумга дежурныйлап ажылдаай. Самдарак чоп мээң чанымда келди бо?» деп доңгун бодал башкыны дүүреди берген.

Адашкылар бажыңынга кирип келгеннер. Удаваанда Монгуш Черзи бо чедип келген. Баштак-оол бир-ле чүведен ажынган янзылыг болган. Кара чемоданының аксын ажыткаш, оон сарыг сумказын уштуп алган. Ооң иштинге чораан орден, медальдарын, дайынга киржип чораанының дугайында документилерни бир черже аайлай салгылааш, ак пөс-биле так ораап олурар болган. Монгуш Черзидиве бир кылчаш кылынган, үнү чок уруунга садып берген карандаш, кыдырааш аймаан сарыг сумкаже суккулап орган. Сарыг сумка дөртее берген. Кара карандаш-биле сарыг сумканың иштии талазынга бир-ле чүвени базып-базып бижип каан.

– Чүнү шыйбактап кагдың, кыйгырып көрем, башкы? – деп, Монгуш Черзи сонуургаан.

– Бо сарыг сумка болган болза, Төрээн чурт дээш эки турачы бооп дайылдажып чораан Куулар Баштак-оолдуң эди-дир. Мени кончуг адазынган «черлик кызымга» белээм-дир. Эдилеп каг.

Бурун Тываның чаңчылы болза кырган ашак шын оранынче аъттаныр деп баргаш, бодунуң оглунга чагыг сөзүн бээр болгай. Куулар башкының демги уругга бодунуң кымга-даа тудуспас эдин бергеш, шыңгыы чагыгны берген ужуру чүл? Ол фронтучу дайынчының өлүрүнүң дугайында чүве чугаалап органын черле дыңнаваан шевер, ооң бир-ле уткалыг домаан дыңнааш, арай кор- гуксай берген. «Ханылаарга, хары кижи эки» дижир
болгай. Бодунуң ыдыктыг бодалын хары кижиниң төлүңге бижип берген эки турачы-дыр ийин деп бодап кээрге, чөп-даа болгу дег.

– Кызыл чоруур силер бе?

– Чорааным ол. Ам даарта чоруур мен. Орнумга түр када ажылдадыр кижи тып чадааш, хилинчектени бердим. Дөмей-ле чоруур мен. Сургуулдар та онча-четче турзуннар, та тарап чанзыннар! – деп, Баштак-оол Борбакович өжегээр шириин чугаалаан. Бодунуң иштинде бодалы болза, сургуулдарны каап болбас. Орнунга кижи-ле тывылза, чүгле ынчан оларны каап болур. Ол башкының ырадыр чоруптарын билип кагза, чер-черден келген сургуулдар тоо-быдарадыр чоруп бээр. Улуг назылыг кижи боорга, Монгуш Черзини түретпес бодаан болгаш бодунуң даржылып турганын алдарлыг шеверден кызыдыр чажырган.

– Мен силерниң орнуңарга артып-ла калгай мен. Чаңгыс-даа сургуул өскээр чорутпас мен. Силер Кызылче чоруптуңар. Мээн музейге бердирер чүвем бар, ап аар силер бе?

– Чүл ол ынчаш?

– Хадың дазылындан кылгылаан бугалар-дыр ийин.

– Кымга бээр мен?

– Музей улузу мени таныыр. Чедире-ле берзиңзе, хүлээп алыр кижи тыпты бээр. Аартыктавайн көр.

– Өртек-үнези чүү боор чүвел?

– Кылган ажылымның өртээн бодум доктаатпас кижи мен. Шаңналын берзе, четтирер-ле, бербейн барза, чүнү-даа негевес мен.

– Кылган ажыл черле чажыңныг болур болгай.

– Чоннуң төөгүзүн шыгжаан аптараже-ле кирип турза, меңээ шаннал-хавыяа ол ыйнаан. Чүвени канчап билир,
бир шагда бо уруг-даа мээң адым-сывым сактыр чадавас.

Кыска чугаа доозулгам. Монгуш Черзи биле Баштак-оол башкы дугуржуп апкан. Шеверниң берген ийи ыяш бугаларын хирээнди дыгаан пөс хапка камныг суп алган. Ам чоруурунга белен болган.

Кежиг аксынга машина дозар дигеш, адашкылар даң бажында келгеннер. Кызылдыва баар машиналар шуужуп-ла турар, ол хиреде чаңгыс-даа машина доктааваан. Машина кел чыдырга-ла, Баштак-оол башкы холун көдүрерге, бичии кызы база холун көдүрүп турар апарган.

Шала кежээликтей кыдыын долгандыр кажаалап каан хааржааның иштинде инектер сөөртүп алган кедергей улуг машина келген. Кежиг аксынга келгеш, чолаачызы дүже халааш, суг узуп эгелээн.

– Бисти Кызылга чедирип көрем, дуңмам?

– Мээң пульманым кырынга чорумал кижи олуруп болбас.

– Өршээп көргер, дуңмам.

– Автобустан доскаш, олуруптуңар.

– Бир автобус бистиң чанывыска доктаавайн, эрте берди, дуңмам. Быгыннарында «Кызыл – Барун» деп бижип каан чорду.

– Чадаананың автовокзал чаны-биле эртип чыдырымда, беш сургуул оол оруум досту. Чаңгызын-даа ап шыдавадым. Мээң чорумалдар ап чоруурумну контролер көөр болза, мээң чолаачылаар эргемни казыыр болгай.

– Күжүр оглум. Бо уругнуң иези Кызыл эмчизинде кестирген. Салгадап турар. Уруум көрүп ап көрейн деп телеграмма чоруткан. Өршээп көр дей каапкаш, «думчукка тулганда ам канчаар боор, алды арга херек-тир» деп боданган.

– Инектер аразынга олуруп алыңар. Кызыл чоогунга чедиргеш, орук кыдыынга дүжүрүп каар мен. Автобус доктаар чер чоогунга чедирер мен. Кичээнип чоргар. Үзер шарыларга үстүрүп кааптыңар.

– Тыва кижи мал аразынга өскен чүвең ыйнаан моң. Бисти кайын инектер басты бээр. Дүне када бисти кайын хынакчылар хынай бээр – дигеш, Куулар башкы амырай берген. Чолаачының чанында эмиг эмер чаш уруглуг бир кадай база олурар болган. Адашкылар холдарындан четтинчип алгаш, инектер аразынга сыңны бергеннер. Пульман кежиглеп кежерге, Чаа-Хөлдүң суу кургаг эриктерже үндүр чалгыгылай бергилээн. Үнү чок уруг хоргадап турганы казанак бажыңының бараанын көргеш, холун-даа чайгылаан.

Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунда турар үш каът бажыңның эжиин адашкылар ажыдып кирген. Баштайгы кичээлдиң коңгазы кыңгырткайндыр эдип турган. Херим иштинге хөлзеп турган сургуулдар адашкыларның чаны-биле кире халыгылааш, шип-ле шимээн баар болганнар. Айтыртынып чорааш, директорнуң кабинединге Куулар башкы үнү чок уруу-биле кады кирип келген. Мендилежирин меидилешкеш, чугаалаар дээн чүвезин уттупкан. Куулар башкыны хүрең сандай кырынга саададыпкан. Үнү чок уруу та корткан, та элдепсинген, чанында турза-ла турар болган.

– Мени танып ор силер бе? – деп, шилдиг карактыг, бажының дүгү шокарартыр агарып кел чоруур, мөге шырайлыг, хилиң кара костюмнуг, ак хөйлеңиниң хөрээнде кара галстугу кончуг тода көстүр, бежен хар ажа берген эр каттырымзап чаңнаар болган.

– Чок! – депкеш, Баштак-оол аайын тыппайн барган.

– Орта чоор бе? Аъттыг шериг сургуулунга кады
турган ышкажыгай бис. Боодалга сургуулунга тергин-деп турдуңар чоп?

– Уткан-дыр мен.

– Бопук-оол-дур мен, сактып ор силер бе?

– Танывас боор бе! Кажан-чежен көстүктенипкениңер ол? Чадаг чарышка кончуг кижи болгай силер. Кымга-даа четтирбес турдуңар. Ам семизиңер дендеп калып-тыр! – деп, Куулар башкы чугаалап бар чорда, демги директор кара дошканы базыптарга, кыңгыргайны берген. Сүртенчиг апарган.

– Чүү дугайлыг чор силер?

– Бистиң өскүстер школазынга бир үнү чок уруг азып келген. Ону силерге чедирип келдим.

– Көдээ Советтиң берген шынзылгазы бар бе? – деп, бодунуң албан-хүлээлгезин сагып, директор айтырыг салган. Куулар башкы девидей бергеш, хамык кармактарын төдүзүн үжеп чиндээш, дери төктү берген. Оон сапыының хончузун дургаар холун суккулаар-даа болган.

– Көдээ Советтиң шынзылгазы-даа канчаар, боду билзин. Мен ол Советтиң даргазы-биле телефоннажып-даа бол, харылзажыпкай мен аан. Кол-ла документ – эккелген урууңарның төрүттүнгениниң дугайында херечилел биске чугула херек – деп оожуктуруп чугаалааш, база катап кара дошканы кыңгырадыр этси каавыткан.

– Борис Кыргысович! – деп, чиңге үн үнзе-ле, секретарь уруг кире халып келгеш, айтыышкын бээрин манап турган.

– Бо болза ырак черден келген улус-тур. База бир өөреникчи келген. Ам дораан бо уругнуң даңзызын кыла каавыт. – Секретарь уруг үне халааш, бир кылын папка тудуп алган көстүп кээп-тир.

Баштак-оол Борбакович база катап хамык кармактарын
дүвүн дүндере чиндээн. Чок чүве тыптыр боор бе. Куулар башкы дөмей директорнуң арнындыва көре каапкан, оон изиг буска бузурнуктур албыккан чүве дег, ооң арны-бажы суг дер апарган. Үнү чок уруг холда тудуп турганы сарыг сумказының аксын ажыткаш, шокар аржыыл ушта соккаш, оозу-биле адазынган башкызының дерин чодуп берген. Куулар башкының мөгүдексеп турарын Борис Кыргысович эскерип кааш, соңгаже көрнү берген. Бопук-оол директор – хоочун коммунист. Кандыг-даа ажылче чорударга, ол черле чажам дивейн чораан. Коммунистиң бир ыдыктыг хүлээлгези – дуза дилээн кижиниң сеткилин черле хомудадып болбазы деп ол билип чораан. Шериг сургуулунга кады чораан эжин он беш чыл эрткенде бир чаңгыс катап көргеш, бужургандырыпкан ышкаш болган. Борис Кыргысович чоржак баштыг даңзазынга таакпы тиккеш, оозун кывыспайн-даа кара соруулун соруп каап олурган.

– Дайынның уржуу-дур. Немецтерниң бомбазы чаным орта чазылган, ол олчаан угааным уттуучал апарган. Атакаже мурнай маңнап бар чорааш, бир миннип кээримге, шериг эмчизинде чыдар болган мен. Бажым кемдээн. Бо уругнуң төрүттүнгениниң херечилелин та кайнаар чидир шыгжаптым ыйнаан. Тыппас-тыр мен. Бис-даа силерге шаптык катпаалы – чоруптаалы! – деп эгенген янзылыг чугаалааш, Куулар башкы үнү чок уруунуң холундан сегирип алган.

Үнүп бар чыткан Куулар башкының билээнден сегирип алгаш, Борис Кыргысович ам-на кедергей оожум чугаалаан.

– Бо черниң улуг даргазы мен-дир мен. Үнү-чоктар школазының директору кылдыр мен бодумну бодум томуйлап албаан мен. Мени бо ажылдыва нам, чазак чоруткан
чүве. Кылыр ажылдың деги херек. Чиир эътиң чаглыы херек! – деп, Бопук-оол директор ылавылаан.

Секретарь уругнуң айтырыглар салыры директордан артык шыңгыы болгаш шириин кылдыр сагындырган. Ол ынчаш боду даап айтырыг салбаан, парлап каан одуругларны чүгүртү номчуур болган. «Чакпыыл» уругнуң чүү деп черге, кандыг чылдың кайы айның каштың хүнүнде төрүттүнгенин Куулар башкы кайын билир, ол бүгү айтырыгларны даап бодап харыылагылапкан. Бир чүүлүнде, өскүс сургуулдарынче сагыш салгаш, ийи чүүлүнде, үнү чок уругну ёзулуг тааржыр черинге тургузуп каар дигеш, башкы шуудун-на харай берген.

– Ады, адазының ады, фамилиязы? – доң чаңгыс айтырыгны мегелээр аргажок боорга, чүъктүң аарын бодунче чая тыртып алган.

– Куулар Черлик-кыс Баштак-ооловна! – «Бо уруг кандыг-даа болур болза, ооң харыысалгазын бодум эдилээй мен аан. Мен бичии чорумда, думчуум аксын авам чодуп берип чораан. Мен директорнуң кабинединге изиргени бергеш, дериде бээримге, мээң деримни бо өскүс уруг чодуп берип турду ышкажыл! Кижи багы кижи болур, мал багы мал болур. Чаш кижиниң кежик көөр салымы турар ыйнаан» – деп, Куулар башкы шак ынчаар бодагылааш, кадыынга кире берген.

– Па-па даадым! Бо уруг силерниң урууңар ышкажыл, күжүрүм. Силерни мен ам-даа бот-бозун чоруур деп бодаан-на болгай мен. Чандыр билип чораан-дыр мен оо! Бир кыс уруглуг ышкажыңаржыл! – депкеш, Борис Кыргысович чазык-чаагай хүлүмзүрүй кааптарга, бүргег кудай аязып келгензиг апарган.

– Чалыы тенек чоруур шаамда чаңгыс дүннүң бачыдын-даа кылдым ыйнаан. «Сурас» уруум-дур ийин. Бо уругнуң авазы бир кижээ барып алган. Оозу мээң
чаңгыс төлүмну көрбестей бээрге, мендиве чорудупкан чүве боор ийин оң – деп, Куулар башкы директорнуң хоюг сөзүнден сеткили чырыш кынган. Эккелген уруундан чарлыр хөңнү чок апаргаш, Баштак-оол Борбакович оозунуң холчугажындап сегирип алган.

– Меңээ сарыг сумкаң берем! – деп, Борис Кыргысович баштактанып чугаалааш, чүктээр хөм баандан тудуп алган. Үнү чок уруг сарыг сумказын доп-дораан директорнуң холундан ушта тыртып алгаш, Куулар башкының мурнунга туруп алган. Ойнааракты чассыдып эргеледири дег, сарыг сумказын Черлик-кыс ийи холдан хөрээндиве чыпшыр кужактапкаш, телефоннуг столдува кайгап турган.

– Бо уруг менден чарлыр хөңнү чогул, дедир алгаш чорууйн! – деп, Куулар башкы чанны берген.

– Эр кижи чаңгыс шиитпирлиг болур болгай. Урууңар тос хар чеде берген-дир. Бир класстан эгелеп өөредир бис. Бөгүн дораан чунар-бажыңга чундургаш, бистиң школаның кедер хевин кедирер бис. Чүгле сарыг сумказынга хол дегбес бис, хирези силерниң эдилеп чораан эдиңер ышкажыл але?

– Мен берген мен. Силерниң школаңар дооскуже бо сарыг сумказың эдилеп чораай аан – деп чоруй, Куулар башкы чанында турган уруунуң чоон кара чажын эргеледип суйбагылаан.

– Бо кежээ бистиң бажыңывыска келир силер бе?

– Ам дораан чоруур мен. Чүгле төп музейге кире дүжер мен.

– Чүге?

– Бистиң суурнуң шевери кырган хадың дазылындан кылган бугаларын бердирген чүве, оларны дужаап берипкеш, чорумал машинага олурупкай мен аан – деп, Куулар далашкан аянныг апарган.

– Сагышсырап турар урууңарже, чайлыг өйүңерде кээп-ле тургай силер! – деп, Борис Кыргысович шала муңгараксап турган кижиниң хөңнун чазамыктан, чагыын берген.

– Кээп турар мен! -дээш, Куулар башкының арны кызыксай берген...

Черлик-кысты үнү-чоктар школазынга киирип каар дээш канчаар арга-хорга хереглеп кызып-кылайып чораанын Борис Кыргысовичиге төөгүүр бодааш, соксап каан. Сандан ыяштыг эжиктен үнгеш, ол школага дек келбезин Куулар башкы билип турган. Соңга шилин өттүр көөрге, сарыг-сарыг терек бүрүлерин салгын бөөлдегилеп-бөөлдегилеп, бир-ле чердиве сывырып чорудуп турган. Телефон чагызының сывырындак демири, чаш уруг ыглааны дег, чүректи шимиредир эдип турганы дыңналыр. Соңга караа караңгылай келген. Бодунуң сагыжы база караңгылап келген. Соңга шилин өттүр база катап көөрге, ак хары чаап эгелей берген. Баштай секретарь уруг-биле, ооң соонда Борис Кыргысович-биле хол тутчуп байырлашкан. База катап соңгаже көрген ак хары саарылдыр бадып турган. Черлик-кысты чуртталганың ак оруунче киирип каан мен деп бодап кээрге, хөрээниң иштин өйүп турар кударалы тайлып турганзыг апарган.

– Урууңарны тускай эртемге өөредип каар бис. Чапсар болур четти! – деп, Борис Кыргысович тода болгаш билдингири кончуг чугаалаан.

– Аар балыглаткан кижи мен. Чыргалыг балыым кедерезе, хенертен чорта бээр чадавас мен, дыңнаалап орар силер! Чүвени канчап билир, чаңгыс уруум дымаалай берзе, мендиве дүрген дыңнадыр силер! – деп үнү сириңейнип чугаалааш, Куулар башкы үнү чок кызының хаваандан ошкап кааш, дүргени дегет чорупкан.

АЛДЫГЫ ЭГЕ

ТАРААМ ТУРДА ТОДУГ-ЛА МЕН

Баштак-оол Борбакович кел сал-ла интернатта барган. Ылавылап айтырарга, Самдарак чаңгыс-даа кежээ сургуулдар аразынга көзүлбээн болган. Кежээниң-не Монгуш Черзи кээп турган. Ийи хонук ынчаар эрткен. Кым-даа чанаттаваан. Сургуулдары онча-менди боорга, Баштак-оол оожургай берген. Самдарактын база катап мегелеп каанын истээр чай-шөлээн кайда боор. Оон сеткилин дүүреткен чүве болза, чоруптарда хар чок турган сууру чедип кээрге, ак харны энчектенипкен болган. Чогум айыыл кайын ында боор ийик: оттулар ыяшты чайын сургуулдары-биле кады белеткеп алган-на болгай.

Халаптыг чүве – колхозтуң беш чүс га кестинмээн тараазының харга бастырыпканы. Ак-Туруг суурнун хоочун чурттакчылары, оларның аразында сезен чеди харлыг тоолчу ирей безин бо черге ындыг эрте хар дүшкенин сагынмас болган.

Тараа чок болза талаар дээрзин Баштак-оол тергиин эки билир. Хлеб тогланчызын безин черже төкпес чаңныг башкы болгай. Ооң бажыңынга кире бээрге, стол кырында чүгле номнар чыдар. Бир чамдык кижилер ону «хлеб шоолуг чивес, чүгле шай-биле орар кижи» деп соора угаап турган. Хлебтиң ыдыктыг күштүүн Баштак- оол дайылдажып чорааш, дыка хандыр билген болгаш хлеб-биле хаван, инек чемгерер кижилерни көөр хөңнү чок турган.

Анай кара чажындан Баштак-оол ай-бес казып чип чораан. Арбай далганындан аңгыда өремелиг соктаан чиңге-тарааны кончуг амданнанып чиир. Оон ыңай көже быдааны дыка ижиксээр. Диштери чарт болганындан
ындыг ыйнаан, каржаңны кыжырадыр дайнап чиир. Тыва чемден оон колдуг чип өскен чеми ол-ла-дыр. Ынчаарга, кажан, каяа орус хлебти Баштак-оол баштай көргенил? Таптыг-ла ала-хар турда, үш оол инек кадарып чораан. Алдыы чайлаг. Харны хат хадып каапкан. Оялыкта хек-даваны үнүп келген. Чоога иштинде хөртүк чиндирээрген. Оруктун ол-бо талазында мортуктар. Өргелер чарышкылаар. Хураган-булут чингир көк дээрлеп чиге бурунгаар шуужуп-ла турар, тоткан инектер оларны топтуг ожаавайн, карактарын шимгилеп каап, кегженип чыткан. Частың чылыг дүъжүнде алдыыртан ийи аъттыг кижи көстүп келгеш, инектер чыткан черге дүшкеннер. Аъттарын көстеп салгылааш, кара таалыңны дүжүрген, оон ак хапты ужулгаш, борбак сарыг хлебти диле-диле кезе бергеннер.

Ийи кижи ол оолдарны кыйгырарга, Баштак-оол эдертип чораан дуңмаларын доктаадыпкан. Хирези орус идик-хептиг улус көрүп чораан эвес, коргуп турду ыйнаан. Ийи аъттыг кижи чемненип, таакпылап алгаш, Хөндергейниң Хандагайтыже ажар артын углай чортуп чорупкан. Оларның барааны ырай бээрге, үш оол солунда делгеп каан чүвеже салчып-ла кааннар. Баштак-оол мурнап келген. Үш борбак хлеб, алды борбак ак чигир, бир папирос хавы чыткан. Ол борбак хлебти базарга, эдер-хааржак ышкаш, бирде чыырлып кээр, бирде хере тептер болган. Бижек-биле кезип каан черин көөрге, ары өөнге дөмейзимээр оңгак үттерлиг болгулаан. Дуңмалары акызының холунуң аайы-биле бирде чоокшулап, бирде аткаарлап турганнар. «Думчук чарып үлежип алганнар». Баштай Баштак-оол борбак хлебти чыттагылап чоруй чип алган. Ийи оол база-ла онаг кескиндилерин чооглапкан. Чигирлерни адыштагылап алгылаан. Папирос хавын ажыдыптарга: «Бо кончуг хүр ашкан инектердир…»
Оон ыңай Баштак-оол номчувайн барган. Ол чигир чиртинген. Час шагда-ла эрткен. Демги борбак хлеб шагда-ла боостааже ажа берген, ынчалза-даа орус хлеб биле танышкан чазы Баштак-оолдун сагыш-сеткилинге кажан-кезээде уттундурбас бооп арткан. Ол олчаан чингир көк дээринде шокар булуттарлыг час көрген санында база бир эки чемни көргенин –орус хлебти амзаанын Баштак-оол сактып келир апарган.