МЭЭҢ СЕНДЕН ЧАЖЫРАР ЧҮВЕМ ЧОК

Монгуш Черзиниң садып бергени чер бажыңга, Кызылдың Май бир аттыг хайым кудумчузунга, Дургун-оол аныяк кадайы Черлик-кыс биле кады чурттай берген.

«Кижиден кижи дора эвес» деп чүве ол-дур. Ол ийинин өгленириниң мурнунда кандыг хоп-кочу турбады дээр. Бнр чамдык кижилер үнү чок уругнун ажы-төлү база унү чок болур-ла ыйнаан дижип турган. Бир чамдык кижилер бирээзи уннүг, бирзззи үнү чок ийи тенек бир чыл чурттааш, ийи башка чарлы бээр деп хүрүмнээннер.

Чүвениң алыс дөзүн Монгуш Черзи хандыр билген. Бир чүүлүнде, хоочун шевер Дургун-оолду бодунуң чанынга доктаадып, ооң уран-шеверин чоннуң караанга илередир база бодунуң дуржулгазын аңаа дамчыдып бээр бодаан. Ийи чүүлүнде, ооң бажыңынга Дургун-оол биле Черлик-кыс эң баштай кирип кээрге, оларның хапылажып танышканын хоочун шевер дораан эскерип каан, ынчангаш бир черге кады чурттай бээрин бүдүү күзей берген. Үш чүүлүнде, сагыш-сеткили тааржыр ийи кижи өг-бүле тудуп чаңгыс черге олуржуп аар болза, доора-хээре будулбас, харын эки деп чөпсүнүп каан. Дөрт чүүлүнде, Кызыл хоорай чагыргазындан чурттаар бажың алыры – бети дээрге он чыл манаар, ынчангаш таныыры орус ашактан чиик өртек-биле садып алган ыяш бажыңын оларга баш удур айтып берипкен – оларны чанынга чурттадып аарының аргазы ол болган. Шынап-ла, Дургун-оол биле Черлик-кыс бир катап келгеш, Монгуш Черзиге бадылажып алгап херечилел көргүскен. Ам канчаар дээр, хөөкүй кырган бижик билир эвес, бадылашканының херечилелин чүүлдүгзүнүп тудуп сыйбагылааш, хаваанга чалбарып дегзипкен:

– Оюн оя чурттаар силер! - деп, алгап-йөрээп каан. Дургун-оол биле Черлик-кыс өг-бүле тудуп эгелээни ол- ла-дыр.

Черлик-кыс даараныр черге шуудап ажылдай берген. Дургун-оол таарымчалыг ажыл тыппайн, бир-бир черлер кезип шаг болган.

– Буга-сумун кастырар черге бардым. Мени баштап ажылга книрип алыр деп даргазы кижи аазап турган чүве. Хүлээп албады.

– Дээди сургуул дооскан дипломуң бар бе? - Кол айтырар чувези ол болду. Үнүп келдим. Каяа ажылдаза экил, сүмелеп корем! - деп, бир катап Дургун-оол муңгараан янзылыг чедип келген.

Ыяш заводунга кирип ал. Бо шагда кандыг-даа ажыл кылырга, ажык-шалыңы дөмей чоор. Ооң кадында ыяш-даштан чүве чазаныр ажылың черле каап болбас сен, чаңгыс чагыым ол. Мээң изим истээр сен. Мээң шеверим алыр сен. Сонуургаан чүвеңни менден айтырып ап турар сен. Бо шагда улус эникти безин самнап турар кылдыр өөредип каар-дыр. Мөңгүн-Тайганың сарлыын безин цирк черинде оюн-тоглаа көргүзер кылдыр өөредип каан дээр-дир. Сен кымдан-даа, чүден-даа дора эвес сен. Сени шевер холдуг кижи деп билир мен. Мээң кончуг кедилиг өөреникчим сен. Кедизинде баргаш, мени чоктатпас сен! Хол аралап мал-магандан чазап-сиилбип тур – дээш, Монгуш Черзи шыгжап чыткан чонар-дажындан үш кезекти ап берген.

Дургун-оолдуң хоочун шеверге ужурашканы – ооң ыяш заводунга турумчуп ажылдаарынга база чай кадында ыяш-даштан чүве сиилбип чазанырынга элээп таарымчалыг арганы берген. Среда хүнү турган. Ажылын доозупкаш, оглунуң турар яслизинге келген. Ол ясли өскүс чаштарны ийикпе, азы чок болза ада-иези кайызы-даа ажылдап турар уругларны хондур-дүндүр ажаар-карактаар, ашкарар-чемгерер чер-дир. Дургун-оолдуң дун оглун ол яслиге кандыг-даа оочур чокка тургузуп каан. Ол ясли Каа-Хемниң солагай талакы эриинде турган. Суг дажый берген үелерде, хоорайже чара шава бээр черин үзе моондактап каап даштыг, ол кырлаң

чалдың баарын дургаар талдар, теректер үнуп келген, ооң хүн үнер талазында, оялык черге шаандакының ыяш бажыңнары турган. Кыжын ынаар булуктаан дош четпес. Чайын чүгле ында-хаая улуг үерлер хөме алы бээр дээрден башка, кедергей аянныг чер чүве-дир. Оглун баштай кужактап чорааш, ооң соонда автобуска олуруп чорааш, адак соонда чүктеп алгаш, ыяш бажыңга чедирип келген.

Оглунуң өттүрүп каапкан чүпекейин баалыңныг тавак иштинге арыг сугну куткаш, саваңнап чуп-чуп, хендирге кургадыр азып каан. Доп-дораан шайны хайындырып ишкеш, шала кылган ажылын чондунуп кирипкен. Кара өңнүг чонар-даштан мөңгүн суу үндүрер фабрикада мурнакчы ажылчын эжи Кертикпенниң борбак бажын оюп-сиилбий берген. Бичии оглу бирде адазының дискээнден туттунуп турар, бирде, барып ушкаш, мөөредир ыглагылаар, черле орта ажыл кылдыртпас болган. Бир көөрге, оозу олура удуп орган. Ийи чаа чагы аразында халаңнадыр азып каан чалгыяк кавайга чыттыргаш, оон ам бодунуң улуг-эргээнге тырткыыш баан баглааш, шеле тырткылап каап, школачы эжиниң бажын чонар-даштан үндүр чонуп чаданып орган. Оглу холун карбаш кылырга, даш чонарын соксадып каан. Бичии удааш оглу тепкилени берген. Аңдарлы бээринден корткаш, оглун аяар дүжүрүп алган. Чугган хеп азар ийи чагы аразынга шала кудулдур азып каан хендирге, оглун туттундуруп каарга, оозу шымбай кылаштап, аянныы сүргей ойнап турган. Сеткиде суккулап каан янзы-бүрү өңнерлиг бөмбүктерни хензиг холдары-биле шашкылаптарга, олары чайгангылай бээр. Бичии оглу тадыладыр каттырар-даа.

Оглунуң ыглавайн турарын ажыглааш, адазы борбак даштан кижи бажының дүрзүзүн шору чонуп алган.
Таптыг-ла кулаан оюп чыдырда, оглу дескен бөмбүктерни соора туткулааш, барып ушкан, оон мөөредир ыглай берген. Дургун-оол оозун холга тудуп алгаш, канчаар-даа чайгаарга, дам-дам ыглаар болган. Аксындыва сарыг резин эмискик сугарга, бажын чайып-чайып, ушта бүлгүрүптер. Оглу буттарын хере тепкилээш, бажын ойтаңнадыр савагылаптарга, холдан ышкындыра бер чазып турган. Аргалап чадааш, оглун хөвеңниг хөректээш кырынга чыттырып каан –оозу дээрге тепкиленип-тепкиленип ыглаар болган.

Ачаң-биле ыглаар. Аваң-биле ыглавас! Чүү адам мындыг кижи сен! – деп кончуттунгаш, оозунуң саарынче аяар часкагылаан. Холун-будун карбаңнадып-карбаңпадып, арнын көгертир ыглап алган. Бичии соксааш, адазынче көре каапкаш, база катап ыглап туруп берген. Хөлзенчиг апарган.

Харалаан, авазы ол хүн дүнеки ээлчегде ажылдай берген. Чаш төлүнүң ыглаарындан шугулу хайнып, Черлик-кыстың даараныр черже (бир чыл хостуг шөлээзи төне бээрге) далажып кирип алганын буруу шаап турган.

– Бо шагда кижиниң төрүттүнгенин демдеглээр – ону мен кончуг чүүлдүгзүнер кижи мен. Адын адаан оглум ийи харлаар чүве болгай. Бо хапта чүве эккелдим. Ма, ап ал, Даш-оол!–деп, Монгуш Черзи кел чыда-ла шокар хапты көөргедир сунупкан.

Ыглап турган Даш-оол кырганның белектиг шокар хавын көрүп кааш, иш тыртынгылап чоруй, кылык-чары көңгүс аязы берген. Кырганның оптуг аргазы, чассыткан сөзү, бергедээн кижиниң тынын алыр күштүг эм дег, ыглаан төлдүң хорадаан өкпезин часкарыпкан. Дургун-оол ооң мурнунда оглунуң төрүттүнген хүнүн билип турган хирезинде ажылга чардыккаш, оозун көңгүс уттуп
алганынга дыка чөгенген. Кончуг экииргек ада бооп, оглунда шокар хаптың аксын ажыдыпкан. Ыяштан чазап кылган, шала саргартыр будуп каан, хунажык анай уне халып келген. Даш-оол ол анайны ачазының холундан ушта тыртып алгаш, ону хайырлаан кырганче көөргедир тудуп, кымга-даа бербезин бодап, хөрээндиве чыпшыр тудуп, ошкап-чыттап ойнай берген.

– Элик кежиниң кырынга олуруптуңар. Бетиңерде аяк баарды! – деп, Дургун-оол башкызынга шай сунган.

– Чаа, чуну кылып тур сен моң? – деп, Монгуш Черзи шайын аартап ора, долгандыр көргүлээн. Оон бодап турары болза, Дургун-оолдуң кол ажылы–чүве чазап-сиилбиири бооп турар.

– Манзы хирээлежип туру-ла мен, башкы! – дигеш шала-була сомнаан чүвезинче кылчаш кылынган. Оозун улуг шеверниң кээриниң мурнунда чажырып четтикпээни хоомай чорук ышкаш сагындырган.

– Бо кымның бажыл?

– Кертикпенниң.

– Кылып турар ажылың ол ышкажыл! – дээш, Монгуш Черзи тудуп сыйбагылаан. Карыжаан, сөөмнээн. Топтап черзилээн. Башкызы ол ажылды көре бээрге, Дургун-оолдуң ишти-баары та чүден чүве, сөкту бер часкан. Сүрээдээнинден куйга-бажы адыш диген. Башкызы шала кылган кижи бажын чыткан черинге салып кааш, чүнү-даа ыыттаваан. Монгуш Черзи өске кижиниң кылган ажылын, ол кижи чанынга олурда, мактап-бактап чүве чугаалавас кырган-дыр. Аныяандан ындыг чаңы кырыыже дээр хевээр артканын Дургун-оол база билир. Сагыжынга кирбээн чүве көрзе, ооң дугайын каксы айтырып каар, ол-ла. Башкызы чүнү-ле айтырар ирги дээш манагзынарга, сураг болган.

Монгуш Черзи кандыг-бир шевер кижиниң кандыг-бир чүве кылырынга сундулуун черле эндевес кырган чораан. Дургун-оол каш удаа Телиг-Хаяга чоруп чораан. Мөнгүн суу тып турар черде бодунуң өөреникчизиниң кылыптар чүвези барын ол кырган баш удур билип апкаш, ону-ла сомнап тур боор дээш келген. Сагыш ышкаш чүве кайда боор, өөреникчизи бодунуң шенеп безин көрбээни, сыр өске чүве кылып турар болган, оозу хирелиг боорга, элээн хомудаксаан. База бир чиктиг чүве болза, кара өңнүг чонар-даштан бир инектиң чүгле бажын оюп каан, сарыг өңнүг чонар-даштан бир сергени хая үзуп турар кылдыр шымбай кылып бар чыткаш, база-ла ара каапкан.

– Бо чымчак булка болгай. Бо чаа сметана чүве. Чип көрүңер, башкы - деп, Дургун-оол экииргээн. Ол ирейниң ындыг чемге сундулуун ол шагдан тура билир-даа.

Монгуш Черзи чымчак ак булканың азыын буза тырткаш, амзаан. Шайга кончуг кижи болгай, бир шаажаңны ишкеш, бирээни чүгле орту киир ишкен. Даш-оол кырганның чанынга ужа-тура халып келгеш, дискээнден даянып туруптарга, ооң бажын сыйбагылааш, хочазындан чыттагылап каан.

– Биеэ шаг болза, бо оол үш харлыг эр-дир. Хөөкүйнүң өскенин ай. Мээң паспортум шын эвес кылган. Харым кызырып каан. Бо чылын чеденнээр кижи мен. Бүгү назынымда чаңгыс-даа катап төрүттүнген хүнүм демдегледип чораан эвес мен. Чеден чылдың шагаазын кылдыртыпсымза, мени кым шииде бээр але! - деп, Монгуш Черзи шын-на сеткилинден чугаалаан. Кажан-даа байыр-дой кылыр хөңнү чок чораан башкызы чүнү бодап кааш, төрүттүнген хүнүн демдеглээр дей бергенил? Паспорт болгаш төрүттүнгениниң херечилелин соора кылып
каанып чон каш-каш чыл дургузунда хомудавааныл? Пенсия безин алдан бирлээш, алганы ол ышкажыл.

– Силер кайын бир чыл иштинде даянгыыштаны бээр деп силер. Келир чылын чеден харлааныңарны бо ыяш бажың чанынга эрттиргей бис аан. Бо шөлдүң сериинин көрңер даан. Чанывыста Каа-Хем бадып чыдар! – деп, Дургун-оол шолук угаапкан. Ол кырган бодунуң чеденнээрин арат чон дыңнаар кылдыр алгыдыр эрттирерин, бир столоваяны хөлезилепкеш, бодунуң акша-хөреңгизи-биле хамык аъш-чемни, арага-дарыны саткаш, келген-не кижини хүндүлээр бодаанын өөреникчизи эскербейн барган. Бодунуң чеден харлаарын ажыглап алгаш, Монгуш Черзи кандыг-бир алдар-ат, орден-хавыяа чедип алырын кайын күзээр ийик. Аап-саап чүве айтырарда улуг даргаларга дораан баар хөңнү чок болгаш бодунуң ынак өөреникчизинге күзеп чораан күзелин тө каап берген. Ол аныяк оол Тываның чурукчулар эвилелинге болгаш Культура яамызынга ол дугайын каксы дыңнадыптар боор деп кордаан ирей-дир. Өөреникчизиниң харыы чугаазы каңдай болзажок, ол-ла оол мээң бодалымны бир кижиге чугаалаптар боор деп идегел кырган шеверни шымбай сорук киирип каап.

– Мөңгүп суу тывар черге баргаш, сээң сагыжыңга чүү кончуг кирди? - деп, Монгуш Черзи шала кылгылаан ажылдарындыва көрүп олуруп-олуруп, бир бодалдыг айтырган иргин.

– Та фабриканы көрүксээни ол, та экскаватор чолаачылаан Кертикпенни сонуургааны ол чүве, иңгилеме чалымның баарында сайгылгаан чагызының чанында соругга кээп турар телерни дыка сонуургаан мен, башкы! – депкеш, Дургун-оолдуң карактарының оду кыптыга берген.

– Хая кырлаан телер карааңга костүр-дүр бе?

−Элдеп чүве, башкы! Телиг хаялар дүжүмге безин кирип турар апарган.

– Мээң сенден чажырар чүвем чок. Мен ыяш-даштан чүве кылыр дээнде, туткан дораан хол дегбес кижи мен. Баштай бодап-ла, бодап-ла чоруур мен. Бодап чораан чүвем, көрүп чораан чүвем, сагышка кирген чүвем мени амыратпас апаар. Караам шийип аарымга безип кылыр дээн чүвем каракка көстүп турар апаар орта, бодап алган чүвемни чонуп кириптер мен – деп, Монгуш Черзи бодунуң бир онзагай чажыдын өөреникчизинге айтып берген.

– Билип кааптым!–деп, Дургун-оол өөрээн.

– Далашпа, кижи билир-даа чүвезин билбес мен деп бодаар болза, чүгле ынчан хорам ажыл кылып болур!–деп, кырган шевер доза кирип каан.

– Силер келбээн болзуңарза, та чежеге чедир муңчулар ирги мен, башкы. Бир кылыр чүвемни тып алдым, чайлыыңарда меңээ моорлап кээп көрүңер – деп, Дургун-оол чанныр болган.

– Келир мен!–дээш, Монгуш Черзи чоруй барган.

Чүве кылыксаан бодалынга алааккаш, башкызыныңарлы бергенин Дургун-оол эскербейн барган. Монгуш Черзи боду кижиге үдеттирер хөңнү чок база чалалга-чулалга-даа барымдаалавас, туралаан черинче боду кылаштап чеде бээр кырган-на болгай, оозун билир болгаш өөреникчизи калбавыргай сарыг өңнүг чонар-даштыва чип-чиге шыгаай берген.

«Башкының айтып берген чажыдын доп-дораан ажыглаар мен. Көөр-даа силер. Хей-ле азып чораан-дыр мен. Чүнү кылып шыдаарымны көргүзер мен. Аныяк шеверлерниң маргылдаазынга башкының адын сыкпас мен». Дургун-оолдуң бодунга хүлээнген даңгыраа ындыг болган.

ҮЖЕН СЕСКИ ЭГЕ

«ТЕЛИГ-ХАЯ»

Ыяш соктаан кара торга дег, Дургун-оол калбавыргай ак-сарыг чонар-дашты бирде чондур каккылап, бир-де уттей ѳрүмнеп-ле олурган. Ооң серизиниң ишти хѳлегелиг болгаш сериин.

– Кинодан көрээлем! деп, Черлик-кыс имнээн.

– Бичии мана! – деп, Дургун-оол бажын чайган.Черлик-кыс чааскаан кино көөр дээрге, өглүг-баштыг кижиге дыка чиктиг ышкаш болган. Ашаа ыяш-даштан чүве кыла бергенде адырылбайн баар, ынчангаш аңаа шаптык катпаан. Ашаа чеже-даа чуве чазап-сиилбип турза, шоолуг олча тыппас турган. Ол ындыг ажылын дыштаныр хүннеринде болгаш хостуг шагында кылыр кижи. Ажылдап тыпкан олчазын кадайынга бүрүн-четче тутсуп бээр, арага-дарыга хандывас, ооң ындыг аажы-чаңы алгыш-кырыш-даа үндүрбес куш бооп турган. Хоомай чүве – бажыңнар кезиксевес, кинога барыксавас, оозу кончуг. Бир чамдыкта чазап-сиилбип алган аъдын, шарызын музейге чедире бээр, оон шаңнал кылдыр каш рубильди база тып эккээр турган, оозу мүн-не оглунуң бир айда яслиге турган ѳртээн тѳлептер. Оон аңгыда кадайы пѳске хээлер, чурумалдар, ыяш-даш болгаш мал-маган, аң-мең дурзүзүн чурударга, кылыксап кылып бээр, ооң бир дузалыг чүвези ол. Дургун-оол биле Черлик-кыс сагыш сеткили тааржып, оюн оя чурттап турганнар. Кадайының чаңгыс салаазы кыймыш дээринден Дурнгун-оол ооң чүү дээнин дораан билир, ана кандыг-даа сѳс чугаалавайн чыткаш, билчип аптар чаңныг турган.

– Дузалаш! – деп, Черлик-кыс ашаан имнеп аппаргаш, саазынга тыва хээлер чурудуп алган.

– Кымга чүнү даарап бээриң ол? − деп кайгап айтырган.

– Удавас херээженнер делгелгези болур. Бистин даараныр комбинаттың комсомолчу кыстары киржир деп тур бис. Улуг, биче кижилер кедер тыва хеп даараарым ол-дур! – деп, кадайы мындыг болган.

– Мен база маргылдаага киирер ажылым кылып тур мен! - дээш, кадайының хаваандан ошкай каапкаш, үне халаан...

– Мен ажылым шуудадыптым. Сен канчалдың? - деп, кадайы сери чанынга чедин келгеш, хүлүмзүрүп имнегилээн.

Кол ооргазын тоозуптум ышкаш - деп оюн эрен хүлүмзүрүп чоруй, дуп-тура халааш, кадайын кужактапкан. Эрге-чассыын илередип, мөге-шыыраан көргүзуп турары ол ыйнаан, Дургун-оол кадайын бөөлдептерге, оозу хадый бээринден кортканзыг, демгизиниң мойнундан так кужактаныпкан.

– Сал! – деп имнээп.

– Салбас мен! – деп, ашаа хөк бодап харыылаан.

– Ойнап тур силер бе? – деп, чаптаан үн үнзе-ле, Монгуш Черзи бо чеде хонуп кээп-тир.

Ийи чалыының эң-не хүндүлээри, эң-не келикседири шевер кырган моорлап келирге, Черлик-кыс чадагай черде тууйбудан кылган суугуда барган. Ооң кырынга сакпың салгаш, суг кудуп, соодукчуга турган хураган ужазын дүлүпкен. Дургун-оол «даргазының» аайындан эртпейн, баалыңныг тавакка далганны ургаш, сугну стаканнап кудуп, дүрген-дүрген нугуй каггылапкан. Калбак ыяшка өйген далганын доорап-доорап, бышкан эът эстине бээрге, ынаар ургулапкан. Ыя аразында кадайы суугунуң биче аксынга чиң шайын чалгый пашка хайындырыпкаш, ак хөнек долдур кудупкан.

– Чооглап көрүңер, кырган! – дээнзиг имнээш, Черлик-кыс дүлген эътти кырганның баарынга салып берген.

Монгуш Черзи карманын үжеп-үжеп, шокар аржыылда ораап каан доңгураан ужулгаш, ужадан хензигни үзе кескеш, отче каапкан. Чалбырааштар хүг дээш, үстүг чагны мурнун былаажып хүрээлей бергеннер. Кырган шыгзыраан аянныг Черлик-кысче көрүпкен, оон чажырып чораан аарыын билдиртпезин бодап, таарыштыра аарак чугаалап-тыр.

– Болдум, уругларым. Кижи кырыынга, шоолуг чем чий албас апаар чүве-дир. Кадыг чемден барык үнген болбазык мен бе. Шайлап көрейн. Бичии кижиңер кажан ыйаасыладан кээрил, мээң сартыым бээр силер. Чаш уруг кудурук сорарга, кончуг семириир боор.

– Бөгүн чандырбас болгай. Даарга – суббота. Эртен келир – деп, Дургун-оол мынчанган.

Оларның кайызы-даа ол хүн бажыңынга турарын, кайызы-даа дүнеки ээлчегдиве ажылдап чоруптарын баш удур билгеш, кылаштап келген кырган-дыр. Хоочун шевер чүвениң аянын кайын эндээр, Черлик-кыстың даараан чүвелерин холунга тудуп, эрттир сонуургай берген. Эр кижиниң хөйлеңин, таакпызының хавын база орун кырынга чадар пөс чадыгны, сыртык хавын аргып кылганын магадап ханмас болган.

– Херээженнер делгелгезинге киирер чүвелерим ол-дур! – деп, Черлик-кыс тайылбырлап имнегилээн. Монгуш Черзи кончуг өөрээнин, аттыг амыраанын илередин бажын согаңнаткан.

– Делгелге сөөлүнде тыва хөйлеңиң меңээ бээр сен, уруум. Ырак чер баар апарган мен. Каас болгаш чап-чаа хеп-тир, таптыг кедип чораай мен аан–деп, Монгуш Черзи кара элдеп чүве чугаалаан. Черлик-кыс ооң
чугаазының аянын билип кааш, тоолчургу шевер кырганның сагыжынга кирер чүве даарап каанынга көңгүс бүзүревейн турган.

– Мээң кылган чүвем кажан көөр силер, башкы? – деп, Дургун-оол арай адааргаксай берген.

Төрүмелиңден шевер төлүм-дүр сен, уруум. Моон соңгаар силерниң даараныр черге шак мындыг тыва хөйлеңден угулзалап даарап туруңар. Бистиң черге ырак орандан келген кижилер тыва кыстың шевер холунуң кылган чүвезин белек кылдыр садып ап турзун. Мээң бир чугула чагыым бурун өгбелерниң угулза-хээзин даараан-даа, сиилбээн-даа чүвеңерге таарыштыр ажыглап чоруур силер! – дээш, Монгуш Черзи өөреникчиниң кылган ажылдарын, ылаңгыя ооң караанга көстүп турар Телиг-Хаяны канчаар оюп-силбээнин көөр дей берген.

Дургун-оол шала кылгылаан ажылдарын чажырып каапкаш, чүгле дооскан ажылдарын калбак шуугай кырынга дизе-дизе чыскаагылапкан. Шеверниң караа кайын соора көөр, чүрээ кайын чандыр кагар, сагыжы кайын эндээр ийик! Хамык ажылдарны тудуп-сыйбап көргүлээш, бир ажылды черге салгаш, кезе кайгай берген. Бир-бир бодаарга, Монгуш Черзи эрткен-барган амыдыралындан бир-ле кончуг кажыыдалдыг чылды сактып келгензиг, ылым-чылым боданып олурупкан, база катап чалыы назыны келген дег, омак-хөглүү шырайындан көзүлген.

– Телиг-Хая!

Хоочун шевер чаңгыс-ла ол сөстү магадаанзыг чугаалапкаш, оон ыңай база-ла кайгааш олурупкан. Шала бүшкүйтүр күдүе берген.

– Эки шайлаңар, башкы! – деп, Дургун-оол дерин чодуп, арай мөгүдексей берген. Өөреникчилериниң кылган
ажылын көргеш, белен-селен мактавас, хөөретпес база эмин эрттир кочулавас башкызы буянныг сөс эдипкенинге харын элдепсине берген. Дургун-оолдуң сагыжынга мөңгүн суун казып тып турар черге чедер дээш каш катап ынаар чоруп турганы шала-була кире хонуп келген...

– Шеверлер маргылдаазынга киржип болур апарып-тыр сен, оол. «Ыдыктыг-Хая», «Телиг-Хая», «Корткан ыт», «Чара тевистирген чер», «Девидээн инектер» деп ажылдарыңны көргүзүп болур-дур сен. Чолаачы кижини чонганың чүгээр-дир, ооң хая-даш сөөрткен машиназын та канчаар кылган сен, ону билбес мен. Анай кара чажымдан мал-маган аразынга өскен мен, даг-даш кырлаар аң-мең көрүп өскен кижи мен, бакка-сокка билир-ле чүвем ол ийин. Көвей чылгы аразындан бир чүгүрүк черле үнер. Сээң бо ажылдарыңдан «Телиг-Хая» үнеледир чадавас боор. Чүве кайгаан тениң мойнун арай узадывыт. Хайыр чылгаан тениң думчуун черни ошкап турар кылдыр тудуштурувут. Бо ажылдарың чажырып ал, электен улуска көргүспе. Делгелге хүнү чоокшулап кээрге, аптарадан уштуптар сен. Чаңгыс сүмем бар. Кажан-даа мактанмайн чор. Бакка-сокка чүве сомнап алгаш, улуска сыгавайн чор. Чевен ажыл дузу чок быдаага дөмей болгай. Бир эвес кижилер сенче кээп турар, чагыын кылдыртып турар болза, чүгээр шевер болганың ол. Бир эвес кижилер сенден дезип турар, кылган чүвеңни бодуң-на базаарга саарып орар апарзыңза, чевен кижи болганың ол ыйнаан – деп, кырган шевер кончуг оожум чугаалаан. Даады кыска-кыска үзүк-боолук, келдир-кулдур ышкаш чугаалыг кырган чүнүң ужурундан хөөрей бержик ирги але? Баштай көрген чүвезин чугаалааш, ооң соонда ынак өөреникчизинге чагыыр бодаан чүвезин тө каап бергени ол-дур ийин.
Монгуш Черзиниң амы-хууда бодалын, өөрүшкүзүн болгаш муңгаралын, кижи болган дек эскербес-даа. Кижи болган өлүксевес болгай, ооң кадында кайы чылын чорта бээрин баш бурунгаар черле билбес. Монгуш Черзи шала чоорту чемден үнүп, арып-доруп баксырап, оон шаг-шинээ төнүп кел чыткан. Чиңгелээн кижи-дир мен деп билгеш, эмчи-домчуга-даа баарынче далашпайн, кандыг-даа эм ооң аарыынга күш четпезин боду билген. Ынчалзажок үе-шакты халас ытпас чаңы-биле аъттыг халдып орар бир эр, бир кадай ийи тыва кижини кара-кара чонар-даштан кылып турган. Сагыжы дөстүнмес-ажылдаарынче албадап-ла турар, бичии чонгулап каап, бичии сомнагылап чорда-ла, шаг-шинээ харыксырап, кестик туткан холу мырыңай күш чок апаар турган. Эмчилеп базып, хүн эрттирип турарының орнунга, бичии-даа болза, арат чонумга ажыктыг, ажы-төл көрүп чыдып каар чазаныр-сиилбиир ажылым-на кылып орайн деп, ооң шилип алган оруу ол апарган.

Бир чамдыкта Монгуш Черзиниң холу мырыңай чүве туда албас апаарга, сагыш-сеткил чазап аар дээш, ынак өөреникчизи Дургун-оол сугга бо-ла кылаштап чедип кээр. Аныяк чоруур шаанда кижи амытан чүвениң чүг-ле эки талазын бодаар, багай талазынче шоолуг хая көрбес чүве-дир ийин. Хоочун шевер чурттан органы ыяш бажыңга бо-ла чедип кээр боорга, Дургун-оол-даа, Черлик-кыс-даа кырган кижи сериин суг кыдыы черге агаарлап келгени ол-дур, адын адаан бичии оглун көрүксеп келгени ол-дур деп бодаар турганнар. Олар күжүрлер сураглыг шеверииң хүннүң-не шаг-шинээнин харыксырап орарын дүжүнге-даа какпас турганнар.

Тываларнын алдар-адын Совет Эвилелинин улуг, биче улустарының аразындан шылгарап үнгүлээн тергиии-тергиин уран-шеверлеринин деңнелинге чедирген
база дслегейниң уран шеверлериниң чурттап, ажылдап чорааны даштыкының кайгамчыктыг хоорайларының музейлеринге болгаш делгелге залдарынга Монгуш Черзиниң ийи холу-биле чаяап кылган ажылдарын мактал-йөрээлдии-биле көргүзүп чораан... оол тоолчургу шеверниң каң-кадыының дугайында кым сагыш човап айтырганыл ынчаш? «Багын чугаалаарга, бачыды арлыр» дижир. Моон соңгаар бистиң салгал боттарының чоргаарланыр кырган шеверлериниң дугайында бир дугаар чергениң сагыжын салып чорзун дээн эрткен шагның бир кударанчыг төөгүзү, чанган дуруяаның ыяңгылыг үнү дег, чаңгыланып эрте бергеп.

– Даш шилий албас кижи-дир мен, башкы! –деп, Дургун-оол бир-ле чүве билип алыксай берген.

– Тиглиг болгаш тиг чок дашты чаш уруг безин ылгаптар ыйнаан. Чүве кылыр дашты шилип аары – ол дыка берге. Ону кижи болган танып шыдавас. Даш шилиир аргам чугаалап берейн. Даш-даа, ыяш-даа шилиири кончуг берге чүве. Шагда чүве ийин. Ынчан он ийи харлыг турган боор мен ийин оң. Кончуг сааттыг кызыл дыт турган. Бир-ле хүндүс өрү будук дөзүнде шуру хире саатты узун урук-биле хоора шанчыптарымга, харга кээп дүшкеш, чиде берген. Хирези, ооң мурнунда чүгле өрү алзы, саат турар чердиве көрүп турдум ыйнаан. Харже шымнып кире берген саадым алыр дээш, хөрээм дужунда деспи хевирлиг чөвүрээ дастая бергенин көрүп каан мен. Ону көөрүмге, авамның бузуп орары кыдат сарыг шайга дөмейзимээр болган. Бичии кестиим бар. Ооң-биле дыт чөвүрээзинден авамның хайындырып ижип турган шайын өттүндүр оюп каан мен. Ана тоол чүве-дир ийин. Авамның шайлыг хавын, та канчаарым ол чуве, орун адаандыва суп каан болган мен.

«Шайлыг хавым чиде берген» деп авам чарбыттына! берген. Ол ынчап тургаш, сааттыг дыт чанындан авам харлап чораан. Чидирипкен шайы дытта чыпшына берген турган. Корга берген. Хам кадай хооп эккелгеш, хамнадып-даа турган. Ана тоол чүве-дир ийин. Чүвениң аянын билип каапкаш, авамның шайлыг хавын турар азыткыыжынга азып каан мен. Хам кадай хондур хамнааш, чана берген. Авамның шайлыг хавын ол хам кадай дээрден эккелген бооп арткан. Мээң сааттыг дытта чөвүрээден оюп кааным кыдат шай ол хевээр арткан. Мээң караамга ол деспи дег чөвүрээ кыдат шай бооп боду-ла көстү берген, мен ону доп-дораан эскерим кааш, аан чазап-оюп кагдым ыйнаан. Меге дээр болзуңарза, ачам сугнуң кыштаанга чеде бергеш, мээң чөвүрээден ойган шайымны көрүп болур силер! – деп, Монгуш Черзи бар шаа-биле имнеп-сомнап хөөрээр болган.

Салааларын кыймыңнадыр баскылааш:

– Силерниң чугааңар тоолзуг-даа-дыр, шынзыг-даа-дыр, - дээнзиг Черлик-кыс имней каапкан.

Кырган шевер дөңгүр бажын агараңнадыр согаңнаткаш, уламчылай берген.

– Кижи черле бодалдыг-ла болгай але. Чүнү-чүнү кылыр дээнин даады бодап чоруур. Дашты көөрге, база дириг чүве ышкаш бирле хевирниң аянын көргүзүп чыдар болгай. Кижиниң бодалы-биле даштың хевири дүгжү хона бээр орта кылырга, ана ындын ала бээр аа! – деп, чонаада шоолуг чүве чугаалавас кырган шевер арта дыштанып-дыштанып, бодунуң арга-дуржулгазын оожум-таптыг тө каап берип орган.

– Ам-на билип кааптым, башкы! Телиг-Хаяны ам-даа экижидип кылыр мен, оът-сигенин суг тыва угулзаны ажыглап тургаш, сиилбип каар мен! – деп, Дургун-оол амырай берген.

− Делгелге болгуже чедир уе-шак бар ышкажыл. База катап Телиг-Хаяга баргаш кел. Мөңгүн суу тып турар черниң хевирин черзиле, ында кижилерниң хөөнүн черзиле, хоолайларлыг бажыңның тыныжы бар-дыр бе, ону черзиле. Шаг-шимээн эки чорза, аныяк шеверлер делгелгезин ыяап көөр мен, сээң ажылыңны өске кижилерниң ажылы-биле деңнеп көөр мен ыйнаан. Ѳөңер ээзи уруг угаанныг, төрелзек, шевер төл-дүр, ооң угулзалап даараан ажылын кончуг-ла сонуургадым Херээженнер кылган ажылды кажан делгээр чүвел? – деп чоруй, Монгуш Черзи чөдүре берген. Оон ыңай чүве чугаалаар шаа төнгени ол боор оң, оожуму дегет туруп келген.

«Кандыг кончуг мерген угаанныг башкы боор, ном-дан номчааш, билип чадаан чүвемни кырган башкым чаңгыс чугаалаарга-ла, эътке-сөөкке сиңип каар-дыр Монгуш Черзи – мээң башкым!» – деп, Дургун-оол оожуму кончуг катап сымыранып турган.

ҮЖЕН ТОСКУ ЭГЕ

САГЫШ ЧОВААЧАЛ УРУГ

Москваның культура институдун дооскаш, Ак-кыс Тыва республиканың чурт-шинчилээр Алдан-Маадыр аттыг музейинге турумчуп ажылдай берген. Ак-кыстың кылып турар эртем ажылы: улустуң ырларының аялгазын болгаш тоолчуларның алганы аарак тоолдагылаар аялгазын чыып бижиир. Ыяштан, даштан, демир-дестен уран-шевер кижилерниң кылгылаан ажылдары музейге киргилээрге, оларның эртем паспортун тодарадып бижиир. Үлегер чугаалар, тывызыктар, тоолдарның сөстерин оларны билир кижилерден үн бижиир аппаратка чугааладып бижидернн тускай планныг чорудуп турган.
Музейниң чүве шыгжаар фондузунда кайы районнуң кым-кым деп шеверниң чүнү кажан кылганыл, чогум чүлерни белекке бергенил дээрзи эртем ёзугаар эңмелеттинмээн бооп-тур. Оон туржук тус-тус шеверлерниң допчу намдары безин таптыг бижиттинмээн.

Шалың-мелиңи улуг черлерге Ак-кыс ажылдай берип болур турган, ынчалзажок бодунуң чонга кедилиг ис арттырып каггы дег чери музейде боорга, аңаа ажылдай берген. Ооң үе-чергези кижилерден ол черге туралап ажылдаар тускай эртемниг кижи чок апарган. Шалың-на улуг болза, бодунуң чедип алган тускай эртемин барымдаалавайн, бир-ле сыр өске черге кирип аар аныяк кижилерни база көрүп каапкан, ынчангаш оларны көөр хөңнү чок. Ак-кыс көдээ чердиве он безин хондур сургакчылап чорааш, өрелени-даа бээр турган. Эртем ажылдакчылары-ла колдуунда хоорай черже үнүксээр, ол баарда кол нургулайында машина оруу эки, автобустар маңнаар черлерни шилип аар тургулаан, Ак-кыс кажарлаарынга мырыңай хөңнү чок. Музейге бир чыл ажылдааш, чүвениң аянын билип апкан. Бир удаа шөлээзин ажыглап дыштангаш, ол олчаан башкы ажылынче шилчип чоруй баар деп бодааш, хензигден соксаан. Аңаа үлегер болган күчү Монгуш Черзиниң биче сеткилдии, мерген угаанныы, сундулаан ажылынга хандыкшааны болган.

Маадырлыг чорук – ол ирейниң хандыкшаан ажылын ара кагбааны, чазаттынып-ла олурары. Кажан-даа бодунуң кылган ажылының өртээн боду доктаатпас, музейниң чүве садып алыр комиссиязы чүү деп өртээн доктааткан болдур, ынчалдыр-ла чөпшээреп каар. Оон ыңай ол ирей бухгалтерияже боду барыксавас – акша негевес, саткан чүвезиниң өртек-үнезин чежеге-даа чедир манаар: берзе – алыр, бербезе – манаар, бир
чамдыкта шуут уттуптар. «Монгуш Черзи кажан-даа акша-копеек сүрүп ажылдавайн чораан, ол чүгле кылып билир чүвезин кылгаш, алдар-ат чедип алган. Мен база улуг угаанныг, биче сеткилдиг шеверниң үлегерин эдерер мен. Хамык ужур улуг шалыңда эвес, хамык ужур кижиниң арат чонга ажыктыг чүве кылып каарында» деп, Ак-кыс бодунуң албан-ажыл кылыр оруун чурт-шинчилел ажылы-биле холбаштырып алганы ол-дур.

Монгуш Черзиниң кылып бүдүрген ажылдарының чизе-даңзызын, допчу паспорттарын, оларны чурукка тырттырарын эреңгейлеп дооскаш, ооң бижиттинген допчу намдарын Ак-кыс дилээн – чок болган. Бодунуң билири шеверлерни тус-тус допчу намдарын сураглаан – огулуг бижиттинген чүве-даа чок болган. Чагаа хавының даштында кандыг-бир шеверниң чүгле адын бижээш, ооң фамилиязын болгаш төрүттүнген чылын адып каапкан боор. Ол чагаа хавының иштин үжээрге, чүгле негатив болгаш ону чара парлааны бар болгулаар, эртем ёзу-биле эки хынап кылганы уттундурган болгулаар...

Ак-кыс бодап алганын ёзугаар кырган шеверниң чурттап турар өрээлинге чедип келген. Эжикти соктавайн, ажыдып кирген. Өөренген чаңчыл кончуг, эргинни артааш, дыңнаалап турган – тааланчыг дааш арлып читкензиг болган. Коргунчуг-даа. Кухняда бир-ле чүве шылырт диген. Чеде бээрге, Монгуш Черзи кара өңнүг чонар-дашты холунда тудуп алган, даамай олурган. Шагзыраан шинчилиг болган.

– Силерге чор мен – деп, мендилешкен соонда, Ак-кыс мынча диген.

– Олуруп көрем! – деп, кырган шевер сарыг стулдува шиглей эргилип келген. Тар өрээлде чолаачы оглу, почтальон уруу база оозунуң ашаа оол, уруунуң
бичии чүвези – бежелээ чурттап олурган. Ак-кыс бодап олурарга, сураглыг шеверниң ажы-төлү катай-хаара чурттавышаан, ажылдавышаан орар өрээли тыва өгден мүн-не дээре хире. Кымның канчаар ажылдап турарын айтырбайн, доора-хээре будуларын бодавайн, чүгле келген херээн чогудуп алырын кызыда берген.

– Мен силерниң чугааңар бижидип алыйн – депкеш, Ак-кыс тудуп чорааны үн бижиир магнитофонун стол кырынга салып дүжүрүпкен. Кырганның чааскаан олурарынга харын амыраан. Монгуш Черзи бурундуктуг хааржакты көрүп кааш, хөөрежир дээн хөңнү калы берген. Чурукка тырттырар дээрге – кара шору, кажар фотографтар ону оорлап тырттыргылаан чүве-дир. Ооң допчу намдарын бижидер дээш каш-даа кижи келирге, таарыштыр соңгаарлаткан кырган-дыр. Ам кээп үн бижиир машиналыг уруг келирге, чугаалаар чүве тыппайн барган.

– Мен бичии аарыгзып тур мен. Сегип алыйн! – деп шагзыргайы кончуг чугаалаар болган.

– Чүңер аарып тур? −деп, Ак-кыс арай доскут угаапкан.

– Чок, аарбайн-дыр мен. Анаа шаам төнер кижи-дир мен. Дургун-оол сеңээ чүве чугаалады бе?

– Дургун-оол? Ийе, чугаалады-ла. Силер чеден харлааныңарны бо чылын эрттириксеп турар болдуңар. Мен бодаарымга, силер алдан тос харлыг хире силер ийин. Алдап тур боор мен.

– Мен чогумда чон ырлажып чораан. Мен чогумда чон тоолдажып чораан. Ырның-даа, тоолдуң-даа назыны менден улуг. Сен чогуңда, мен эзерлиг аътты мунуп алгаш, аалдар аразынга халдып чордум. Мен улуг кижи-дир мен. Чеже-даа үжүк-бижик билбес болзумза, хар-назыным билир кырган боор мен. Бо чылын чеденнээр
кижи мен. Паспортум, төрээним херечилелим соора кылдынган. Чаа паспорттан кылдыртып берип көрүңер! – деп, Монгуш Черзи шыңгыы-шыңгыы чугаалаан. Шагзырааны чиде берген. Карактарын чидиди кѳргүлээн. Оон ыңай күзээр чүвези чок ышкаш болган.

Кыс кижи дыңнангыр дижир болгай. Бодун мактанмас, бодун өрү көрдүнмес, кырганның чиктиг дилээн Ак-кыс доп-дораан кылыр бодаан.

– Кырган кижи ырак-узак чер чорааш канчаар силер. Мээң Ак-Туруг баар херээм бар, ол чоруп чорааш, көдээ Советтен силерниң төрүттүнген херечилелиңер эде кылдыртып эккээр мен, ооң соонда чаа паспортту база кылдыртып шыдаар мен – деп, Ак-кыс изиг күзелин илереткен.

– Дүргедедип көр, уруум! Чеден харлааным эрттирипсимзе-ле, сеңээ чүнү-даа чугаалап бээр мен. Дүрген чоруп көр, уруум! – деп, Монгуш Черзи чалынган аянныг апарган.

– Чоруптайн.

– Далашпа. Могаттына бердиң бе? Чугаалажыыл даан. Чүну канчап тур сен? – дээш, холу-биле стол даянгаш, шимээн барган.

– Ырлар, тоолдар бижидип тур мен! – деп, Ак-кыс далажыксай берген.

– Кырган улус бистер чүү шоолуг үр чоруур бис. Бистиң билир-ле чүвевисти ол болбаазын машинага бижиттирип аар сен, уруум. Бистиң аялгавыс бурун болгай. Кандыг ыр бижидип алган сен, салып көрем, дыңнап көрейн.

Ак-кыстың арны кыза берген. Ол ирейни ындыг кайгамчык сонуургак деп бодавайн чораан.

– Эрги шагның кожамыктарын бижидип каан
«чаламам» каапкан мен. Музейде болган. Барып эккээйн бе?

– Соонда болгай аан. Ак-Туругда шору хөөмейлээр, сыгыртыр, каргыраалаар кижилер бар, ол акыларыңның хуулгаазын үнүн бижидип эккээр сен. Оон ыңай суур адаанда бир хам кадай бар чүве, сезен хар чеде берген. Оон алганырын база бижидип эккел. Чүс чыл эрткенде хам хамнаанын дыңнаарга, ол шагның кижилеринге база солун болур чадавас. Төөгү-дүр. Чыып бижип каан ырларың, тоолдарың дыңнаар мен. Кээп турар сен! – деп, Монгуш Черзи далажыксап чагыыр болган. Хирези, ол шевер кырган ырак черже аъттанып чоруур дээн аңчы кижиге дөмей болган. Биеэги оюн-баштаа сураг, ылчыңы читкен, элээн шириин шырайлыг апарган.

ДӨРТЕНГИ ЭГЕ