ТӨРҮТТҮНГЕНИНИҢ ХЕРЕЧИЛЕЛИ

Кылыр дээн ажылын Ак-кыс эчизинге шуут чедирер. Улустуң тоолдарын болгаш төөгү чугааларын чыып бижип ап чорааш, билип алгылаан чүвелери сагышка кире дүшкүлегилээн. Шаг-шаандан тура тывалар чаа чыл уткуп, шагааны кончуг байырлаар чорааннар. Час дүжүп, тарааны тарып каан соонда, буганың унун аштааш, буга суунуң бажын байырымныг дагыыр чораан. Чайын аът чарыштырып, мөге хүрештирип найырлаарынга кончуг сундулуглар. Аалдар күзеглеп, дииңчилер аъттаныр бетинде бурун шагның чаңчылын сагып, от дагыыр чаңныг чорааннар. Кижиниң төрүттүнген хүнүн – эн чугула байырлалды та чүнүң ужурундан чүве, бурун тывалар демдеглевейн чораанын дыка чиктигзинип
олурган. Сураглыг шевер Монгуш Черзи төрүттунген чылы биле чуртун билир боордан башка, чогум кандыг хүндүс төрүттүнгенин билбес болган.

Тываларның алдар-адын делегейге тарадын каапкан хуулгаазын шеверниң чеден харлаанын эрттирбес бол-за, мырыңай чаржынчыг ышкаш кыннып келген. Ак-кыс көдээ үнүп чорааш, Монгуш Черзиниң төругтүнгениниң херечилелин эде кылдыртып эккелген. Кызылга келген дораан паспорт столунга барган. Кырганның төрүттүнгениниң херечилелин кол барымдаа кылгаш, чеден харлаар башкызының чаа паспортун база кылдыртып ап кан. Чораан чоруу чогуй берген...

Тумат Ак-кыс ол-ла шагдаа чериниң паспорт бээр кабинединден далаштыы сүргей үнүп чыдырда, бир орус шываганчы доктаадыпкан. Ол кадай бодунуң ашааның болгаш оглунуң дайын шөлүнге өлүртүп каанын чугаалааш, холдары сирилээр, карааның чажы төктүр болган. Ол шуваганчыга билдириишкин бижип берген...

Тыва АССР-ниң уран чүүлүнүң болгаш литературазының алдарлыг ажылдакчызының чурттап орар бажыңынга Тумат Ак-кыс чедип келген. Эжик соктавайн кирип келген. Монгуш Черзи орун кырында чыдар болган. Ак-кысты көрүп кааш, кырган шевер бир-ле чүве чугаалаан – хөөкүйнүң үнү чиңгелеп калганындан орта дыңналбаан. Хөрээн бичии ковайткаш, арганзымаар холун сунуп мендилешкен.

Эзимде чоон кырган дыттың бажы дээрдиве дүндүүштелип, өскелеринден элээн бедий берген турар боор. Ол кырган дыт чус-чүс чылда чурттап келгеш, иштинден ирий бээр, хеп-хенертен келген чоткан-шуурган дошкун-түрлүг чаңнаптарга, унундан сынып каар. Ак-кыс көдээже чоруптар мурнунда чүгээр олурган кырганы мырыңай сулараксап калган бооп-тур.
Магнитофонун ап чораан болза, тываларның бурун ырларын салып бергей эртик, ол дөмей-ле болдунмас чүве-дир. Тумат Ак-кыстың өөрүшкузү болза кырган башкызының чаа паспортун кылдыртып алгаш эккелгени болур.

Кухня – кырган шеверниң ажылдаксаар чери. Тумат Ак-кыс өөренген чаңы-биле ынаар көрген – ыржым болгаш ээнзиргей. Кырганның чонар-даш-биле бержип орар шимээни дыңналбастаан, бажың иштиниң ыржымы кижиниң хөөнүн ала-чайгаар карартып келир. Чечен-мерген угааны-биле, уран-шевер холу-биле даштан болгаш ыяштан кижилерниң сагыш-сеткилин өөртүп келир кайгамчыктыг чараш ажылдарны чаяап бүдүрүп чораан Монгуш Черзиниң орун кырында харык чок чыдарын көөрге, харааданчыын канчаар ону!

Тыва чуртунда кандыг уран шеверлер чок дээр! Оларның ыяштан, даштан кылгылаан ажылдарын шил хомдуга делгеп салып каарга, Монгуш Черзиниң кылган ажылы доп-дораан ылгалы бээрин Тумат Ак-кыс бодап келгеш, чөптүг чоргааралга алзыпкан.

– Чеден харлааным бодум эрттириптер мен. Музейге эрттирер мен, директор-биле чугаалаш, уруум! – дээш, Ак-кыстың эккеп бергени документилерни сыртыының алдынче суп чыткаш, шалаже ышкынып бадырыпкан. Хөөкүйнүң холунуң күш чок апарганы ол-дур ийин. Ак-кыс оларны дүвү-далаш-биле ап бергеш, билдиртпейн үне берген...

Эртенинде Ак-кыс биле Дургун-оол чедип келгеннер. Монгуш Черзиниң караа шоваалаң апарган.

- Эмчи чалаптывыс. Дораан чедип кээр боор! – деп, Ак-кыс кээргеп чугаалаан.

– Бээр-бээр, уругларым. Мээң чанымче олуруңар. Мээң аарыым хөлүн эрте берген боор. Эмчи-домчу-даа, эм-таң-даа күш четпес боор. Канчап билир, кырган кижи
чорта берзимзе, бо олдуң кадайы уругнуң даарап кааны шокар хээлиг тыва хөйлеңин меңээ кедирип каар сен. Эрлик хаанынга чеде бергеш, көөргедир базып тургай мен аан! – дээш, ара соксап каан. Оон ыңай база-ла чувелер чугаалаар дээрге, шаг-шинээ баксыраан болган. Ол ийи чалыы хоочун шеверниң бажыңындан сөөлгү катап үнер хүнү келген дээрзин кайын баш удур билирлер ийик.

– Коргунчуун! – деп, Ак-кыс сүртей берген.

– Баштактандым. Дыттың дазылы кургаарга – бүрүзү үнмес. Кижиниң назыны кырыырга, деңгели баксыраар – деп чоруй, база катап ара соксап каан. Чөдүрбес-даа, мөгүдевес-даа, кортпас-даа кырган болган.

Дургун-оол ужур барымдаалап, ооң судалын тударга, оожум дээрден башка, соп турар, эъди-ханының изип кыпкан аяны билдирбес болган.

– Мээн кадайым мындаа биске көргүзүп орган хөй- леңин силерге белекке бээр мен деп орар чорду. Кажан келир силер? – деп, Дургун-оол хей-аът киирер бодаан.

− Чүс базым эртпейн чорааш, дорайтай бээр кижи-дир мен. Бичии сегип алгаш, өөңерге баар мен. Үнү чок-даа болза мээн кончуг чугаалажыксаар уруум болгай аан – дээш, одуртур көргүлээн.

– Шайдан хайындырыптайн бе? – деп, Ак-кыс сагыш човап мынчанган.

– Аъш-чем кылгаш чоор силер. Харын ажыл-хожул дугайында чугаалажып көрээлиңер. Тоолчулар хуралы кажан боорул, уруум. Меңээ дыңнадыр сен. Үе-чергем кырганнар-биле хөөрежип аар мен.

– Белеткел ажылын кылып тур бис. Чүс ажыг тоолчулар, ыраажылар келир-ле боор. Бир ай хире болгаш тоолчулар хуралын музейге эрттирер бис.

– Албан баар мен. Меңээ дыңнадыр сен! – деп,
Монгуш Черзи тываларның тѳѳгүзүн, тоолдарын, ырларын угаан-сарыылында шыгжап чоруур кижилер-биле кончуг ужуражыксаанын чаш уруг дег илередип чыткан. Ооң бодалында келир үеииң кижилеринге кедергей ажыктыг–хандыкшаан үүле-херээнге сундуккаш, өгленирин безин соңгаарладып турар Ак-кыстың үнелиг ажылынын оода ужу-кыдыын көрүп дыңнаары бир солун байырлал ышкаш кыннып турган.

Чалаан эмчи чоп кончуг читкен чоор! – деп, Дургун-оол алаактыра берген.

Монгуш Черзи ковайып келгеш, хөрээн сыйбанган. Оон каътташкак-каътташкак сыгыгларлыг хаваан сый багылааш:

– Музей – чоннуң төөгүзүнүң ёзулуг көрүнчүү деп бодаар мен. Музей – мээң соруум болгай, ынчангаш кылган чүвелеримни ынаар-ла өргүпкен кырган мен ыйнаан. Музейден дезер кижи – бодунуң белээнден дескен мелегей боор. Төрээн төлүңер үш хар чедерге-ле музей- же холундан чедип алгаш, көргүзүп турар силер, чагыым ол ыйнаан! – деп чугаалаар ирей болган.

– Келди-ле! − деп, Ак-кыс дүүрей берген. Соңга дужунда дүрген дуза чедирер эмчнннң машиназы доктаап турупкан. Ак халаттыг тыва эмчи уруг кирип келген. Ак-кыс уткуштур тура халаан. Монгуш Черзи орун кырында көрүп чыткан. Дургун-оол ооң баарында, ханы кажыыдалга бастырган дег, бажы халая берген олурза-ла орган.

- Чоруур. Силерни эмчиге чыттырып эмнээр апарган-дыр! – деп, эмчи уругнуң чугаалаар чувези ол болган

Дургун-оол кыргап башкызының холундан чедип чорааш, дашкаар үндүрүп келген. Ак-кыс чиик машинаның эжиин ажыдыпкаш, Монгуш Черзини кончуг оожум
олуртупкан. Ооң ийи талазынга Дургун-оол биле Ак-кыс кожалаштыр олурупкан. Чолаачының чанында эм-чи уруг бир-ле чүве сымыранган соонда, чычаан чындыңнадып чорупкан.

ДӨРТЕН БИРГИ ЭГЕ