КІРМЕ СӨЗДЕР. ТИПТЕРІ, ЕНУ СЕБЕПТЕРІ

Қазақ тілі лексикасындағы сөздер негізінен,

1. Тілдің байырғы төл сөздерінен (бас, қол, аяқ, аға, көз);

2. Араб-парсы тілдерінен (мектеп, қалам, дәптер, заман, әдебиет т.б.);

3. Моңғол тілінен (нөкер, аймақ, темір, жорға);

4. Орыс ж/ Еуропа т-нен кірген сөздерден тұрады.

Тілдегі алуан халық сөздерінің болуы ел, жер тарихымен байланысты. Қазақ жұртының араб-парсы, моңғол, орыс,Еуропа елдерімен рухани, сауда,мәдени,шаруашылық қарым-қатынаста болғагдығын дәлелдейді. Басқа тілден енген сөздер өз қалпын өзгертсе (мөр, дәрігер, күмән, жшік, сіріңке, кереует т.б.), енді бір топтары өзгеріске ұшырамаған(бұлбұл, хат, зат, ұстаз, нан, дана, мультфильм, базар т.б.)

ЕСІМШЕ. ЕСІМШЕНІҢ СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ.

Есім сөздер сияқты түрленетін (көптік, септік, тәуелдік жалғауды қабылдамайтын), қимылдың мезгілге, шаққа қатысын білдіретін етістіктің түрін есімше дейміз.М: Кешке жиналғандарға бөлме тарлық етті. Жасалу жолдары:\

1) –ған,-ген,-қан,-кен: барған,келген,айтқан

2) –атын,-етін,-итын,-итін: баратын,келетін

–ар,-ер,-р: барар,келер,оқыр

3) –с: келмес,айтпас

1. Есімше жіктеліп келіп, сөйлемнің баяндауышы қызметін атқарады. Мысалы: Екеуі де жарытып, тіс жарып сөйлемейтін (

2. Есімше зат есіммен тіркесіп келіп немесе ілік септікте тұрып анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы: Көшкен ауылды іздеп табалық

3.Есімше атау септікте тұрып заттанып, бастауыш қызметін аткарады. Мысалы: Үнсіз күліп тұрған — бағанағы шәкірт бала

4. Есімше атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұрып толықтауыш қызметін де атқарады. Мысалы: Ұялғанды, жауап айтпағанды кешірмейтін әке мінезі Абайға мәлім

5. Есімше барыс, жатыс, шыгыс, көмектес септіктерінің бірінде тұрып немесе шылау сөздермен тіркесіп пысықтауыш кызметін де атқарады. Мысалы: Білмекке кетті көңілі жөнін сұрап

СӨЗЖАСАМ - ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ

Сөзжасамның тіл білімінің дербес саласы болып танылу оның өзіндік зерттеу нысаны болумен байланысты. Сөзжасам тілдің сөзжасам жүйесін, сөзжасамдық бірліктерді, сөзжасам заңдылықтарын, сөзжасамның амал-тәсілдерін, сөздердің жасалу жолдарын, сөзжасам арқылы жасалған туынды сөздерді, олардың түрлерін, сөзжасамдық үлгілерлі, сөзжасамдық мағынаны, әр сөз табының сөзжасамын т.б болып жатқан толып жатқан сөзжасамға қатысты мәселерді зерттейді яғни тілдің сөзжасам жүйесін зерттейді. Тілдің сөзжасам жүйесі қазақ тілінің сөздік қоры мен сөздік құрамы жаңа сөздер жасау арқылы толықтырылып отыратын негізгі тілдік құбылыс болғандықтан, тілде оны іске қосып отыратын сөзжасамдық заңдылықтар, әдіс-тәсілдер көне замандардан бері қолданылып, дамып, іріктеліп, түрлі өзгерістерді басынан өзкізіп, қазіргі қалыпқа түсіп, әбден қалыптасқан. Сондықтан тілде жаңа сөз кездейсоқ, қалай болса солай жасала бермейді. Ол тілде қалыптасқан заңдар арқылы жүзеге асады. Сөзжасам пәні студенттерді осы заңдылықтармен таныстырады, ол туралы нақтылы ғылыми деректер береді. Сөзжасамды тіл білімінің жеке, дербес саласы деп тану мәселесі басталғанына бірсыпыра уақыт болды. Сөзжасамды жеке сала деп тануды орыс тіл білімінде алғаш ұсынған акам. В.В. Виноградов болды. В.В. Виноградов бұл пікірді 1950 жылдары ұсынған болатын. Содан бері ғалымдар бұл пікірді дәлелдей, дамыта келе 1970 жылы шыққан “Русская грамматика” кітабында оны жеке сала ретінде беріп, сөзжасам тіл білімінің жеке саласы деген пікірін жария етті.1980жылы шыққан “Русская грамматикада” сөзжасам жеке сала ретінде беріліп, бұл мәселенің түпкілікті шешілгенін дәлелдейді.

ЗАТ ЕСІМ.МАҒЫНАЛЫҚ ТҮРЛЕРІ.СИНТАКСИСТІК ҚЫЗМЕТІ.КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР.

Заттың атын білдіретін, кім?не?деген сұрақтарға жауап беретін сөз табын зат есім дейміз. М: ата, балалар.

Құрылымы жағынан дара ж/е күрделі болып бөлінеді. Түбір з е-дер – түбір мен жұрнаққа бөлінбейтін,тек қана түбірден тұратын зат атаулары: үй,қала,өзен,бақ. Туынды зат есімдер – түбір мен жұрнақтан тұратын,яғни зат атауы түбір сөзге қосымша жалғану арқ. Жасалған есімдер: оқушы, кітапхана . Күрделі зат есімдер - екі н/е одан да көп түбір сөздерден құралған зат атаулары. М: Ақтөбе, тасбақа,биыл т.б. Зат есімнің мағыналық түрлері:

Жалпы ж/е жалқы есімдер

Бірнеше затқа ортақ атаулар жалпы есімдер деп ат-ды: көл,бала,ағаш

Белгілі бір затқа ғана берілген атауларды жалқы е-дер дейді: Алакөл,Асан,Алатау , «Ұлан» т.б.

Деректі ж/е дерексіз

Қолмен ұстап,көзбен көріп, анық тануға болатын зат атаулары деректі з.е деп ат-ды: қағаз,қалам

Көзге көрінбейтін,қолмен ұстауға келмейтін,тек адамның ойлауы арқ.ғана танылатын түсінік,құбылыс,ұғым атаулары дерексіз з.е. деп ат-ды: сезім, адамгершілік,бақыт,арман,күш,мінез т.б.

1. Қолдану ерекшелігіне қарай зат есім пысықтауыш болады. Жасымда ғылым бар деп ескермедім.

2. Бастауыш, анықтауыш

3. Атау тұлғалы екі зат есім қатар айтылған жағдайда алдыңғысы анықтауыш қызметін атқарады. Оның елтірітымағы бар.

Көмекші есімдер деп мағыналары бірде сақталып,бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесіп қана сөйлем мүшесі бола алатын сөздерді айтамыз.М: қасы,маңы, жаны, іші,сырты, тұсы