Күрделі сөздер. Олардың түрлері. Біріккен сөздер, жасалу жолдары

Күрделі сөздер- кемінде екі түбірден жасалып, бір мағынаны білдіретін сөздер. Оның 4 түрі бар: біріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз, тіркескен сөз. Біріккен сөз-екі немесе одан көп сөз бірігіп бір сұраққа жауап беретін сөз. М:тасбақа, қарақұрт. Кіріккен сөз- құрамындағы сөздердің ең кемінде бір дыбысы өзгертіп біріккен сөз.М: бұл жыл-биыл, қарлығаш- қара ала құс, апар – алып бер, білезік-білек жүзік. Қос сөз – сөзің қосарланып немесе қайталанып айтылуына жасалған сөз. Қос сөздің екі түрі бар: қайталама, қосарлама. Қайталама қос сөз- сыңарлары бір түбірден жасалатын қос сөз.М:тау-тау,көре-көре,көзбе-көз,өз-өзінен. Қайталама қос сөздің 4 жасалу жолы бар. 1.Қосымшасыз бір түбірден: қора-қора. 2.Қосымшалы бір түбірден: бара-бара. 3.Түбірдің бір сыңары дыбыстық өзгеріске ұшырап: кісі-місі,шай-пай,сатыр-сұтыр. 4.Бір сыңары ықшамдалып: жап-жасыл. Қосарлама қос сөз- сыңарлары әр түрлі түбірен жасалатын қос сөз: бала-шаға, алыс-жақын, үлкен-кіші. Қосарлама қос сөздің 5 жасалу жолы бар. 1.Сыңарлары синонимдес: зәре-құт, өнер-білім, қазан-ошақ. 2.Сыңарлары анонимдес:оңды-солды,әрі-бері. 3.Бір сыңары мағынасыз: арық-түрық, бала-шаға,емін-еркін.4.Екі сыңары да мағынасыз болып келеді:ығы-жығы,алба-жұлба. 5.Сыңарлары әртүрлі сөздер:саяси-әлеуметтік, ғылыми-көпшілік. Қысқарған сөз – күрделі атаулардың қысқартылып жазылған түрі. Қ.с. жасалуының 4түрі бар.1.Күрделі атаудың құрамында әрбір сөздің бірінші дыбыстары қысқарған: ТМД, БҰҰ,АҚШ. 2.Құрамындағы әрбір сөздің бірінші буыны мен соңғы сөздердің бірінші дыбыстарынан бастап қысқарған:ҚазМҰУ. 3.Құрамындағы әрбір сздердің бірінші буындары: ұжымшар,физмат. 4.Алғашқы сөздің бірінші буыны келесі сөздің түбір күйінде: пединститут, медколледж.5. Өлшем бірліктерінің қысқаруы: см, кг. Тіркескен сөздер- екі немесе оданда көп сөздердің тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін сөздердің түрі. Тіркескен сөздің екі түрі бар: еркін және тұрақты. Еркін және тұрақты тіркес. Еркін тіркестің құрамындағы сқздердің орын ауыстыруға болады: оқып жүр.Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орын ауыстыруға болмайды, олар бірігіп қана мағына береді: қс пен көздің арасы.

Тіркесті сөздер.

Тіркескен сөздер- екі немесе оданда көп сөздердің тіркесіп келіп, бір ұғымды білдіретін сөздердің түрі. Тіркескен сөздің екі түрі бар: еркін және тұрақты. Еркін және тұрақты тіркес. Еркін тіркестің құрамындағы сқздердің орын ауыстыруға болады: оқып жүр.Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орын ауыстыруға болмайды, олар бірігіп қана мағына береді: қс пен көздің арасы.

Сөзжасам тәсілдері туралы түсінік.

Зат есімнің көптік, тәуелдік категориясы, олардың жасалу жолдары.

Заттың нәрсенің біреу-ақ екнін білдіретін зат есімді зат есмінің жекеше түрі д.а.М:тал, балта. Заттың нәрсенің екі немесе оданда көп екенің білдіретін қат есімді зат есімнің көпше түрід.а. Зат есімнің көпше түрі бірнеше жолмен жасалады. Ең алдымен көптікті білдіру үшін –лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-тер жалғаулары арқылы жасалады. Жалғаусыз заттың көптік мағына білдіретін түрі бар:1.Атаудың алдында есептік сан есім келгенде: он адам.2.Заттың көлемін, мөлшерін көрсетеін қос сөздер келсе: юума-бума қағаз.3.Заттың нарсенің алдында біршамағ бірнеше сияқты көптік мағынадағы сөздер келсе. Зат есімнің тәуелдік жалғау арқылы түрленуін зат есімнің тәуелденуі д.а. Тәуелдену үш жақта, жекеше, көпше түрде болады. Тәуелденудің 2 түрі бар. 1.Оңаша тәуелдену- бір не бірнеше заттың, нәрсенің бір адамға не бір нарсеге ғана тиесілі екенін білдіретін тәуелденудің түрі.М: Менің үйім,Сенің үйің, Сіздің үйіңіз,Оның үйі. 2.Ортақ тәуелдену- бір не бірнеше заттың, нәрсенің бірнеше адамға нарсеге тиесілі екенің білдіретін тәуелденудің түрі.М: Біздің үйіміз, Сендердің үйлерің, Сіздердің үйлеріңіз, Олардың үйлері.

Сөзжасам. Сөз құрамы мен морфемалар. Қосымшалары жіктеу.

Жалғау мен жұрнақ.

Қазақ тілінде қосымшаның 2 түрі бар: жұрнақ, жалғау. Жұрнақ – өзі жалғанған сөзге жаңа мағына беріп, туынды сөз жасайды. Жұрнақтың өзі 2 түрі бар. 1.Сөз тудырушы жұрнақ түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді. М:қой-шы, өнер-паз. 2.Сөз түрлендіруші жұрнақ өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын өзгертпей сал түрлендіреді. Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Жұрнақ сөзге жалғаулардан бұрын жалғанады: кітапханалардан. Жалғау– сөздерді байланыстырады.Оның 4 түрі бар. 1.Көптік жалғау - -лар,-лер,-дар,-дер,-тар,-тер жалғаулары арқылы жасалады. Тәуелдік жалғау – заттың біреуге немесе бірнәрсеге тәуелді екенін білдіреді. Тәуелдену үш жақта, жекеше, көпше түрде болады. Тәуелденудің 2 түрі бар. 1.Оңаша тәуелдену- бір не бірнеше заттың, нәрсенің бір адамға не бір нарсеге ғана тиесілі екенін білдіретін тәуелденудің түрі.М: Менің үйім,Сенің үйің, Сіздің үйіңіз,Оның үйі. 2.Ортақ тәуелдену- бір не бірнеше заттың, нәрсенің бірнеше адамға нарсеге тиесілі екенің білдіретін тәуелденудің түрі.М: Біздің үйіміз, Сендердің үйлерің, Сіздердің үйлеріңіз, Олардың үйлері. Тәуелденге сөз көбіне ілік септігіндегі сөздермен келеді,кейде жасырын тұрады:мектептің алды-мектеп алды. Септік жалғауынқабылдауын септелу дейді. 1.Атау с-кім?не? 2.Ілік:кімнің?ненің?ж:-ның,-нің,-дың,-дің. 3.Барыс:кімге?неге?ж:-а,-е,-қа-,-ке,-ға,-ге, на,-не.4.Табыс:кімді?нені?ж:-ны,-ні,-ды,-ді,-ты,-ті,-н.5.Жатыс:кімде?неде?ж:-да,-де,-та,-те,-нда,-нде.6.Шығыс:кімне?неден?ж:-дан,-ден,-тан,-тен,-нан,-нен.7.Көмектес:кімнен? немен?ж:-мен,-бен,-пен. Септелудің 2 түрі бар. 1.Жай с-сөздердің түбір күйінде септелуі. 2.Тәуелді-сөздердің тәуелденіп барып септелуі. Жіктік жалғауы-бастауыш пен баяндауышты байланыстырады.Жіктік жалғауы сөз әрқашан баяндауыш болады. Сөздер 3жақта және көпше,жекеше түрде жіктеледі.Жіктік жалғауы негізінен етістікке және есім сөздерге жалғанады. Мен дәрігермен, Мен келемін.