Көмекші сөздер. Көмекші есімдер және көмекші етістіктер

Көмекші сөздер-лексикалық мағынасынан айырылып, грамматикалық қызметке ауысқан, сөйлемде жеке қолданылмай, толық мағыналы сөздерге тіркесіп, түрлі грам-қ мағыналы үстейтін сөздер.Көмекші сөдер көмекші есімдер, көмекші етістіктер, шылаулар, модаль сөздер болып бірнешеге бөлінеді. Көмекші есімдер – деп мағыналары бірде сақталып, бірде солғындап, бірде өзге сөздермен тіркесіп қана сөйлем мүшесі бола алатын сөздерді айтамыз. Көмекші сөздердің лексика-граммматикалық белгілері:

1.Кейде зат есімдерше дербес қолданылады: Ішім-өлген,сыртым-сау.2.К.е-дер есебінде жұмсалғанда зат есімдермен тіркесіп, күрделі мүшеге көмекші қызмет атқарады:Ой артынан ой туар, желге мінсең, жеткізбес (Абай). 3.К.е-дер зат есімдер сияқты есептелінеді: қасында, маңынан, жанымен т.б.4.К.е-дер қандай тұлғада тұрса да өздерінен бұрынғы сөздің ілік септікте тұруын қажет етеді: үстелдің үсті, ауылдың арасы т.б.5.К.е-дер алды, арты, асты, үсті, жаны, қасы, арасы, іші, сырты, басы, шеті т.б.сөздер жатады.Көмекші етістік-толық лексикалық мағынасы жоқ, жеке тұрып сөйлем мүшесі бола алмайтын, тек негізгі етістіктермен, есім сөздермен тіркесіп қолданылатын етістіктер.Қазақ тілінде 4 к.е. бар:е(еді,екен,емес),жазда,ет,де,(деген,десе,дейді).Қазақ тілінде толық лексика мағынасы бар бірқатар етістіктер әрі негізгі, әрі к.е. мәнінде жұмсалады. Қ.т-де мұндай 30тарта етістік бар:ал, бар, бер, бол, жібер т.б.

Тасымал.

Тасымал-сөздің жолға сыймай қалған бөлігін келесі жолға көшіру арқылы буын жігінен жасалады. Тасымалдауға болмайтын нраселер:1.Бір дауысты әріпті жол соңына қадырып, сөздің қалған бөлігін тасымалдауға болмайды.2.Бас әріппен қысқарған сөздер.3.Қысқартылып алынған кісі аттары тас-ды.

Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай топтасуы (хабарлы, сұраулы, лепті, бұйрықты).

Сөйлем дегеніміз- әр алуан сөздердің өзара тіркесіп келіп, тиянақталған ойды білдіруі. Олардың құралы да түрлі болады. Сөйлемді жеке сөз не сөз тіркестері құрайды.Сөйлем құрамына қарай: жай, құрмалас сөйлем болып бөлінеді.

Белгілі бір оқиға, құбылыс, іс-әрекет туралы хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында айтылған сөйлем – хабарлы сөйлем д.а.Хабарлы сөйлемге тән негізгі белгілері:

1.Хабарлау, суреттеу, баяндау мақсатында айтылады.2.Белгілі бір шаққа қатысты болады.3.Айтушының іс-әрекетке көзқарасын, ой—пікірін білдіреді.4.Хабарлы сөйлемде дауыс ырғағы бірте-бірте көтеріліп соңына қарай бәсеңдейді.5.Хабарлы сөйлемнен соң нүкте қойылады.

Бір нарсе жайында сұрап білу мақсатында айтылған сөйлем сұраулы сөйлемд.а. Сұраулы сөйлемге тән негізгі белгілері:1. Бірнарсе жайында сұрап білу.2.Сұрау есімдіктерінен және –ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе сұраулық,демеулік шылауларының қатысуымен жасалады.3.С.с-нің өзіне тән инотонациясы болады.бас жағы көтеріңкі айтылып, соңғы жағы бәсеңдемей көтереңкі қалыппен айтылады.4.Сұраулы сөйлемнен кейін ? қ-ды. С.с-дер: негізгі,жетек, анықтауыш сұрақтар б.б-ді. Негізгі- бір нарсе оқиға, ісс туралы мәлімет алу үшін қойылған бастапқы сұрақты сөйлем.Жетек- негізгі сұраққа жауап алу үстінде қосымша туған ойға байланысты сөйлем. Жетек сұрақ –ше шылауының қатысуымен жасалады. Анықтауыш-екінші жақтың сөзін анықтап алу үшін қойылған сұрақты сөйлем.

Айтушының түрлі көңіл-күйін білдіру мақсатына қарай айтылған сөйлем лепті сөйлем д.а.Лепті сөйлемнің жасалу жолдары: 1.Сөйлемнің етістік формалары арқылы:Көзі мұндай өткір болар ма?2.Сөйлемге –ақ, -ау, -ғой, -ай щылауларының қатысумен жасалады. Қарағым-ай, қатты тонып қалыпсың-ау! 3.Көңіл-күйді білд.одағай сөздердің қатысумен жасалады.Пай-пай, дауыс деп осыны айт.

Біреуге бұйыру не талап ету мақсатында айтылған сөйлем бұйрықты сөйлем д.а.Б.с. тән белгі:1.Біреуге талап,бұйыру ету мақ—да.2.Б.с. етістіктің бұйрық райының 2,3-жағында айтылады.3.бұйрық не шартты райға –шы,-ші жұрнағының жалғану арқылы.4.б.с.соң нүкте не леп белгісі қойылады.

Стеу, мағыналық түрлері, синтаксистік қызметі.

Үстеу-қимылдың түрлі белгісін мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын білдіретін сөз табы. Үстеу құрамына қарай 3 бөлінеді: 1.Негізгі-ең,ертең, бұрын.2.Туынды-бірге, зорға, балаша.3.Күрделі-бүгін, қыс бойы.

Туынды үстеудің жасалау жолдары:

1.-ша,-ше-бұлбұлша

2.-лай,-лей,-дай,-дей,-тай,-тей-шикілей.

3.-дайын,-тайын,-дейін,-тейін-тотыдайын

4.-ншама,-ншалық-соншалық

5.-майынша,-мейінше,-байынша,-бейінше, -пайынша, -пейінще-алмайынша.

Стеудің мағынасыына қарай 7 түрі бар.

1.Мекен:қайда?қалай?қарай?қайдан? – ілгері,осында, бері т.б. 2.Мезгіл:қашан? қашаннан бері?-бүгін, таңертең, түнде т.б. 3.Себеп-салдар: неге?не себепті? неліктен? – амалсыздан,босқа, лажсыздан, бекерге. 4.Қимыл-сын: қалай?қайтіп?қалайша?- емін-еркін, әрең т.б. 5.Мөлшер: қанша?қаншалық? – неғұрлым? Әжептәуір, біршама. 6.Күшейткіш: қалай?қандай? ең,тым,аса,өте. 7.Мақсат:қалай?не мақсатпен? Әдейі,қасақана, жорта т.б.