Тақырып 7 Қоғамдық өмір мен тұрмыс

Этнографтар үшін қоғамдық өмір екі жағынан да қызықты.

Біріншіден, сақталынып келген ертедегі қоғамдық қатынас алғашқы формациялардың қоғамдық қатынасын білуге мүмкіндік береді. Екіншіден, жеке халықтар мен этникалық топтардың қоғамдық тұрмыстың нормасы үлкен өзіндік типтерімен ерекшеленді және оларды сол халықтардың этникалық мәдениеті мен этникалық тарихының көзі ретінде пайдалануға болады. Қоғамдық тұрмысты зерттеу қазіргі күні де қажет.

7.1 Өндірістік іс-әрекетпен байланысты қоғамдық тұрмыстың дәстүрлері мен нормалары. Егіншілік алқап, жайылым, су көздерін қолданудың қоғамдық ережелері. Меншік құқығы немесе иелену (мысал; жерге, малға). Шүлен тарту институты, оның таралуы. Асар ғұрпы, асар формалары.

7.2 Қоғамдық өмірдің дәстүрлері мен нормалары: қоғамдық пікір, қоғамдық міндеттерді бөлу.

7.3 Адамдар арасындағы қатынас және қоғамдағы мінез-құлық нормалары: көршілік дәстүр және көршілік көмек. Қонақты қарсы алу дәстүрлері. Үлкендермен және кішілермен қарым-қатынас. Әйелдермен қоғамдағы қатынас. Әдеп. Көңіл аудару формалары.

7.4 Қоғамдық мерекелер мен жиналыстар. Халықтық мерекелерді, шығындарды, ұйымдастыру. Көңіл көтеруді ұйымдастыру (күрес, ат жарыс т.б.).

7.5 Жат жұрттықтарға немесе белгілі бір тұлғаларға деген көзқарас (арнайы қонақ, жолаушы, құдайы қонақ).

7.6 Жаңадан көшіп келгендерге деген қатынас.

7.7 Қоғамдық тәртіпті бұзушыларға деген қатынас.

7.8 Құрметті адамдарға деген қатынас.

Бағдарламадан көріп отырғандарыныздай мұнда жеке бақылау әдісі басым, көптеген адамдардың мінез-құлықтарын қоғамдық қатынастардан сұрақ-жауап арқылы немесе далалық жұмыстың басқа да түрлері арқылы біле алмайсыз. Бұл ерекшеліктері күнделікті өмірде байқалып, тұрғындардың өздері де білмей қалады.

Тақырып 8 Отбасы және неке

Ерекше бұл қоғамдық институттың сипаты мен формалары қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуымен байланысты. Этнограф отбасылық өмірді бақылай отырып, туысқандар арасындағы қатынасты, отбасындағы тұрмыстық моральдық, этикалық нормаларды жинауына жақсы мүмкіндік алады.

8.1 Отбасы және некенің тарихи формалары.

-Отбасы түрлері: патрономия, үлкен патриархалдық отбасы, тұтас үлкен отбасы, кіші жеке отбасылар т.б.;

-Неке түрлері: қалын малмен алынған неке, алып қашу арқылы құрылған неке, левират, сорарат.

8.2 Туысқандық жүйесі және терминологиясы.

-Тұтастай туысқандық жақтың туыстық атауын бір терминмен белгілеу (өз жұрты, қайын жұрты) ;

-Туысқандық терминдерінің жас шамасына қарай және жынысына қарай диференцияциясы;

-Әкелік және шешелік жақтағы туысқандықтың шектелуі мен терминологиясы.

Туысқандық жүйені белгілеу үшін сандар қойылады:

Әке – 1 Күйеуі - 5

Шеше – 2 Әйелі - 6

Ұлы – 3 Ағасы - 7

Қызы – 4 Апасы – 8

Бұл жүйені қолдана отырып, туысқандықтың кез келген желісін, қатынасын жазу оңайға түседі. Еске сақтайтыны бұл жерде сандар әрқашан терминдердің үлкендігіне қарай қойылады: ата (әкенің әкесі) -1 – 1, әйелінің енесі (күйенің анасы) -2 – 5.

8.3 Қатынас құрамы.

-Тікелей туысқандық қатынастар (күйеу бала мен ене, келін және оның енесі);

-Шартты туысқандық қатынастар (құдалар, өкіл әке, кіндік шеше, аталық, аванкулат).

8. 4 Мұраға қалдыру жүйесі және мүлікке деген құқық.

8. 5 Отбасы мүшелерін бағындыру, күйеуінің, әйелінің, балаларының орны.

8.6 Үйленбегендер: бойдақтар, кәрі қыздар. Қандас туысқандар арасындағы неке. Жыныстар арасындағы қарым-қатынас: махаббат, азаматтық неке.

8.7 Қазіргі кезеңдегі отбасы мен неке: отбасының саны және құрамы, дәстүрлері және жаңашылдары.

Тақырып 9 Халықтық білім

Халықтық білім – этнографияның маңызды, бірақ әзірге аз зерттелінген саласы. Бұл сала көптеген ұрпақтардың тәжірибесі арқылы жинақталып, табиғат заңдылықтарын зерттеу және көпғасырлық еңбектің арқасында келеді. Этнографтардың аға ұрпақтардан жинап алған мәліметтері тек қана ғылыми қызығушылық емес, үлкен тәжірибелік маңызды ие.

9.1 Халық медицинасы:

Ел ішінен шыққан атақты тәуіптер мен емшілер,оларға халықтың көзқарасы:

-сынықшылар;

-бақсылық;

-ел ішінде болған атақты бақсылар, олардың, емдеу тәсілдері;

-бақсылық құралдары (қобыз, қамшы);

-қазіргі кезде бақсылықпен айналысып жүрген адамдар.

9.2 Халық ветеринариясы.

Мал емдеудің дәстүрлері, рәсімдері: мал пішу, мал ауруларының түрлері, оларды емдеу жолдары.

9.3 Халық астрономиясы.

Ел ішіндегі ауа райын болжаушылар мен жұлдызнамашылар;

-қазақша жұлдыз атаулары, ай, жыл, мүшелге бөлу т. с. с. ;

-қазақша жыл санау.

9.4 Дәстүрлі күнтізбе. 12 жастық мүшел. Мұсылман күнтізбесін қолдану.

9.5 Уақытты өлшеу бірліктері: (ет пісірім, бие сауым, жыл, ай т.б.)

9.6 Қашықтықты өлшеу бірлігі: ит өлген жер, ат шаптырым жер, бір көш т.б.

9.7 Өсімдіктердің, жануарлардың, аңдардың халықтық атауы.

9.8 Ономастика – антропонимдер, топонимдер, гидронимдер, этнонимдер (терминдер сөздігін құрастыру керек).

9.9 Көшенің, қыстаудың, ферманың, қоныстың, бейіттің атауы.

Тақырып 10 Дәстүрлер

Дәстүрлерді зерттеуге қолайлы болу үшін оларды арнайы топтарға бөлуіміз керек: шаруашылық, күнтізбелік сипаттағы, өмірлік.

10.1 Өмірлік циклдің дәстүрлері өткен тарихымыздың сырларын терең түсінуге мол мүмкіндік береді.

-Баланың өмірге келуі (туғандағы дәстүрлер, ат қою, бесікке салу, қырқынан шығару);

-Инициациялар (тұсау кесер, сүндет, атқа мінгізу т.б.);

-Жастық класстар (терминология, мүшел жас);

-Үйлену тойы (некеге отыру, неке, ұрын келу);

-Балаларды тәрбиелеумен байланысты дәстүрлер (ойындар, дене шынықтыру, шаруашылықтың тәжірибелік дағдылары, аңға баулу, өнерге баулу, үлкендерді сыйлауға тәрбиелеу);

-Қайтыс болғанда орындалатын және жерлеу дәстүрлері (жуындыру, өлікті киіндіру, қайғының белгілері, құрбан шалу, жерлеу, көңіл айту).

10.2 Шаруашылық циклдағы дәстүрлер көбінесе ауылшаруашылық жұмыстарына қатысты ұнататын істерімен айналысу. Наным сенімге байланысты ертедегі еңбек дәстүрлері мен дағдылары.

-Малшаруашылығына байланысты дәстүрлері;

-Жерөндеуге байланысты дәстүрлер;

- Кәсіптік дәстүрлер (үй кәсібі, қолөнер, балық аулау, аңшылық).

Шаруашылық дәстүрлерді сол саламен жұмыс істейтін адамдардан сұрап зерттеу тиімді.

10.3 Күнтізбелік дәстүрлер көбінесе көшпелі шаруашылыққа байланысты келіп отырады.

10.4 Діни дәстүрлерге сол халықтың наным-сеніміне байланысты оқып білуіміз керек.

10.5 «Төтенше дәстүрлер». Тасаттық беру, құдайы, ақсарбас т.б.

Этнограф үшін дәстүрлердің өту процесін бақылап, қағазға жазып, суретке түсіріп, түсініксіз жерлерін информаторлардан сұрап алу керек. Дәстүрді орындау барысында фольклорды, адамдардың киімдерін, заттарын анықтап біліп алу қажет.

Тақырып 11 Наным сенімі

Бұрын бұл жерде мешіт болды ма, қай жылдары салынды?

-Ол мешіттің басында кім болды, имам, молда, олардың ата-тегі;

-Мешіт қай жылы қиратылды? Қазан төңкерісі кезінде, 1930 жылдары мешіт иесінің тағдыры не болды?;

-Қазіргі дінге деген көзқарас? Елде мешіт бар ма? Қай жылы кімнің айтуымен, кімнің қаржысымен салынды?;

-Мешітке елдің келуі қалай, қазіргі молда кім, бұрын не кәсіп істеген?;

-Кезбе, дүмше, жалған молдалар бар ма, қайдан шыққан, қайдан келген?;

-Жастардың дінге көзқарасы, ораза тұтып, намаз оқи ма?;

-Діни мейрамдар: айт, құрбан айт қалай өтеді?;

-Жергілікті халықтың басқа дінге өтуі бар ма? Кімдер, неліктен, не себептен?;

-Басқа елден, көрші республикадан келген басқа дінді насихаттаушылар, миссионерлер бар ма? Оларға жергілікті халықтың көзқарасы?