Шай өндірісінің қазіргі таңдағы жағдайы

Шайға деген сұраныс шай өсімдігінің географиялық таралуының және ассортименттерінің кеңеюіне әкеледі.

Қазіргі уақытта шай өндірумен 37 ден астам әлем елдері айналысады. Бұлар Үндістан, Қытай, Шри-Ланка (Цейлон), Жапония, Индонезия, Иран, Пәкістан, Вьетнам, Бирма, Кения, Нанда, Тайвань, Түркия, Малага, Мозамбик, Перу, Аргентина, Бразилия, Ресей, Мексика, Гватемала болып табылады. Боливия, Колумбия және басқалар.

Қазақстандағы қазіргі нарықтық үрдістерінде, өз өндірісінің құлауына қарамастан, шай нарығы жеткілікті үлкен және импорт есебінде 90%-ға қалыптасады.

Сауда желісінде әрбір дәмі мен байлығы қанағаттандыру үшін әзірленген шайдың екі жүзден астам брендтерін табуға болады. Үндістан мен Шри-Ланка шай плантацияларында өсірілген қара шай жалпы импорт бойынша 82% массасын құрайды. Мысалы, Америка Құрама Штаттары мен Батыс Еуропа 59% - дан астам шығарылатын шайлары хош иістендірілген қара шайға ауысады.

Соңғы жылдары шай өндіру тұрақты өсіп келеді және оның әлемдегі ірі өндірушілер өзгеріссіз қалады: Қытай, Үндістан, Индонезия, Шри - Ланка. Кения шайын өндіру көлемі бойынша таңқаларлық. Алғашқы коммерциялық шай плантациялары өткен ғасырдың 20-шы жылдарында осы африкалық елде отырғызылды, бірнеше рет толық жойылған, ал бүгін ел шай өндіру бойынша әлемдегі 4-ші орынды алады – жылына 310 мың тонна, Англия ханшайымы кения шайының элиталық сортын қолданады.

Барлық кениялық плантациялар теңіз деңгейінен 1500-2700 метр биіктікте орналасқандықтан, олар нәзік хош иісі арқылы, сонымен қатар экологиялық таза шай ретінде бағаланады.

Шай тұтынудың негізгі әлемдік үрдісі болып адамзатты сауықтырудың жалпы программасы болып табылады. Шай ассортиментінің және специфика күшінің ұлғаюы есебінде әрбір ұлттың сусынға деген жалпы талаптары бар. Барлығынан бұрын шайдың кез келген сорты мен түрінің дәмдік мінездемелері мен сапасына деген талап көтерілді. Еуропа мен Америкада барлық әлем дәрігерлері ықпал ететін жасыл қытай шайы өте танымал.

Бүгінде әлемдік шай өндіру жылына төрт миллион тоннаға жақындап келеді, яғни соңғы он жылда әлемдік шай өндіру 30% -ға өсті. Үнді елінде жылына 1 млн 20 мың тонна шай өндіріледі. Шри Ланкадан шай экспорты 2003 жылғы деңгейге қарағанда 15% өсті, қазіргі уақытта ол жылына 500 мың тоннаға жоғарылатты. Ірі сатып алушы болып Қазақстан табылады, шай экспорттау бойынша екінші орында Иран тұр, содан соң Сирия Қытай, Индонезия. Шайдың барлық түрін жасыл, қара, қызыл, сары өндіретін әлемдегі жалғыз ел ол – Қытай.

Әлемдегі шай өндірудің 50%-дан астамы ең оңтайлы бағалар қойылған аукциондарда жүзеге асырылатыны қызық. Осындай аукциондарға жоламайтын, ірі шай өндіретін елдерің ішіндегі жалғыз ел – Қытай.

Кения шайлары Момбаса артықшылықтары арқылы сатылады, шайдың бір бөлігі Лондон аукциянына келіп түседі, негізгі сатып алушылар болып Ұлы Британиядан басқа Пәкістан, Мысыр, Судан болып табылады.

Жылына Индонезия 200 мың тоннадан астам шай өндіреді, осы елдің басқармасы шағын шаруашылықтарды кеңейтіп, оларды субсидиялар мен жоғары өнімді тұқымдармен қамтамасыз етеді. Шай жинау жыл сайын жүзеге асырылады. Экспорт гоеграфиясында үлкен өзгерістер пайда болды. Мысырда, Пәкістанда және т.б. жаңа нарықтар өсті.

Статистикалық мәліметтер бойынша, жыл сайын шай жеткізу шет елдерге байланысты болып тұр. Елдегі шай өндіру көлемі жыл сайын төмендей бастады. Егер 1996 жылы 20 мың тонна шай өндірілген болса, қазіргі уақытта шай өндіру рационына енгеніне қарамастан, шайды тұтынудың жалпы мөлшерінен 1%-дан аспайды.

Жақын шет елдерде негізгі шай өндірушілер Грузия және Әзірбайжан болып табылады, дегенмен соңғы жылдары түрлі себептер әсерінен грузин шайы көп сатып алынбады. Бұл елдерде ішкі мәселелерге байланысты шай саласы анық емес перспективаларға ие. Грузиндік шайлар краснодар шайына қарағанда өткір дәмге ие. Ресей фабрикаларында грузин шайларын дәстүрлі түрде үнді және цейлон шайларымен араластырған болатын, бірақ осы қоспалар рецептураға қайшы арзан грузин шайының мөлшері тым жоғары болғандықтан, әрдайым сапалы болған емес.

Қазіргі таңда Қазақстанда жыл сайын 1 мың тоннадан астам шай өндірілуде. Оны Краснодар өлкесінде (Догамыс және Адлер шай фабрикаларында) өндіреді. Шайының жақсы сорттары мамандардың айтуы бойынша грузин шайы мен әзірбайжан шайларымен салыстырғанда бархатты, жұмсақ және көп хош иісті, әсіресе олар жиналған жерден алыс емес жерде оралған және дұрыс сақталған болса. Сонымен бірге краснодар шайлары климаттық ауытқуларға өте сезімтал және егер оларды жинау жауында маусымға түссе олар өз хош иісі мен дәмін тез жоғалтып алады.

Отандық шай өнеркәсібі қазіргі уақытта шетелдік шикізат өңдеу кешені ретінде жұмыс істейді. шай импорт көлемі жыл сайын артып келеді. Өңделген шай көптеген түрлері, себептерінің бірі өнеркәсібінде көпжылдық қиындықтар бар, сапасы төмен болып табылады. Шикізатты қалдықсыз қолдану есебінде компаниялар өндіріс көлемін жоғарылатуға мәжбүр, жұмысқа ірі жапырақтар, майдаланған сабақтары барады, ал технологияның бұзылуына ескірген құрылғылар, жаман шикізаттың қолданылуы себеп болады.

Кеден баждарының жоғарылауы нарығындағы шай контрабандасының үлкеюіне әкеліп соғады, нарықтағы сапасыз түрік шайының болуы үлкен мәселелердің бірі болып табылады, сондай-ақ төменгі сапалы үнді шайы мен түрік шайлары белгісіз фирмалармен оралған шайлар нарықта бар.

Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, мынадай қортындыға келуге болады, шайға деген сұраныстың ұдайы өсуі, климаттық шарттардың жеткілікті қолайлы болуы және шайды өндіру мен өсірудегі қолданылмаған дәстүрлерге, мемлекет шай өндірісіне жақсы көңіл аударуы мен қатар отандық өнімді қолдау ғана емес және жалған өнімнен халықты алдау болып табылады.