Сімвалізм супрацьпаставіў свае эстэтычныя прынцыпы і паэтыку рэалізму і натуралізму

У натуралізма, былі перакананы пісьменнікі-сімвалісты, няма будучыні. Маллармэ пісаў, што натуралізм перастане існаваць з адыходам Заля. Прароцтва спраўдзілася.

Канстанцін Бальмонт пісаў пра рэалізм і сімвалізм як пра дзве мастацкія манеры светауспрымання: “Рэалісты ахоплены ... канкрэтным жыццём, за якім яны нічога не бачаць, – сімвалісты, адчужаныя ад рэальнай рэчаіснасці, бачаць у ёй толькі сваю мару...”. Рэалізм, па Бальмонту, знаходзіцца ў рабстве ў матэрыі, а сімвалізм пайшоў у сферу ідэальнасці. Ён закліканы зрабіць мастацтва вольным.

Сімвалістаў не цікавіла адлюстраванне рэальнага, канкрэтнага свету. Якраз у адарванасці ад рэчаіснасці пісьменнікі-сімвалісты бачылі ўласную перавагу над прадстаўнікамі інш. напрамкаў.

Аднак канкрэтныя і штодзённыя з’явы, прадметы не адкідаліся сімвалістамі цалкам.

За імі творцы бачылі незвычайнае, містычнае, непазнавальнае.

Адзіная мэта літ-ры, лічыў Стэфан Маллармэ, ёсць неназываць прадмет, а “намякнуць” на яго. Мастацтва намёку якраз і стварае сімвал. З дапамогай сімвалаў творца імкнуўся дакрануцца да свету метафізічнага, надпачуццёвага. Сімвал звязвае зямное, эмпірычнае з вечным, з глыбінямі душы, з іншымі светамі. Ён дапамагае пісьменніку адшукаць адпаведнасці паміж з’явамі, паміж рэальным і таемным светам.

Сімвалічнывобраз у творах прадстаўнікоў напрамку заўсёды шматзначны. Яго нявызначанасць, па словах Мори́саМетэрлінка, сведчыць пра існаванне “нябачных і фатальных сіл”.

К.Бальмонт тлумачыў, што ў сімвалістаў арганічна зліваюцца два светы: бачны і прыхаваны. Гэты прыхаваны змест можа мець бясконцую варыянтнасць тлумачэнняў.

Фр. сімваліст Жорж Ванор пісаў, што сутнасць мастацтва ў тым, каб “ператварыць ідэю ў зразумелы для чалавека сімвал і разгарнуць яго з дапамогай бясконцых гарманічных варыяцый”.

Ахапіць ідэю, па канцэпцыі сімвалістаў, можа толькі мастацтва, найперш музыка і паэзія. У гэтым сім-сты ідуць за Шапенгауерам, які лічыў, што музыка ёсць мастацтва трансцэндэнтнае і найбліжэй стаіць да свету таемнага. Музыка ісімвал з’яўляюцца непарыўна звязанымі. “Музыка ідэальна выяўляе сімвал, – пісаў А.Белы, – з сімвала гучыць музыка... Сімвал абуджае музыку душы”.

Сімвалісты надавалі важнае значэнне музыцы верша, шырока выкарыстоўвалі асананс і алітэрацыю. У іх паэзіі галоўнае не змест, не сэнсавае значэнне, а гукавая інструментоўка. (Максім Багдановіч да аднаго са сваіх вершаў узяў за эпіграф словы Поля Верлена: “Музыка перш за ўсё.)

Артур Рэмбо лічыў, што кожны асобна ўзяты гук адпавядае пэўнаму колеру (А–чорнаму, Е–беламу, І–чырвонаму, Й–зялёнаму, О–блакітнаму), іх спалучэнне стварае як слыхавое, так і каляровае ўражанне.

Сім-ты вылучылі ідэю самакаштоўнасці мастацтва, яго суверэнітэту. Кожнае мастацтва “нічога не выражае, акрамя самога сябе”. Яно не павінна несці нейкіх сацыяльных абавязкаў і праблем. Мастацтва – вышэй за жыццё, і ўмяшанне жыцця ў мастацтва будзе згубным для апошняга.

Імажызм і імажынізм (ад англ. – вобраз) – школа ў англ. і амерыканскай паэзіі 1910-х гг. У 1909 г. англ. паэт Т.Е.Г’юм заснаваў “Школу імажызму”.

Ён зазначаў, што сутнасць паэзіі “выяўляецца не ў простых геаметрычных відах, запазычаных з архаічнага мастацтва мінулага, а ў новых формах, што асацыіруюцца ў нашым разуменні з сучасным векам машын”.

Галоўны прынцып імажызму, распрацаваны англійскім тэарэтыкам, – прынцып “чыстай вобразнасці”пры неістотнасці тэматыкі.

Вобраз выступае самадастатковым, верш – ланцуг вобразаў. Амерыканскі паэт Эзра Паунд вылучае наступныя прынцыпы:

1) прынцып прамых адносін да “рэчы”;

2) прынцып эканоміі слоў, скіраваны супраць ужывання слоў невыразных, неабавязковых;

3) прынцып узгаднення кампазіцыі верша з яго “музыкай”.

Імажысты імкнуцца ўзнавіць не саму рэальнасць, а перажыванне, уражанне, якое ўзнікае асацыятыўна.

Тэматыка твораў – прырода, прадметны свет, эфемерныя (нерэальныя, уяўныя) пачуцці і эмоцыі.

На імажыстаў уплывалі паэзія Усходу (японскі хоку), французскі сімвалізм. Шырокі зварот да верлібра. Ствараючы свае “ланцугі вобразаў”, імажысты смела эксперыментуюць у вобласці метрыкі і строфікі. Іх паэтыка вымагае дакладнага ўзнаўлення, выразнасці, канкрэтнаці, яснасці мовы. Школа распалася напрыканцы 1910-х гг.

У рус. літ. – імажынізм, школа, якая ўзнікла пасля рэвалюцыі 1917 г.

У 1919 г. з’яўляецца “Першая дэкларацыя” імажыністаў. Падпісалі С.Ясенін, Анатолій Марынгоф, Вадзім Шаршаневіч.

Расійскія імажыністы цалкам адмаўлялі ўплыў англамоўных імажыстаў. Атакі на іншыя напрамкі і цячэнні.

Першым аб’ектам нападкаў стаў футурызм. “Дэкларацыя імажыністаў” пачыналася з канстатацыі смерці футурызму: «Скончался младенец, горластый парень – десяти лет от роду (родился 1909 – умер 1919). Издох футуризм. Давайте грянем дружнее: футуризму и футурью смерть». Па словах імажыністаў, футурысты выступалі за неабходнасць “звольніць слова з турмы зместу”, яны гаварылі пра форму, а думалі толькі пра змест.

“Музыка – кампазітарам, ідэі – філосафам, палітычныя пытанні – эканамістам, а паэтам – вобразы і толькі вобразы”.

Тэарэтыкам і ідэйным лідэрам расійскай школы імажынізму быў Вадзім Шаршаневіч.

Ён дэклараваў: “Верш не арганізм, а натоўп вобразаў, з яго без перашкод можна будзе апусціць адзін вобраз або ўставіць яшчэ шэсць”. Быў упэўнены, што вершы можна чытаць з канца да пачатку (як і карціны імажыністаў Эрдмана і Якулава могуць вісець дагары нагамі). Група распалася ў сяр. 1920-х гг. Расійскія імажыністы як і іх замежныя папярэднікі, распрацоўвалі новыя формы свабоднага верша, эсперыментавалі з паэтычнай мовай. Яны “выганялі” дзеясловы, выступалі супраць ужывання займеннікаў, імкнуліся да “максімума нечаканасці” і навізны ў камбінацыях з корнем слова.

Экспрэсіянізм (франц. – від, выяўленне, выразнасць) – напрамак у літ. і мастацтве, які існаваў у 1905–1920-х гг.

Найбольшы росквіт атрымаў у Германіі і Аўстрыі.

Тэарэтыкі: Курт Пінтус і Казімір Эдшміт.

Драматургі: Г.Кайзер, Э.Толлер, Л.Рубінер.

Паэты: самы вядомы Й.Бехер.

Блізкай да экспрэсіянізму лічаць творчасць Ф.Кафкі, ранняга Г.Гессэ.

Тэрмін экс-зм вызначае сутнасць мастацтва, якое сваёй мэтай і сродкамі супрацьстаіць імпрэсіянізму і натуралізму. Мастак не павінен капіраваць рэчаіснасць.

Эрнест Толлер: “Экспрэсіянізм хоча большага, чым фатаграфія... Рэчаіснасць павінна быць пранізана святлом ідэі”.

“Свет перад намі. Было б бязглуздзіцай паўтараць яго” (К.Эдшміт).

Аўтары-экспрэсіяністы імкнуліся выявіць уласнае стаўленне да таго, што паказвалі. Гэта стаўленне было глыбока асабістае, эмацыянальнае. Эксп-сты ўспрымалі свет трагічна, надрыўна.

Па Й.Бехеру найхарактэрнейшы для эксп-стаў вобраз – “напружаны, адкрыты ў экстазе рот”.

Рысы экспрэсіянісцкай паэтыкі:

· свядомая дэфармацыя карцін рэчаіснасці;

· прынцып суб’ектыўнай інтэрпрэтацыі;

· схільнасць да абстрактнага абагульнення;

· абвостраная эмацыйнасць;

· гратэск;

· фантастыка.

Мастак-экспр-ст уздымаецца над гісторыяй, над рэальным будзённым светам, звяртаецца да ўніверсальнага, вечнага, касмічнага.

Свет у большасці пісьменнікаў-эксп-таў з’яўляецца варожым для чалавека, які стаў сведкам драматычных падзей ХХ ст. Гэты свет тэхнічнага прагрэсу, які існуе напярэдадні апакаліптычнай катастрофы, ёсць хаатычны, дысгарманічны, абсурдны. Чалавек асуджаны на пакуты ў ім.

Гуманістычны сэнс: імкненне вярнуць першасныя чалавечыя пачуцці дружбы і любові, мара пра сусветнае братэрства людзей. “Светпачынаецца з чалавека” – выраз Франца Верфеля – філасофскі і мастацкі прынцып экспрэсіянізму.

Спачуванне “разарванаму” чалавеку, пранікненне ў яго супярэчлівы ўнутраны свет – адзін з набыткаў напрамку. Экспр-скую драму называюць “драмай крыку”. У ёй дзейнічаюць умоўныя абстрактныя персанажы (Муж, Жонка, Народ, Гараджанін). “Кожны павінен пазнаць сябе ва ўсіх” (Бехер). Эксп-зм зрабіў значны ўплыў на сусветную л-ру ХХ ст.

Экзістэнцыялізм – (ад лац. – існаванне) зарадзіўся ў Францыі напярэдадні 2-ой сусветнай вайны. Больш шырокае значэнне – філасофія светабачання.

Прадстаўляюць экз-зм як пісьменнікі (Сартр, Камю, Мердок, Кабо Абэ і інш.), так і філосафы (Хайдэгер, Ясперс, К'еркегор, М.Бярдзяеў і інш.).

Напачатку фарміруецца як філасофскае цячэнне, пераход якога ў літаратуру здзейснілі Жан-Поль Сартр і Альбер Камю. У іх творах няпроста размежаваць філасофскае і ўласналітаратурнае. Героі твораў прапаведуюць, выказваюць філасофскія ідэі, сфармуляваныя аўтарамі.

Раманы і драмы пісьменнікаў-экзістэнцыялістаў насычаны філасофскімі праблемамі.

Шырока прысутнічае такі жанр, як эсэ, ён паядноўвае філасофскі змест з літ. формай.

Увага засяроджваецца на існаванні чалавека.

· Існаванне чалавека “адзін на адзін” з быццём бачыцца адзінай сапраўднай рэальнасцю.

· Свет разумеецца як цалкам варожы асобе, ён бачыцца хаатычным, дысгарманічным, абсурдным. Працэсы, падзеі гэтага свету пазбаўлены заканамернасцей, часавай паслядоўнасці.

· Асоба супрацьстаўляецца грамадству, дзяржаве, чалавецтву – варожаму “іншаму”. Усе яны навязваюць асобе сваю волю, мараль, ідэалы.

· Сапраўдную жыццёвую каштоўнасць экзістэнцыялісты бачаць у свабодзе асобы. Існаванне асобы разумеецца як драма свабоды, бо на кожным этапе жыцця асобы яно (існаванне) залежыць ад выбару, прынятага рашэння.

· Чалавеку наканавана выгнанне ў Сусвеце, адчужанасць ад інш. людзей, абсурд як “метафізічны стан чалавека ў свеце” (А.Камю).

· Экзістэнцыяльны герой цесна звязаны з чалавекам з філасофскага трактата Серэна К'еркегора “Або–або”. Чалавек у ім – “самотная, самому сабе аддадзеная асоба, якая існуе ў бязмерным і бясконцым варожым свеце, імя якому непаразуменне. У к'еркегораўскага чалавека няма ні цяперашняга, ні мінулага (яно яшчэ не прыйшло), ні будучыні (яна ўжо прайшла).

“Экзістэнцыялізм – гэта гуманізм” сцвярджае Жан-Поль Сартр. Ва ўмовах таталітарызму і дэгуманізацыі абарона самастойнасці чалавечай асобы сапраўды выступае не абстрактным, а дзейсным гуманізмам.

Прыклад чаго – творы А.Камю (“Чума”), Ж.П.Сартра (“Шляхі свабоды”. “Смерць без пахавання”) і інш.

Як літ. напрамак экз-зм спыняе існаванне ў канцы 1950-х. Адна з асн. прычын – разрыў Сартра з Камю (апошні нават сказаў, што яго творчасць хутчэй супрацьпастаўленне экз-му).

Аднак экзістанцыялізм як светаадчуванне пашыраны ў л-ры, філасофіі і на сучасным этапе. Ён аказаў уплыў на ўзнікненне некаторых мадэрнісцкіх цячэнняў і школ (напрыклад, “тэатру абсурду” і “новага рамана”). У нацыянальнай л-ры рысы экз-зму даследчыкі бачаць у творах В.Быкава.

Акмеізм (з грэч. – вяршыня, вышэйшая ступень нечага) – мадэрнісцкая плынь у расійскай паэзіі 1910-х гг.

Прадстаўнікі: Мік. Гумілёў, А.Ахматава, Осіп Мальдэмштам, Сяргей Гарадзецкі і інш.

Акмеісты называлі свой напрамак таксама “адамізмам” (ад першага чалавека, Адама).

Узнік як вольная асацыяцыя некалькіх паэтаў, якія адмежаваліся ад сімвалізму ў знак пратэсту супраць рэзкай крытыкі Вячаславам Івановым паэмы М.Гумілёва “Блудны сын” (1919).

Гісторыя ўзнікнення: у 1911 г. маладыя паэты стварылі аб’яднанне “Цэх паэтаў” (праіснаваў да 1914). У 1920–22 гг. аднавіўся.

У “Цэх...” уваходзіў А.Блок.

Звярталі ўвагу найперш на прафесійнае паэтычнае ўдасканальванне.

З праграмамі выступілі М.Гумілёў і С.Гарадзецкі. Яны называлі акмеізм новым напрамкам, які ідзе на змену сімвалізму.

Па словах С.Аверынцава, Ахматаву, Мальдэмштама, у меншай ступені Гумілёва, аб’ядноўвае “пратэст супраць інфляцыі святых слоў”.

Паэтыка акмеістаў не мае абстрактнай метафізікі, незразумелых міфалагічных вобразаў. Паэты выступалі за ўзнаўленне зямнога, канкрэтнага, прадметнага і зразумелага свету, з яго формамі, фарбамі, абрысамі, пахамі.

Пазней, у 1933 г. О.Мальдэмштам вызначаў акмеізм як “тугу па сусветнай культуры”.

Паэзія перапоўнена разнастайнымі асацыяцыямі, перагукваннем з культурнымі эпохамі мінулага. Творцы звяртаюцца да антычнасці і сярэднявечча (О.Мальдэмштам), да свету славянскай міфалогіі (С.Гарадзецкі), экзотыкі Кітаю і Афрыкі (М.Гумілёў).

Гісторыка-культурныя, рэлігійныя, літаратурныя рэмінісцэнцыі – адна з галоўных адзнак паэзіі акмеістаў.

Разам з тым паэты-акмеісты былі надта яркімі творчымі індывідуальнасцямі, каб умяшчацца ў цесных межах плыні.

Ахматава і Мальдэмштам ужо ў 1913–14 гг. прапаноўвалі закрыць “Цэх...”.

Мальдэмштам гаварыў: “Самі разумееце, які я акмеіст? Але праз слабасць характару я дазволіў наляпіць сабе на лоб ярлык і нават старанна намагаўся пісаць па-акмеіскі”.