Халықаралық ұйымдардың құқықтық табиғаты

Халықаралық ұйымның табиғатының негізінде – мүше-мемлекеттердің ортақ мақсаттары мен мүдделерінің болуы жатыр.

Халықаралық ұйымды құруда мемлекеттердің егеменді теңдігі қағидасы жетекші болып табылады және мына белгілермен анықталады: халықаралық ұйымның келісімшарттық негізі; мүшелілік еріктілігі; ұйым шешімі негізінен ұсынушы сипатта болады; мемлекет аралық сипатта болуы; ұйым ішінде және одан тыс мемлекеттердің егемендігін және тең құқылылығын сақтау; халықаралық ұйымның құқықтық табиғаты үшін маңызды болып табылады: оның мақсаты, қағидалары, құзырлылығы, құрылымы, келісімді келісімшарттық неізі болады.

Қазіргі уақытта «мемлекеттер халықаралық ұйымдарды құра отырып, оларға нақты құқықтар мен әрекет қабілеттіліктерді береді» деген жағдай әрекет етеді: құқықтар мен міндеттерге ие болу; халықаралық құқықтың нормаларын құруға және қолдануға қатысу; халықаралық – құқықтық нормалардың сақталуын қамтамасыз ету. Осындай мақұлдау нәтижесінде халықаралық құқықтың жаңа субъектісін туындатады және осылармен бірге халықаралық ынтымақтастық сферасында құқық шығармашылық, құқық қолданушылық және құқық қорғаушылық функцияларды жүзеге асырады.

Халықаралық ұйымдарға құқықтар мен міндеттер беру дегеніміз олар халықаралық құқықтың негізгі субъектілері – мемлекеттерге теңестіріледі дегенді білдірмейді. Олардың құқық субъектілігінің көлемі өте аз және мақсаты функционалды сипатта болады.

Өз функцияларын атқару үшін халықаралық ұйымдарға қажетті заңды құралдар, амал-тәсілдер болуы қажет. БҰҰ Жарғысының 104б. осы мақсатта былай қарастырылған: «БҰҰ өзінің әр мүшесінің территориясында өз функцияларын атқару үшін және мақсатына жету үшін қажет болатындай құқық субъектілікті пайдаланады». Дәл осыған ұқсас жағдайлар көптеген құрылтай құжаттарда да жазылған.

Халықаралық ұйымның келісімшарттық құқық субъектілігі болады, яғни өз құзырлығы шегінде әртүрлі келісімдер жасасуға құқылы.

Мемлекеттер мен халықаралық ұйым арасындағы немесе халықаралық ұйымдар арасындағы келісімшарт құқығы туралы Вена Конвенциясының 6 бабында былай деп белгіленген: халықаралық ұйым келісмарт жасасуға құқық субъектілігі осы ұйымдардың ережелерімен реттеледі». Осы Конвенцияның 2б. 1 тармағы «ұйымдардың ережесі», атап айтқанда, олардың құрылтай құжаттары, соларға сәйкес қабылданған шешімдері мен резолюциялары, сонымен қатар ұйымдардың практикасынан қалыптасқан тәжірибесін білдіреді.

Халықаралық ұйым құрылтай құжаттарының анализінің қорытындысы – олардың құқық субъектілігі 2 тәсілмен бекітілгендігін растайды:

а) ұйымның міндетін орындауға ықпалын тигізетін кез келген келісімшартты жасасу құқығын қарастыратын жалпы жағдайда, мысалы, 1944ж. халықаралық азаматтық авиация туралы Чикаго Конвенциясының 65б.;

б) не болмаса арнайы жағдайда, не болмаса нақты бір категориядағы келісімдерге ұйымның жасасу мүмкіндігін анықтайтын жағдайда, мысалы, БҰҰ Жарғысының 43 және 63б. (кез келген мемлекеттермен немесе мүше-мемлекеттермен ғана, кез келген халықаралық ұйым немесе олардың кейбіреулерімен ғана).

Халықаралық ұйымның дипломатиялық байланыстарға қатысуға қабілеттілігі болады. Оларда мемлекеттердің өкілдіктері аккредиттеледі, олардың өздерінің мемлекеттерде өкілдіктері болады (мысалы, БҰҰ ақпараттық орталықтары) және өзара айырбас жүргізеді.

Халықаралық ұйым мен олардың лауазымды тұлғалары артықшылықтар мен қорғаншылықтарды пайдаланады (1946ж. БҰҰ артықшылықтары мен қорғаншылықтары туралы Конвенция, 1947ж. БҰҰ арнайы мекемелерінің артықшылықтары мен қорғаншылықтары туралы Конвенция; 1980ж. нақты ынтымақтастық облыстарында әрекет етуші мемлекет аралық ұйымдардың құқықтық мәртебесі, артықшылықтары мен қорғаншылықтары туралы Конвенция және т.б.).

Халықаралық құқықтың субъектісі ретінде халықаралық ұйым құқық бұзғаны үшін және өз қызметімен зиян келтіргені үшін жауапкершілікке тартылады және жауапкершілік туралы талаптармен қатысуы мүмкін.

Халықаралық ұйым келісімшарттық негізде персонал жинақтауға құқылы. Бұлар тек қана халықаралық ұйымға бағынатын және соның атынан және соның мүддесінде ғана әрекет ететін халықаралық лауазымды тұлғалар болып табылады.

БҰҰ Жарғысының 10б. Бас Хатшы және Хатшылық персоналы «ұйымға бөтен қандайда бір үкіметтің немесе биліктің нұсқауын сұрауға немесе алуға міндетті емес».

Әрбір халықаралық ұйымның қаржылық қоры болады, көп жағдайда мүше мемлекеттердің жарналарынан құралады, тек ұйымның жалпы мүддесінде ғана жұмсалады.

Халықаралық ұйым, сондай-ақ мемлекеттердің ішкі құқығы бойынша заңды тұлғалардың барлық құқықтары бойынша әрекет етеді, мысалы, Еңбектің халықаралық ұйымының Жарғысының 39б. былай деп белгілейді: ЕХҰ заңды тұлғалардың барлық құқықтары болады, атап айтқанда, келісімшарт жасасуға құқық, қозғалатын және қозғалмайтын мүліктерді алуға және оларды пайдалануға құқық, сот істерін қозғауға құқық.

Дәл осындай құқықтар БҰҰ және оның органдарына, бағдарламаларына, қорларына да берілген.